Pagpaniid sa Kalibotan
“Usa ka Tuboran sa Dakong Pag-antos Alang sa Simbahan”
Sa iyang pag-atubang sa mga obispo sa sidlakang Canada, si Juan Paulo II miliso sa iyang pagtagad ngadto sa seksuwal nga pag-abuso nga nahimo sa mga pari. Ingon sa gitaho sa L’Osservatore Romano, gisultihan sa papa ang mga obispo sa Canada nga “ang iskandalo nga gipahinabo sa mga membro sa klero ug sa mga membro sa relihiyosong orden kinsa napakyas niining bahina nahimong usa ka tuboran sa dakong pag-antos alang sa Simbahan sa Canada.” Siya midugang nga siya nag-ampo alang “niadtong mga biktima sa hiwing mga buhat sa sekso, ingon man usab niadtong sad-an bahin niana.” Ang pipila nagtuo nga ang pagwagtang sa pinugos nga dili-pagminyo sa mga pari makaamot sa pagkunhod sa mga iskandalo bahin sa seksuwal nga pag-abuso sa mga klero ug magsulbad “sa kakulang o sa dili-parehong pagkaapod-apod sa mga pari” nga gihisgotan sa papa. Apan sumala kang Juan Paulo II, “ang mga kalisod nga nalangkit karong adlawa sa pagpabiling dili-minyo dili igong katarongan nga balit-aron ang pagtuo sa Simbahan labot sa bili ug kaangayan niini.”
Nganong Giyanon sa Droga?
“Daghang tawo nagtuo nga ang modernong parmakolohiya adunay usa ka gamayng pildoras nga makasulbad sa atong bisan unsang mga suliran. Kon ang usa ka tawo dili makatulog, motomar lang siyag gamayng pildoras. Kon buot niya nga momaayo pa ang iyang pagtrabaho, motomar lang siyag lain pa,” matud pa sa hepe sa kapolisan sa São Paulo, si Alberto Corazza, ingon sa gikutlo sa magasing Veja sa Brazil. “Makataronganon nga ang maong kultura makaimpluwensiya sa mga batan-on.” Siya midugang: “Otsenta porsiento sa mga giyanon sa droga adunay grabeng mga suliran sa pamilya. Sila gikan sa pig-ot kaayo o matugoton kaayong pamilya o gikan sa pamilyang walay amahan.” Apan sa unsang paagi ang mga ginikanan makapanalipod sa mga batan-on batok sa droga? Si Corazza nag-ingon: “Daw dili kini praktikal nga ideya, apan diha sa pinuy-anan nga timbang-kaayo diin adunay gugma alang sa kabataan ug panagsultihay, wala gayoy dapit ang mga droga.”
“Labing Mapintas nga Nasod”
“Ang Amerika mao ang labing mapintas nga nasod sa kalibotan,” misulat ang kolumnista nga si Ann Landers. “Sa 1990, ang mga rebolber nakapatay ug 10 ka tawo sa Australia, 22 sa Gran Britanya, 68 sa Canada ug 10,567 sa Tinipong Bansa.” Kini usab ang labing daghag armas nga nasod. Ang mga molupyo niini nagbatog 200 milyones ka posil—halos usa alang sa matag usa sa 255 ka milyong molupyo. Ang mga tunghaan dili libre sa kapintasan. Duolan sa 20 porsiento sa tanang estudyante sa hayskol nagdalag usa ka matang sa hinagiban. Halos tulo ka milyong krimen tuig-tuig nahitabo diha o duol sa mga natad sa tunghaan. Kada adlaw 40 ka magtutudlo ang ginaatake sa pisikal, ug mga 900 ang nameligro nga atakehon sa lawas. Sumala sa National Education Association, 100,000 ka estudyante ang nagdaladalag rebolber sa tunghaan kada adlaw, ug sa kasarangang adlaw makita ang 40 ka batang mamatay o masamdan tungod sa mga posil. “Ang pagkaluag nato sa kapintasan sobra gayod kaayo, ug ang mga tunghaan maoy timailhan lamang niana,” matud ni John E. Richters sa National Institute of Mental Health. Usa ka magtutudlog Ingles, kinsa sa miagi nakabaton lamag 10-porsiento nga kalamposan sa iyang ika-12 nga gradong mga estudyante sa pagsulat ug essay, nakabatog 100-porsiento nga kalamposan sa dihang iyang gihatagan sila ug ulohang “Akong Paboritong Hinagiban.”
Gumonhap sa Iglesya
Ang mga obispo sa kasadpang Canada mihangyo sa Batikano nga paluagan ang balaod sa iglesya bahin sa dili-pagminyo ug tugotan ang minyong mga pari sa pag-alagad sa lokal nga populasyon sa Amihanan-kasadpang mga Teritoryo. Nagtuo ang mga obispo nga ang mga butang labot sa kultura, duyog sa kakulang sa mga pari sa mga rehiyon sa amihanan, naghimo sa ilang hangyo nga makataronganon. “Ang obispong si Denis Croteau,” nagtaho ang The Toronto Star, “nag-ingon nga ang mga tawong Inuit ug Dene adunay sukdanan labot sa pamilya diha sa ilang kultura diin, gawas kon minyo ang usa ka tawo, adunay pamilya ug edaran na, ‘dili ka mahimong lider ug ang mga tawo dili mamati kanimo.’” Bisag gitagad ni Papa Juan Paulo II ug ubang mga opisyal sa Batikano ang hangyo sa mga obispo, walay umaabot nga kausaban. Si Cardinal Jozef Tomko, pangulo sa Vatican’s Congregation for the Evangelization of Peoples, mipahayag ug kahadlok nga “ang eksepsiyon nga ihatag unya sa Canada mahimong sentro sa pagtagad sa palumagian sa balita ug magbukas ug daghan kaayong mga hangyo gikan sa Aprika, Habagatang Amerika o sa ubang dapit,” nag-ingon ang Star.
Pagsamot sa Depresyon
“Napulog-duha ka bulag nga pagtuon nga naglakip ug mga interbiyo sa total nga 43,000 ka tawo sa siyam ka nasod nagpamatuod sa mas una pang panukiduki sa Amerika pinaagi sa pagpaila nga ang sukod sa grabeng depresyon padayong nagdaghan diha sa dakong bahin sa kalibotan sulod sa ika-20ng siglo,” nag-ingon ang The Harvard Mental Health Letter. Human gipundok-pundok ang mga tawong-gitun-an “ngadto sa mga grupo nga gitino sumala sa dekada sa pagkatawo, sugod una pa sa 1905 ug natapos human sa 1955,” halos ang matag pagtuon nagpakita nga “ang mga tawo nga ulahing natawo dakog kalagmitan nga nakaagi ug grabeng kaguol sa usa ka panahon sa ilang mga kinabuhi.” Ang kadaghanang pagtuon nagpakita usab ug anam-anam nga pagdaghan sa grabeng depresyon sa tibuok nga siglo.
Hupting Himsog ang Kabataan
“Kapin sa 230 ka milyong wala-pa-magtunghang kabataan sa nagakaugmad nga kalibotan, o 43 porsiento, maoy mga salot tungod sa kakulag sustansiya gumikan sa kakulag pagkaon ug sa sakit,” matud sa taho nga giluwat sa HK. Sa 1993 ang gibanabanang upat ka milyong bata mamatay tungod sa kakulag sustansiya, sa direkta o tungod kay kini nakapasamot sa epekto sa mananakod nga mga sakit. Unsa ang sulbad? Ang World Health Organization mirekomendar nga “ang tanang masuso pakan-on sa gatas sa inahan lamang gikan sa 4-6 ka bulan ang edad. Human niana, kinahanglang magpadayon ang mga bata sa pagsuso, samtang pakaonon sa husto ug igo nga magkaangay nga pagkaon hangtod sa 2 ang edad ug labaw pa.” Ang mga inahan ug mga tig-atiman sa panglawas giagda nga dili saypon pagsabot ang sumbanan sa pagtubo sa gipasusong mga bata ingong hinay motubo ug ahat nga pakan-on ug ubang mga pagkaon. Kini peligroso alang sa mga masuso ug makaamot sa malnutrisyon ug sakit, ilabina kon ang gidulot nga mga pagkaon nahugawan ug walay sustansiya.
Kaulipnan Karong Adlawa
Bisag ginaingon sa Universal Declaration of Human Rights nga “walay tawong ipailalom sa pagkaulipon o kaulipnan,” gatos-gatos ka minilyong tawo ang sa gihapon nag-antos ingong mga ulipon. Ang gidaghanon sa katawhang nailalom sa kaulipnan karong adlawa, pasiugda sa magasing UN Chronicle, maoy sa pagkatinuod mas daghan pa kay sa mga ulipon sa panahon sa ika-16 ngadto sa ika-18ng siglo, “ang labing daghag negosyo-sa-ulipon nga panahon.” Usa ka makapabalaka nga bahin sa kaulipnan karong adlawa mao nga daghang biktima maoy kabataan. Ang mga siyete-ngadto-sa-diyes-anyos naghago sa mga pabrika sulod sa 12 ngadto sa 14 oras sa usa ka adlaw. Ubang mga ulipon maoy sulugoon sa balay, pampam, o mga sundalo. “Dakog panginahanglan ang trabaho sa kabataan,” nagtaho ang UN Centre for Human Rights, “tungod kay kini barato” ug tungod kay ang mga bata “mahadlok kaayo nga moreklamo.” Ang kaulipnan, nag-ingon ang HK, nagapabiling usa ka mangil-ad “modernong kamatuoran.”
Pormula sa Katambok
Ang gidaghanon sa mga oras sa usa ka adlaw nga gugolon sa mga manunghaay sa pagtan-aw ug telebisyon direktang nalangkit sa nag-uswag nga tambok sa lawas sa ulahing bahin sa pagkabata, miangkon si Dr. Munro Proctor sa Boston University School of Medicine. Si Dr. Proctor mihimog upat ka tuig nga pagtuon sa 97 ka manunghaay nga kabataan kinsa, sa sinugdan, maoy tali sa edad tres ug singko. Giihap sa mga ginikanan ang mga oras sa pagtan-aw ug telebisyon sa ilang kabataan adlaw-adlaw, samtang ang sukod sa gilapdon sa pilo sa panit sa tibuok lawas sukdon tuig-tuig. Ingon sa gitaho sa The Medical Post sa Canada, “ang matag bata naglingkod sa aberids nga duha ka oras atubangan sa telebisyon kada aldaw. Alang sa dugang oras sa pagtan-aw ug TV kada adlaw, dihay 0.03 pulgada nga pag-uswag sa kausaban sa pilo sa panit ug 0.2 pulgada nga pag-uswag sa kausaban sa bug-os nga gidaghanon sa pilo sa panit.” Si Dr. Proctor nanghinapos nga ang pagtan-aw ug telebisyon motultol sa nakunhoran nga kalihokan sa lawas ug ubos nga sukod sa metabolismo ug nagladlad sa kabataan ngadto sa mga paanunsiyo sa taas ug kaloriyang mga pagkaon nga mahurot samtang walay kalihokan.
Isla sa Bakasyon
“Ang [World] Bank ug ang [International Monetary Fund] naghangyo sa kagamhanan sa Sri Lanka nga kunhoran ang gidaghanon sa mga adlaw nga walay-trabaho, sa pagkakaron 174 sa 365, lagmit usa ka rekord sa kalibotan,” nag-ingon ang The Economist. “Sa unsang paagi mouswag ang usa ka nasod kon ang mga tawo niini nagbakasyon sa halos katunga sa tuig?” Ang gidaghanon sa mga adlaw nga bakasyon nagpasibaw sa panagsagol sa mga rasa ug mga relihiyon sa Sri Lanka. Dugang pa sa 5 ka piyesta opisyal, adunay 20 ka relihiyosong kapistahan alang sa mga Buddhista, Hindu, Muslim, ug Kristohanong mga pagtuo. Ang mga nagtrabaho sa gobyerno adunay dugang 45 ka adlaw nga bakasyon matag tuig—gitumbasan sa daghang pribadong mga negosyo. Bisan pa, ang ekonomiya sa Sri Lanka padayong nag-uswag. “Ang agrikultura maoy pangunang tinubdan sa ekonomiya ug nagadepende sa duha ka ting-ulan nga moagi sa isla sa mga panahon sa tingtanom,” nag-ingon ang The Economist. “Ang mga ting-ulan walay bakasyon.”
Nagalakaw Samtang Hubog
“Pag-inom ug pagmaneho ayawg sagola,” nag-ingon ang paanunsiyo, ug pig-ot nga mga multa ang ipahamtang niadtong nagmanehong hubog. Bisag labing dakong pagtagad ang gihatag sa hubog nga mga tigmaneho, diyutay lang ang gipunting sa nagainom ug nagalakaw. Sumala sa National Highway Traffic Safety Administration, 5,546 ka magbabaklay ang namatay sa Tinipong Bansa pinaagig sakyanan sa 1992, ug kapin sa untersiya niadtong magbabaklaya maoy hubog. Sila ang nakaingon sa 14 porsiento nga nalangkit-sa-sakyanang mga kamatayon. Sa mga labaw ug 14 anyos, mga 36 porsiento adunay lebel sa alkohol-sa-dugo nga igo alang kanila nga tawgong nagmanehong hubog kon sila nagmaneho pa ug sakyanan. Diyutay ra ang nahibaloan kon sa unsang paagi mapugngan ang maong mga kamatayon ug kinsa ang labing nameligro.