Pagpaniid sa Kalibotan

Katolikong Moral nga Teolohiya ug Batan-ong mga Italyana

Ang batan-ong mga Italyana, Katoliko o dili, wala magpatalinghog sa papa maylabot sa ilang seksuwal nga moralidad. Sa pagkatinuod, sumala sa mga resulta sa panukiduki nga gipatik sa Italyanhong mantalaan nga La Repubblica, ingon ka daghan sa 90.8 porsiento sa batan-ong mga babaye tali sa mga edad nga 15 ug 24 nga giinterbiyo nagtuo nga “ang paggamit ug mga pugong sa pagsabak kinahanglang ihatag sa mga babaye,” samtang 66.7 porsiento ang milaban sa “katungod sa pagpataktak sa ‘wala kinahanglanang pagsabak.’” Dugang pa, 80.2 porsiento kanila nagtuo nga “ang mga katungod sa mga homoseksuwal kinahanglang ihatag ug tahoron.”

Mga Hilo Nakaplagan sa Buhok sa Bag-ong Natawong Bata

Aduna karon ing biyolohikanhong ebidensiya sa pagpamatuod nga ang aso sa sigarilyo nga nahanggap sa dili-tigtabakong mga mabdos makaabot sa bata diha sa tiyan, nag-ingon ang The Globe and Mail sa Toronto, Canada. Ang bag-ong mga kaplag gikan sa usa ka tem sa mga tigdukiduki nga gipangunahan ni Dr. Gideon Koren, usa ka klinikal nga parmakologo sa Hospital for Sick Children sa Toronto, nagpakita nga ang mga sampol sa buhok gikan sa bag-ong natawo nga bata adunay nikotina ug ang segundaryong-produkto niini nga cotinine. Ang dili-tigtabako nga mga inahan nakahanggap sa binugang aso sa sigarilyo sulod sa duha ka oras matag adlaw, sa balay o kaha sa trabahoan. Sumala kang Dr. Koren, ang kanunayng paghanggap ug binugang aso sa sigarilyo mahimong sama sa “pagyupyop ug duha ngadto sa upat ka sigarilyo matag adlaw.” Kining bag-ong panukiduki “nagdugang sa kahinungdanon sa mas unang mga pagtuon nga nagsugyot nga ang paghanggap sa aso sa sigarilyo makaapektar sa pag-ugmad sa kinaiya ug kahibalo sa mga bata,” midugang ang The Globe. Si Dr. Koren mipasidaan nga “sa maburukahong sosyedad nga atong gipuy-an karon, dili ako makapasalig kaninyo nga sa 10 ngadto sa 20 ka tuig dili kita makakita ug mga bata nga nagakiha sa ilang mga ginikanan gumikan sa dili maayong pagkapanganak tungod kay nadaot sa pagkahanggap sa aso sa tabako samtang diha pa sa tagoangkan”!

Pagpanakmit ug Baligya Nahimong Internasyonal

Ang “mga graduwado” sa usa ka “eskuylahan sa pangawat” sa Santiago, Chile, nagalihok sa Montreal ug Toronto, Canada, ug sa ubang mga siyudad sa T.B., nagtaho ang L’actualité, usa ka Canadianhong mantalaan. Ang “eskuylahan” nagatudlog mga paagi sa pagpanguot ug pagpanakmit ug mga baligya ug nagatudlo bahin sa mga balaod ug mga paagi sa mga polis sa Canada. Ang “mga graduwado” molihok nga ginurupo, magdala ug palsipikadong mga papeles, ug nasangkapan sa linain nga pagkaapurong mga sapot ug putos sa regalo aron tagoan sa ilang mga kinawat. Ang kapolisan sa Montreal Urban Community nakakaplag sa sindikato ug nakahimog daghang pag-imbargo sa kinawat nga mga sapot sukad niadtong 1991. Di pa dugay ang ilang kinadak-ang pagbawi mao ang usa ka kontiner sa kargamento nga ipadalahay sa Chile nga puno sa mga sapot. Hinunoa, alang sa kapolisan ug sa mga tag-iya sa tindahan kining internasyonal nga sindikato sa organisadong pagpanakmit sa mga baligya naghatag ug suliran nga lisod buntogon. Usa ka tiktik sa Montreal nga gikutlo sa L’actualité miingon nga lisod patabangon ang internasyonal nga kapolisan, sanglit “dili kana maoy pangunang butang alang kanila.”

Tibuok-Yutang Krisis sa mga Lalin

Sulod sa 1992, duolan sa 10,000 ka tawo matag adlaw ang nahimong mga lalin. Mao kanay pamatuod sa The State of the World’s Refugees, usa ka bag-ong libro sa United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR). May 18.2 ka milyong lalin sa tibuok kalibotan niadtong 1992, walo ka pilo ang gidaghanon kay sa miaging 20 ka tuig. Ang dugang nga 24 ka milyong tawo gipapahawa sa ilang kaugalingong mga nasod. Tanantanan, mga 1 sa matag 130 ka tawo sa yuta ang napugos sa paglalin. Ang magasin sa UNHCR nga Refugees nag-ingon: “Ang way-hunong nga pag-uswag sa gidaghanon​—sa tinuod nga mga lalin ug niadtong mibiya sa ilang nasod aron mangitag arang-arang nga panginabuhi​—nagpahamtang ug grabeng kadaot diha sa 3,500-ka-tuig nga tradisyon sa dangpanan, nga naghimong halos imposible na ang pagtaganag dangpanan.”

Katulgon Ka Ba?

Igo ba ang imong pagkatulog sa gabii? Usa ka paagi sa pagsusi, matud sa usa ka tigdukiduki, mao ang pagkaon ug daghan ug unya motambong sa usa ka laay nga lektyur diha sa usa ka init nga lawak. Kon nakapahulay ka ug maayo, tingali laayan ka ug dili mahimutang apan dili katulgon. Sumala sa International Herald Tribune, ang mga eksperto nagbanabana nga 100 ka milyong Amerikano kulang sa tulog. Ang kadaghanang tawo nagkinahanglan ug gikan sa walo ngadto sa walo ug tunga sa oras nga katulog sa gabii; ang mga tawo gikan sa 17 hangtod sa 25 anyos nagkinahanglan ug labaw pa. Bisan tuod daghang tawo ang makalahutay nga kulang ug tulog kay sa ila gayong gikinahanglan, ang kulang-sa-tulog nga mga tawo lagmit kaayong masayop. Sila usab nagtigom ug “utang sa pagkatulog.” Nagpahayag ang Tribune: “Ang mga ginikanan nagreklamo sa ‘katapolan’ sa ilang mga tin-edyer tungod kay udto na silang momata panahon sa hinapos-semana, apan kadaghanan niining mga batan-ona naningkamot lamang sa pagbayad sa pipila sa ilang utang sa pagkatulog sa tibuok-semana.”

Giyagyag ang Pag-abuso sa Klero

Ang usa sa kinadak-ang mga pagsusi bahin sa seksuwal nga pag-abuso sa Canada nga nag-apil sa Catholic Christian Brothers natapos na. “Kapin sa 700 ka biktima ang misang-at ug sumbong gikan sa St. Joseph’s” nga tunghaan sa Alfred, Ontario, ug St. John’s nga tunghaan sa Uxbridge, Ontario, mitaho ang The Toronto Star. Ang mga sumbong gisang-at “batok sa 30 ka tawo, lakip ang 29 ka membro sa Brothers of the Christian Schools. Ang mga sumbong isang-at unta batok sa laing 16 kon sila buhi pa,” midugang ang Star. Ang mga biktima nakasinati gihapon ug makahasol nga paghinumdom sa “mga pagbunal ug seksuwal nga mga pag-atake sa bata pa sila nga gihimo sa nagsutanag-itom nga mga membro sa Romano Katolikong layko kang kinsa sila gipaatiman.” Ang Star miingon nga kon wala pa magpakabana ang publiko, ang mga Canadiano tingali dili gayod masayod kon nganong ang mga tawo nga nag-angkong nag-alagad sa Diyos nagpaagom sa batan-ong mga lalaki sa seksuwal nga pag-abuso.

Mga Timos nga Termometro

Kon nagpuyo ka sa Aprika, mahibaloan na nimo karon ang temperatura bisan dili mogamit ug usa ka termometro, sumala sa usa ka siyentipikanhong mantalaan sa soolohiya. Kini mahimo, sa Celsius, pinaagi sa pag-ihap sa gidaghanon sa mga tuwittuwit nga mahimo sa usa ka Aprikanhong timos sa kahoy (Oecanthus karschi) sulod sa unom ka segundo, ug pagdugang ug 12 sa tibuok nga gidaghanon. O kon ikaw nagapamati sa Habagatang Aprikanhong Cape nga matang (Oecanthus capensis), mahimo nimo kini pinaagi sa pag-ihap sa mga tuwittuwit niini sulod sa tulo ka segundo ug pagdugang ug 11 sa tibuok nga gidaghanon. Ang pagtuwittuwit niining duha ka matang sa timos sa kahoy dili kaayo paspas para maihap. Igo usab ang gikusgon aron madungog, sanglit ilang ipahimutang ang ilang kaugalingon sa mga dahon sa paagi nga ang pagtuwittuwit mapakusog nga daw pinaagi sa usa ka trompa. Samtang mous-os ang temperatura sa gabii, dili na kaayo paspas ang pagtuwittuwit. Misaysay ang mantalaang African Wildlife: “Ang mga timos ‘bugnaw ug dugo’ busa ang ilang metabolismo maapektohan sa temperatura sa hangin. Kini nag-apektar sa halos tanang bahin sa ilang mga kinabuhi, lakip ang kapaspas sa ilang pagtuwittuwit.”

Mga Suliran sa Ultraviolet

Buot ka bang magbakasyon nga magbulad sa adlaw? Kon mao, pagbantay! Bisan tuod ang ultraviolet (UV) rays sa adlaw makaayo kon kasarangan, ang sobrang pagpainit makapahinabog kanser sa panit, mga sakit sa mata, sayong pagpangunot sa panit, makamatay nga mga tumor sa panit, ug pagkaluya sa katakos sa lawas sa pag-away sa sakit. Sumala sa World Health Organization, ang mga lebel sa UV nagauswag tungod kay nagakanipis ang ozone layer. Karon, sa daghang bahin sa kalibotan, lakip sa Australia, New Zealand, ug sa Tinipong Bansa, ang mga suliran sa panglawas gumikan sa UV mitungha dayon ug mas kusog pa. Unsaon nimo pagpanalipod ang imong kaugalingon sa init nga klima? Pagsul-ob ug makapanalipod nga sapot, pagsul-ob ug mga antiyohos nga mosuhop sa UV, ug ayaw paggawas panahon sa udto, sa dihang kusog kaayo ang radyasyon sa UV.

Relihiyosong mga Korporasyon

Usa sa diyutayng mga sektor sa Italyanhong ekonomiya nga mokita, ug lagmit ang bugtong sektor nga molampos sa pagbuntog sa pag-us-os sa ekonomiya, mao ang negosyo nga “gidumala ilalom sa landong sa Iglesya,” matud sa pinansiyal nga suplemento sa La Repubblica. Sa pagkatinuod, panahon sa ikaunom nga Pasundayag sa Relihiyosong mga Produkto, nga gihimo sa Pompeii, ang kita sa 1,400 ka kompaniya nga naghimo ug nagbaligya niining relihiyosong mga produkto “gibanabana nga 400 ka bilyong lira [$240 ka milyon, T.B.], nga may gibanabanang 15 porsiento nga pag-uswag matag tuig sa gidaghanon sa halin.” Dugang pa, ang relihiyosong turismo, nga niadtong 1993 nakadani ug mga 35 ka milyong mga perigrino ngadto sa lainlaing mga dapit sa pagsimba sa Italya, mikita ug halos napulo ka pilo ang gidak-on. “Ang mga negosyo nga ‘gibendisyonan’ sa simbahan mao ang nagauswag,” matud sa taho, ug “ang Italyanhong Katolikong hirarkiya, ang Bishops’ Conference ug ang Santa Sede dugay nang nasayod niana nga may kahimuot.” Ang hirarkiya sa simbahan nag-organisar pa gani ug nagpasiugda ug mga komperensiya​—nga gipakigpulongan pa gani sa taas ug katungdanang mga opisyal sa simbahan​—aron sa pagdumala sa talagsaong butang.

Daghan Kaayong Naghikog sa Australia

Ang gidaghanon sa naghikog nagauswag pag-ayo sa Australia nga ang Public Health Association nag-apil na karon sa pagsanta sa paghikog diha sa nasodnong publikong polisa sa kahimsog. Sa dihang ang gidaghanon sa naghikog milabaw sa gidaghanon sa nangamatay gumikan sa mga aksidente sa sakyanan sulod sa sunodsunod nga duha ka tuig, ang Public Health Association nakaamgo nga kinahanglang may tinong butang nga buhaton, ug dinalian. Ang The Australian, usa ka mantalaan, nagkutlo sa usa ka tigpamaba sa asosasyon nga nag-ingon: “Hangtod karon, ang paghikog wala pa hisgoti diha sa komunidad sa publikong kahimsog, apan kini may kinaiya sa ubang mga suliran sa kahimsog sa publiko. Ang pagkahitabo niini sama ka subsob ug ang kadaot niini sama ka makaylapon sa ubang mga isyu nga nakahurot sa intereses ug mga kahinguhaan sa publikong kahimsog.” Ang presenteng gidaghanon sa naghikog mao ang makapakurat nga 31 porsiento sa tanang nangamatay nga dili gumikan sa sakit, nga tulo ka porsiento nga mas taas kay sa gidaghanon sa nangamatay gumikan sa mga askidente sa dalan.