Ang Katingalahang “Kahoy sa Kinabuhi” sa Aprika
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA TANZANIA
“DILI ako makatuo nga may ingon niana ako nga nakita sukad sa bisan diing dapit sa kalibotan.” Unsa bay nakita sa Pranses nga si Michel Adanson dihang miduaw sa Senegal niadtong 1749? Kini maoy usa ka kahoy! Mga 20 metros ang gitas-on, nga may dako kaayong punoan, 8 metros ang diyametro. Gihisgotan ni David Livingstone sa ulahi ang kahoy ingong usa ka “karot nga gibaliskad pagtanom.”
Sumala sa sugilambong “giibot sa yawa [ang kahoy], gitusok ang mga sanga niini sa yuta, ug gipasagdan ang mga gamot niini diha sa itaas.” Sa ingon, daghan ang nakaila sa kahoy ingong “ang baliskad nga kahoy.” Sa Latin gitawag kining Adansonia digitata, nga ginganlan sa nakadiskobre niini, apan ang kadaghanan kanamo nagtawag niini nga baobab, usa sa ilado-kaayong mga kahoy sa sidlakang Aprika, bisag ang mas taas nga mga kamatang niini makaplagan sa Madagascar ug ang pipila bisan sa Australia.
Ang Baliskad nga Kahoy
Daghang oras ang among nagugol sa pagmaneho latas sa kailayahan sa Tanzania. Makapalipay ang pagkakita sa maanindot nga mga balangay, mga balay nga dagami ug mga atop, mga babayeng nanaglukdo ug kahoyng igsusugnod, kabataan nga nagdula ilalom sa mga punoang mangga, ug pila ka mga bakiro nga nag-atiman sa ilang mga baka. Among nakita sa kataposan ang nakita ni Adanson balik niadtong ika-18ng siglo.
“Atua sila!” misinggit si Margit. Dako, matahom, ang baobab makita bisan asa sa ugang mga bahin sa tropikal nga Aprika. Kini maoy lumad sa tropikal nga kasagbotan, kadaplinan sa baybayon, ug bisan diha sa mga bakilid sa Bukid Kilimanjaro. “Kini walay kaamgid sa ubang kahoy nga akong nakita sukad,” midugang ang usa ka babaye nga among kauban. Abuhon ug dako kaayo, ang baobab maoy usa ka tanom nga ang panit may gibag-ong lima ngadto napulo ka sentimetros. “Mora gayod kinig usa ka kahoy nga gibaliskad ug tanom!” Sa kadaghanan sa tuig, sulod sa unom ngadto sa pito ka bulan sa ting-init, ang kahoy wala gayoy dahon. Sa unsang paagi mabuhi ang maong kahoy? Nganong dili kita mangutana sa usa nga nahibalo.
Mipaingon sa rehiyon nga diin nanubo ang mga kahoyng baobab, sa kataposan among nakaestorya si Shem, usa ka lumad. “Abi god ninyo,” matud sa tawo, “kini maoy usa ka botelyang kahoy.” Usa ka botelyang kahoy? “Oo, sa panahon sa mubong ting-ulan, suyopon sa esponghadong mga lanotlanot sa kahoy ang daghang tubig, nga tipigan diha sa punoan alang sa ting-init.” Ang publikasyong Baobab—Adansonia Digitata nag-ingon: “Ang ibabaw nga bahin sa punoan kasagarang may lungag, ang tubig sa ulan ug hamog matipon dinhi ug tingali mao lamang ang tubig nga mabatonan sa daghang milya sa palibot. . . . Ang punoan daghag sulod nga tubig. Gibanabana nga ang usa ka kahoy nga mga 200 metros kubiko [7,000 tiil kubiko] adunay sulod nga hangtod sa 140,000 ka litro [37,000 ka galon] nga tubig. . . . Ang gagmayng mga bloke sa punoan mahimo usab nga putlon ug pug-an ug tubig aron imnon.” Si Shem nagpatiaw: “Dako kaayo kini nga kahoy, apan humok ang kasingkasing.” Niining tungora daghang taga-balangay ang nanuol ug maikagong namati sa kabildohay. “Nasayod ba kamo nga ang baobab maoy kahoy sa kinabuhi?” nangutana si Emmanuel.
Ang “Kahoy sa Kinabuhi”
Alang sa daghang lumad ang kahoy maoy usa ka gasa gikan sa Diyos. Ngano? “Una sa tanan kini mabuhi ug dugay kaayo. Tingali usa ka libo ka tuig o kapin pa,” nagpadayon ang usa ka taga-balangay. “Kini naghatag kanamo ug pagkaon, tubig, sapot, materyales nga pang-atop, pangdikit, tambal, puy-anan, mga kuwentas, ug bisan dulse sa mga bata.” Komusta ang bahin sa igsusugnod? “Dili, ang panit basa kaayo tungod sa tubig nga natigom niini. Kami sagad mangita ug laing mga kahoy alang niana nga katuyoan.” Matud sa batan-ong si Daniel: “Apan among gamiton ang panit sa paghimo sa among mga lambo ug pisi.” Labaw pa niana, kini gamiton alang sa mga baling, banig, panapton, kalo, bangka, dulang, kahon, bukag, ug papel. Ang abo gikan sa panit mahimong gamiton ingong abuno, ug daghan ang naghimog sabon gikan niini. “Ang mga udlot ug mga dahon makaon,” dugang sa usa ka batan-ong inahan, nga nagbaba ug bata. “Sangagon usab namo ang liso ug himoon kining kape. Ang unod sa liso gamiton sa paghimog serbesa, ug ang lana mahimong mapuga usab.”
Sa panahon sa mubong ting-ulan, magpabuskad ang kahoy ug maanindot puting mga bulak. Apan ang baho niini dili sama kaanindot sa mga hitsura niini! Kini mosugod sa pagpamukad sa sayong kagabhion ug bug-os nga mamukad inigkabuntag. Sa gabii, ang mga kabog imbitahon sa pagpamalo. Isagol sa mga lumad ang malo sa bulak sa tubig ug gamiton kini ingong papilit. Ang taas (40 sentimetros) nga bunga magbitay diha sa mga pungango. Among gihikap ang berdehong bunga, ug kini mahunolhunol samag pelos. Kini samag ikog sa unggoy. “Aha, mao diay nga ang kahoy gitawag usab ug tinapay-sa-unggoy nga kahoy!” Buk-on ba nato ang bunga ug tan-awon ang sulod? Sige!
“Cream-of-Tartar nga Kahoy”
Ang prutas may puti, aplod nga unod palibot sa mga liso, nga tugob sa mga bitamina C, bitamina B1, ug kalsiyum. Sa paglutog tinapay, ang sapal magamit ingong kapuli sa cream of tartar. Kana usab ang hinungdan kon nganong gitawag kana sa uban nga cream-of-tartar nga kahoy. Si Shem miingon: “Maghimo usahay kami ug mga ilimnon gikan sa unod. Kini samag limon ug lami.” Kana ang hinungdan kon nganong ang ubang tawo nagtawag niana nga kahoyng limon. Unsa pay laing gamit niana?
Si Shem mitubag: “Among gamiton ang halos tanang bahin sa kahoy. Ang bagol sa bunga gamiton namo ingong boya sa pagpangisda, kabo, ug panaksan, ug gamiton usab namo kana sa paghimog maayong laang sa ilaga. Kon ang among baka samokon sa mga insekto, magsunog lang kami ug unod sa bunga, ug ang aso magsilbing tig-abog. Usahay among isagol ang harina gikan sa unod ang gatas ug mahimo kining lamian nga yogurt.” Unsa man ang bahin sa medisina? “Siyempre, ang kahoy maoy among botika,” mikatawa si Shem.
Ang Botikang Baobab
Asa nimo kini gamiton? “Sa bisan unsa!” Tungod sa daghang gamit niini, dili ikatingala nga daghang lokal nga mga tawo nagtahod sa kahoy, nahadlok, oo, nagsimba pa niini. Among nahibaloan nga isagol sa nagpasusong mga inahan ang pinulbos nga unod diha sa gatas ug ipainom kini sa ilang mga anak aron malikayan sa mga masuso ang pagbutod sa tiyan, pagsuka-kalibang, ug hilanat. Ang “medisina” gikan sa kahoy ginabaligya sa lokal nga mga tindahan ug gikaingon nga makaayo sa mga hubag, sakit sa ngipon, ug ubang mga sakit. Sa lokal gigamit kini sa pagtambal sa anemia, kalibang, trangkaso, hubak, mga suliran sa rinyon, mga suliran sa respiratoryo, ug bisan mga tumor.
Kining talagsaong kahoy sa kinaiyanhon gilibotan sa mga patuotuo ug mga sugilambong. Ang uban nagtuo nga “ang uma nga gibarogan [sa baobab] mahimong dili ikabaligya, sanglit ang presensiya niini gituohan nga usa ka maayong tilimad-on. . . . Ang laing sugilanon nag-ingon nga tukbon sa Leyon ang bisan kinsa nga modalikyat sa pagpupo sa bulak gikan sa kahoy. Kining mga bulaka gituohan nga gipuy-an sa mga espiritu. Gikaingon usab nga ang tubig diin ang mga liso gihumolan ug gikutaw magsilbing proteksiyon batok sa mga pag-atake sa mga buaya ug nga kadtong moinom sa tubig nga hinumol sa panit sa kahoy modako nga kusgan ug malig-on.”—Indigenous Trees Training Series.
Dulse Alang sa mga Bata
Among nasayran ang daghang bag-ong mga butang gikan sa mga lumad sa rehiyon diin nanubo ang mga kahoyng baobab. Karon, sa Dar es Salaam, among nakita si Navina, Suma, ug Kevin. Tag-ana kon unsay ilang giusap ug gisupsop? Mga liso sa baobab! Ang pulag-kolor nga mga liso gibaligya ingong mga dulse sa daplin sa dalan, ug daw gusto ang mga bata niini. “Aslom ba?” “Aslom ug diyutay, apan gusto namo kini!” nagdungan pagtubag ang mga bata. “Palihog pagkuha! Tilawi!” Oo, nganong dili tilawan ang “kahoy sa kinabuhi” sa Aprika?
[Hulagway as panid 24]
Ang baobab, kahoy nga daghag gamit
[Hulagway as panid 24]
Mga liso, gamiton ingong dulse ug sangagon alang sa kape
[Hulagway as panid 25]
Dagko ang mga bulak niini
[Hulagway as panid 25]
Walay dahon sa panahon sa ting-init