Kadtong Mapuslanong Hinanduraw nga mga Linya

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BRITANYA

TAN-AWA ra god ang usa ka mapa sa kalibotan o usa ka globo. Nakamatikod ka ba sa kutay sa pinatindog ug pinahigda nga mga linya nga naglibot niini? Sa walay duhaduha nailhan dayon nimo ang usa nga gibadlis pahigda sa tungatunga sa mapa ingong ang equator. Apan komosta na man ang ubang mga linya? Unsa man kini?

Kining maong mga linya gitawag nga mga linya sa latitude ug longitude. Ang mga linya sa latitude, o mga ambas nga linya, nga gibadlis pahigda sa imong mapa, nagdugtong sa mga punto sa nawong sa yuta nga sama ang gilay-on gikan sa equator. Sa laing bahin, ang mga linya sa longitude, o mga meridyano, gibadlis gikan sa amihanan pakasadpan, nga modagan gikan sa usa ka polo ngadto sa lain. Hayan mao kanay imong mahinumdoman gikan sa imong mga leksiyon sa geograpiya sa tunghaan. Apan unsa ang katuyoan niining sistema sa mga linya? Sa unsang paagi kini gamiton? Ug sa unsang paagi kini mitungha?

Pagpunting kon Asa Ka

Pinaagi sa maong nagkurus nga kutay sa mga linya sa latitude ug longitude, ang matag dapit sa nawong sa yuta mahibaloan sa tukma pinaagi sa duha ka sukod, nga gitawag ug mga coordinate. Pananglitan, makaplagan nimo ang New York City diha sa mapa pinaagi sa ilhanang lat. 40°42’ N ug long. 74°0’ W, nga nagpasabot nga ang dakbayan nahimutang sa 40 grados 42 minutos sa amihanan sa equator ug 74 grados sa kasadpan sa gikauyonan sa mga nasod nga sinugdanang meridyano, ang linya sa longitude nga motadlas sa Greenwich, usa ka distrito sa London, Inglaterra.a Kon pun-an ug mga segundo kining maong mga coordinate, puwedeng mapunting bisan ang mga tinukod diha sa dakbayan. Pananglitan, ang kapitolyo sa New York City nahimutang sa lat. 40°42’45” N ug long. 74°0’23” W.

Ang mga gilay-on gikuwenta usab nga pinasikad niining mga linyaha. Pananglitan, ang gitas-on sa usa ka milyang panglawig maoy usa ka minuto sa latitude nga gisukod ubay sa meridyano. Sanglit ang polo nahimutang sa 90 grados, o 5,400 minutos (90 x 60 = 5,400), nga latitude gikan sa equator, ang usa ka milyang panglawig maoy 1/5,400 sa gilay-on gikan sa polo ngadto sa equator. Mao nga, ang aberids nga milyang panglawig maoy 1.8532 kilometros.

Ang katakos sa pagpunting ug tukma sa bisan haing lokasyon sa walay duhaduha usa ka dakong pabor, ilabina alang sa mga maglalawig. Hinunoa, aron moobra ang maong sistema, kinahanglang adunay pihong mga punto nga panukaran. Ang equator maoy makataronganong kapilian ingong panukaran sa pagsukod sa latitude. Apan nganong ang Greenwich ang gipili ingong lokasyon sa sinugdanang meridyano, nga panukarang punto alang sa sidlakan-kasadpan nga mga sukod sa longitude? Sa pagkamatuod, sa unsang paagi naugmad kining tibuok ideya sa hinandurawng mga linya nga gibutang sa tawo sa iyang mga mapa?

Mga Linyang Dunay Kasaysayan

Ingon ka sayo sa ikaduhang siglo W.K.P., ang Gregong astronomo nga si Hipparchus migamit sa ideya sa hinandurawng mga linya aron pangitaon ang mga dapit sa nawong sa yuta. Mipili siya ug linya latas sa Gregong isla sa Rhodes ingong panukaran sa pagkalkulo sa mga posisyon ngadto sa sidlakan ug ngadto sa kasadpan. Ang Gregong astronomo nga si Claudius Ptolemy sa ikaduhang siglo K.P. maoy gipasidunggan sa kadaghanan ingong ang unang nakamugnag sistema nga susama nianang gigamit karong adlawa. Ang iyang mga latitude nga linya gisubay sa equator. Alang sa longitude ang iyang panukarang punto mao ang usa ka linya latas sa kasadpang kinatumyan sa kalibotan sa iyang adlaw, ang Fortunate Isles, ingon sa pagtawag kanhi sa Canary Islands.

Niadtong 1884 lamang nga nakab-ot ang tibuok-kalibotang kasabotan bahin sa pagpili sa sinugdanang longitude nga linya nga maoy basehanan sa pagsukod sa mga posisyon ngadto sa sidlakan ug ngadto sa kasadpan. Niadtong tuiga ang Internasyonal nga Komperensiya sa Meridyano sa Washington, D.C., gitambongan ug 41 ka delegado gikan sa 25 ka nasod. Alang sa kinahanglanong astronomikal nga mga obserbasyon nga pagahimoon sa sinugdanang meridyano, ang mga delegado mipabor sa linya nga milatas sa usa ka obserbatoryo nga kompletog-kasangkapan. Pinaagi sa dili mabangbang nga mayoriya, ilang gipili ang linya nga milatas sa Greenwich, Inglaterra.

Pagbiyahe ug mga Sona sa Panahon

Ang pagpili sa Greenwich ingong lokasyon sa sinugdanang meridyano dili sulagma. Sukad sa ika-18ng siglo, ang mga kapitan sa barko nga milawig gikan sa puliking dunggoanan sa London nakamatikod nga samtang milawig sila pakasadpan tabok sa Atlantiko, ang adlaw ulahing motutok kada adlaw. Nasayod sila tungod kay ang yuta motuyok libot sa 360 grados matag 24 oras, dunay diperensiyang usa ka oras nga gihawasan sa 15 grados nga longitude gikan sa Greenwich. Mao nga, pinaagi sa paggamit sa mga chronometer nga gipasibo sa sukdanang relo sa obserbatoryo sa Greenwich, ilang makalkulo ang ilang posisyon diha sa lawod pinaagi lamang sa pagtan-aw sa kalainan tali sa oras sa Greenwich ug sa ilang lokal nga oras. Pananglitan, kon sila anaa sa dapit diin ang adlaw motutok (alas 12:00 udtong tutok sa lokal nga oras) sa alas 3:30 s.h. sa oras sa Greenwich, nan pinaagi sa yanong pagkalkulo, ilang matino ang ilang posisyon ingong 52.5 grado (15 x 3.5) kasadpan sa Greenwich, nga nagkahulogan nga sila duol sa sidlakang baybayon sa Newfoundland, kon nagpabilin lamang sila sa samang latitude.

Ang pagpabilin sa samang latitude, o ambas nga paglawig, maoy yanong buluhaton. Sa daghang siglo ang mga maglalawig sa Amihanang Hemispera nakamatikod nga ang bituon sa polo, o Polaris, halos makita nga walay lihok sa dihang itandi sa paglihok sa kadaghanang ubang mga bituon inigkagabii. Gisugdan nila ug banabana kon unsay ilang gilay-on gikan sa amihanan ug habagatan pinaagi sa pagsukod sa gintang sa maong bituon ibabaw sa kapunawpunawan. Didto sa lawod, nahibalo sila nga sila nagalawig pasidlakan o pakasadpan basta ang maong bituon makita sa samang gintang.

Ang pagpili sa Greenwich ingong panukaran dunay ubang benepisyo alang sa Inglaterra. Kay nauso na ang biyahe sa tren didto, nagkinahanglan na ug usa ka sistema sa pagpatakdo sa oras sulod sa nasod. Makapahigawad alang sa biyahero nga sa pag-abot sa Exeter nga estasyon sa tren aron makasakay sa tren nga mobiya sa alas 11:33 makadiskobre nga mas sayo kining migikan ug mga 14 minutos! Ang suliran? Iyang gigamit ang Exeter nga oras; ang tren migamit sa oras sa London. Ang paggamit sa Kasarangang Oras sa Greenwich sa tibuok nga nasod mitapos niadtong mga suliran.

Mas dagko pang mga suliran ang milungtad sa Tinipong Bansa. Lainlaing oras ang gigamit sa mga kompaniya sa tren. Kining maong kahimtang mitultol ngadto sa General Time Convention sa mga kompaniya sa tren, nga gihikay niadtong 1883. Upat ka sona sa panahon, nga ang matag usa misakop sa mga 15 grados sa longitude, o usa ka oras sa panahon, ug milukop sa kontinente sa Tinipong Bansa, ang gisagop. Ang tanang lungsod sulod sa usa ka sona magabantay sa samang oras.

Ngadtongadto kining maong kahikayan sa sona gidawat sa tibuok kalibotan. Ang kalibotan gibahin ngadto sa 24 ka sona sa panahon. Ang sentro sa sistema maoy Sona 0, nga modagan ug 7 1/2 grados sa matag kiliran sa Greenwich meridyano. Samtang nagbiyahe ang usa pasidlakan, ipasibo niya ang iyang relo ug usa ka oras nga ulahi samtang mosaylo siya sa matag sona. Pakasadpan ipasibo niya ang iyang relo ug usa ka oras nga mas sayo.

Sa kinatung-an palibot sa kalibotan gikan sa Greenwich, motungha ang usa ka makaiikag nga kahimtang. Dinhi, sa 180-gradong meridyano, dunay 24-oras nga diperensiya sa panahon gikan sa usa ka kiliran sa linya ngadto sa lain. Ingong sangpotanan, ang 180-gradong meridyano, uban sa diyutayng mga kalainan aron panuntan ang nasodnong mga utlanan, nahimong internasyonal nga utlanan sa petsa. Sa paglabang niining maong linya padulong sa kasadpan, ang usa ka biyahero mapildihan ug usa ka adlaw. Sa kasukwahi, padulong sa sidlakan saylo sa linya, ang usa ka biyahero makaganansiyag usa ka adlaw.

Magamit Gihapon

Ang mga adlaw sa pagsusi pinaagig chronometer sa Greenwich ug pagdala niana ngadto sa lawod aron pagkalkulo sa longitude milabay na. Ang modernong teknolohiya mipuli nianang tanan. Ang mga estasyon sa radyo, radar, ug internasyonal nga mga telekomunikasyon mohatag ug mas tukmang impormasyon. Apan, ang pagpunting sa imong lokasyon diha sa usa ka tsart o mapa nagdepende gihapon niadtong hinandurawng mga linya sa latitude ug longitude. Makapasalamat kita niadtong mapuslanong hinandurawng mga linya.

[Footnotes]

[Kahon/​Mga hulagway sa panid 20]

KASARANGANG ORAS SA GREENWICH

Niadtong 1675, si Haring Charles II sa Inglaterra mimando nga motukod ug “usa ka gamayng obserbatoryo” sa nailhan karong distrito sa London nga Greenwich “sa tuyo nga makalkulo ang longitude sa mga dapit alang sa paghingpit sa paglawig ug astronomiya.” Duha ka bag-ong naimbentong mga relo, nga dunay mga pendulum nga upat ka metros ang gitas-on, ang gimontar aron mohimog tukmang mga kalkulasyon sa pagtuyok sa yuta.

Ang mga siyentipiko sa Royal Observatory sa wala madugay nakadiskobre nga ang pagtuyok sa yuta maoy isochronal, o sa permanenteng gikusgon. Kini nahitabo tungod kay ang orbit sa yuta palibot sa adlaw dili hingpit nga lingin ug ang ehe sa yuta gahirig. Mao nga ang solar nga adlaw​—ang sal-ang gikan sa udto ngadto sa udto—​nagkalainlain ang gidugayon sa tibuok tuig. Pinaagi sa nagaandar nga mga relo sa Greenwich, nahimong posible ang mga kalkulasyon nga mitukod sa kasarangan, o aberids, nga gitas-on sa adlaw.

Ang udto sa Kasarangang Oras sa Greenwich mao ang yugto diin ang adlaw motutok sa bisan haing punto ibabaw sa longitude nga linya sa Greenwich, o meridyano (Latin, meridianus, udto). Binase niining Latin nga pulong, ang oras sa wala pa mag-udto nailhang ante meridiem (a.m.), o buntag; ang oras tapos sa udto nailhang post meridiem (p.m.).

[Mga hulagway]

Ibabaw: Greenwich Royal Observatory. Tuo: Sinugdanang meridyanong linya ibabaw sa binakbakan ug bato nga tugkaran

MGA SONA SA PANAHON SA KALIBOTAN

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

-11 4:00

-10 5:00

-9 6:00

-8 7:00

-7 8:00

-6 9:00

-5 10:00

-4 11:00

-3 12:00

-2 1:00

-1 2:00

0 3:00

+1 4:00

+2 5:00

+3 6:00

+4 7:00

+5 8:00

+6 9:00

+7 10:00

+8 11:00

+9 12:00

+10 1:00

+11 2:00

+12 3:00