Ang Pakigbugno sa Tawo Batok sa mga Katalagman
TULO ka tuig ang miagi, ug ang sekretaryoheneral sa HK nga si Boutros BoutrosGhali wala malipay. “Kita naghinayhinay sa paglihok,” iyang gisultihan ang usa ka grupo sa mga eksperto sayo sa 1993. “Sa paghangyo kaninyo sa pagtigom karon imbes sa ulahi pa, ang akong tumong mao ang pagsusi kon mabawi ba nato ang nausik nga panahon.” Nausik nga panahon? Unsay anaa sa iyang hunahuna? Lima ka letra: IDNDR. Unsay kahulogan niini? Ug nganong may pagdali?
Usa sa mga eksperto nga mitambong niadtong tigoma mao si Frank Press, usa ka heopisista ug ang “amahan” sa IDNDR. Sa miaging napulog-usa ka tuig, si Dr. Press misugod sa pagtipon sa tibuok-kalibotang siyentipikanhong komunidad aron pangusgan pa ang pakigbugno niini batok sa kinaiyanhong mga katalagman. Lima ka tuig sa ulahi, niadtong Disyembre 1989, misanong ang Hiniusang Kanasoran sa iyang panawag sa pagtapos sa kakulag pagsanong pinaagi sa pagtudlo sa mga tuig gikan sa 1990 ngadto sa 2000 ingong ang International Decade for Natural Disaster Reduction, o IDNDR. Unsay tumong niini?
Usa ka Kausaban sa Hunahuna Gikinahanglan
Ang taga-Brazil nga propesor sa heolohiya ug membro sa Siyentipikanhon ug Teknikal nga Komite sa IDNDR, si Umberto G. Cordani, miingon sa Pagmata! nga ang IDNDR maoy usa ka hangyo sa internasyonal nga komunidad sa pagtipon sa kahibalo ug mga kahinguhaan niini ug sa pagtambayayong sa pagpakunhod sa pag-antos, kalaglagan, kabaldahan, ug kapildihan sa kinabuhi nga gipahinabo sa kinaiyanhong mga katalagman. “Ang pagkab-ot nianang tumonga,” matud pa ni Propesor Cordani, “nagkinahanglan ug tibuok-kalibotan nga pagbalhin sa pagtagad gikan sa tapos-sa-kalaglagan nga reaksiyon ngadto sa wala-pay-katalagman nga aksiyon.”
Apan, ang pagbag-o sa hunahuna sa kalibotan mas lisod kay sa pagtudlog usa ka dekada ingong IDNDR, kay ang “tighimog mga desisyon,” nagkanayon ang UNESCO Environment and Development Briefs, “kiling sa pagsentro sa pagtagad sa paghatag ug hinabang human sa usa ka katalagman imbes pagsanta.” Sa tanang salapi nga gigasto karon sa pag-atiman sa kinaiyanhong kapeligrohan sa Latin Amerika, pananglitan, kapin sa 90 porsiento miadto sa hinabang sa kapeligrohan ug walay 10 porsiento alang sa pagsanta. Total, nagkanayon ang sulat-balita nga Stop Disasters sa IDNDR, ang mga politiko “makabaton ug mas daghang pagpaluyo sa paglipay sa mga biktima sa katalagman kay sa pagpangayog mga buhis alang sa dili kaayo makaiikag nga mga paagi nga makasanta o makakunhod unta sa katalagman.”
Pagbutang ug mga Tumong
Aron mausab kining kilinga sa paggasto, ang Hiniusang Kanasoran nagbutang ug tulo ka tumong alang sa dekada. Sa tuig 2000, ang tanang nasod kinahanglang aduna nay ilang (1) pagbanabana sa kapeligrohang ipatungha sa kinaiyanhong mga kapeligrohan, (2) taas-ug-tagal nga mga plano sa pagpangandam ug pagsanta, ug (3) mga sistema sa pasidaan. Ang mga komite sa nasod gitukod aron ang pilosopiya ug maayong mga katuyoan sa IDNDR himoong tinong mga plano, ug niadtong Mayo 1994, ang Hapon mao ang miabiabi sa giisponsor sa HK nga World Conference on Natural Disaster Reduction. Uban niining tanang mga kalihokan nga naplano o nasugdan na, nganong si Boutros-Ghali wala matagbaw? Tungod sa makatugaw nga kiling.
Magubot nga Kiling
Sa pikas bahin, ang mga paningkamot sa IDNDR nagmalamposon. Ang kaamgohan sa mga siyentipiko labot sa pagkunhod sa katalagman miuswag, ug ang pipila ka paagi, sama sa napauswag nga mga sistema sa pasidaan, nagluwas ug mga kinabuhi ug nagkunhod sa mga kadaot. Ugaling, bisan pa niining mga kalamposan, miingon si Dr. Kaarle Olavi Elo, direktor sa kalihiman sa IDNDR, “ang gidaghanon ug gidakoon sa mga katalagman nagpadayon sa pagtubo, nga nagaapektar ug mas daghan pang tawo.” Kita nakakita ug “3-ka-pilo nga pagdaghan gikan sa mga tuig 1960 ngadto sa 1980,” nagpanghimatuod ang laing eksperto sa HK, “ug dugang nga dakong pagtubo sa katuigang 90.” Tinuod, niadtong 1991, ang 434 ka dagkong mga katalagman nakapatay ug 162,000 ka tawo sa tibuok kalibotan, ug niadtong 1992, ang mga kapildihan milabaw sa $62 bilyones (T.B.). Ang kalibotan, mihinapos ang administrador sa UNDP (United Nations Development Program) nga si James G. Speth, nahimong “usa ka makina sa katalagman, nga nagpatunghag krisis nga may makapabalakang kasubsob.” (UNDP Update, Nobyembre 1993) Unsay anaa sa luyo niining makatugaw nga kiling?
Nganong Nagdaghan?
Sa pagtubag, una matikdi ang kalainan sa kinaiyanhong kapeligrohan ug sa kinaiyanhong katalagman. Ang una maoy usa ka kinaiyanhong hitabo—sama sa usa ka lunop o usa ka linog—nga posibleng mahimong katalagman apan dili sa tanang panahon. Pananglitan, ang mga baha sa walay nagpuyong dal-as sa Amazon sa Brazil maoy kinaiyanhong mga hitabo nga nakahatag ug gamay lamang nga kadaot. Hinunoa, ang mga baha nga mihampak sa Bangladesh diha sa nagdasok sa mga tawo nga wawa sa Ganges nagpahinabog kaylap nga kapildihan sa tawo, sa materyal, ug sa kalikopan. Kasagaran ang maong mga kapildihan malaglagon kaayo nga ang naigo nga mga komunidad dili makasagubang kon walay tabang gikan sa gawas. Sa ingon niana, ang kinaiyanhong kapeligrohan nahimong kinaiyanhong katalagman. Apan, nganong kining malaglagong mga pagbangga sa tawo ug sa kinaiyahan nagdaghan?
Ang eksperto sa katalagman nga si James P. Bruce miingon nga “ang pagdaghan sa kagrabehon ug kasagunson sa mga kapeligrohan” tingali maoy “usa sa mga hinungdan.” Siya ug ang ubang mga siyentipiko nagkauyon, hinunoa, nga ang pangunang hinungdan sa pagdaghan sa mga katalagman dili maoy sa pagdaghan sa kinaiyanhong mga kapeligrohan kondili pagdaghan sa pagkaladlad sa tawo ngadto niining mga kapeligrohana. Kining pagdaghan sa pagkaladlad, nag-ingon ang magasing World Health, gipahinabo sa “kalangkoban sa demograpiko, ekolohikal ug teknolohikal nga mga kahimtang.” Unsa ang pipila ka sangkap niining kalangkoban nga magpasugod ug katalagman?
Ang usa mao, ang nagdaghan nga populasyon sa kalibotan. Samtang magkadako ang gidaghanon sa tawhanong pamilya, ang posibilidad nga maapektohan sa kinaiyanhong kapeligrohan ang duolan sa 5.6 ka bilyong tawo sa kalibotan nagdako usab. Dugang pa, ang pagdasok sa populasyon magpugos sa milyonmilyong mga tawong kabos sa pagpuyo sa delikadong mga tinukod diha sa mga dapit nga kanunayng ginaatake sa kinaiyahan. Ang resulta dili ikatingala: Sukad sa 1960, ang populasyon sa kalibotan midoble, apan ang mga kapildihan sa katalagman midaghan halos napulo ka pilo!
Ang kausaban sa kalikopan nakadugang pa sa mga problema. Gikan sa Nepal ngadto sa Amazon ug gikan sa kapatagan sa Amerika del Norte ngadto sa mga isla sa Pasipiko, gipamutol sa tawo ang kalasangan, gipasobrahan ug tikad ang yuta, gilaglag ang mga takot sa kadagatan, ug sa ingon ang ekolohiya naapektohan—apan dili kay walay bayad. “Sa dihang atong pasobrahan ang maagwantang kapasidad sa atong kalikopan ug bag-ohon ang kinaiyahan niini,” miingon ang kanhing direktor sa IDNDR, si Robert Hamilton, “modako ang posibilidad nga ang kinaiyanhong kapeligrohan mahimong usa ka katalagman.”
Apan, kon ang mga lihok sa tawo nakaamot sa nagdugang nga kasubsob sa pagtungha sa mga katalagman diha sa mga ulohan sa balita karon, nan ang katugbang mahimong tinuod usab: Pinaagi sa pagkuhag mga paagi sa pagsanta, ang tawo makausab sa mga ulohan sa balita ugma. Ang kamatayon ug kalaglagan mahimong mamenosan. Pananglitan, 90 porsiento sa kamatayon gumikan sa mga linog, nag-ingon ang mga eksperto, malikayan. Ugaling, bisan pag ang mga katarongan alang sa pagsanta makapakombinsir, padayong ginalantaw sa daghang tawo ang mga katalagman ingon nga dili kalikayan. Kining negatibong panghunahuna, nagtaho ang UNESCO Environment and Development Briefs, mao “ang nag-inusarang labing dakong babag sa pagpakunhod sa katalagman.” Haing kiliran ka ba nianang babaga?
Dili ba Kalikayan o Mamenosan?
Ilabina diha sa nagkaugmad nga kalibotan, kaylap kining pagbati sa pagkawalay-mahimo—ug dili ikahibulong! Sa tanang mga tawo nga nangamatay sa kinaiyanhong mga katalagman sulod sa miaging 50 ka tuig, 97 porsiento ang nagpuyo sa nagkaugmad nga kalibotan! Sa pipila niining mga nasora, miingon ang Stop Disasters, “ang kasubsob sa mga katalagman daghan kaayo nga malisod ang paghubit tali sa kataposan sa usa ka katalagman ug sa pagsugod sa lain.” Sa pagkatinuod, 95 porsiento sa tanang mga katalagman nahitabo diha sa nagkaugmad nga kalibotan. Idugang niini ang walay hunong nga siklo sa personal nga katalagman—kakabos, kawalay-trabaho, malisod nga kahimtang sa pagkinabuhi—ug imong masabtan kon nganong ang pagkawalay-mahimo molumos sa kabos samag nagtaob nga tubig. Ilang gidawat ang mga kapildihan nga gipahinabo sa balikbalik nga mga katalagman ingong usa ka mapait apan gitakda nang daan nga bahin sa kinabuhi. Apan, kini ba nga mga kapildihan dili kalikayan?
Kon Unsay Imong Mahimo ug Dili Mahimo
Tinuod, dili nimo kapugngan ang kasubsob o kagrabehon sa mga kinaiyanhong kapeligrohan, apan kana wala maghimo kanimong bug-os nga walay mahimo. Ikaw makahimo sa pagpamenos sa imong pagkaladlad niining mga hitaboa. Sa unsang paagi? Palandonga kini nga panagtandi.
Ingnon ta nga buot sa usa ka tawo nga limitihan ang iyang pagkaladlad sa adlaw (ang kinaiyanhong hitabo) aron dili makabaton ug kanser sa panit (ang katalagman). Unsang mga panagana ang iyang mahimo? Dayag, siya dili makakontrolar sa pagsidlak ug sa pagsalop sa adlaw (ang kasubsob sa hitabo). Ni makakunhod siya sa gidaghanon sa sidlak sa adlaw sa pag-abot sa iyang palibot (ang kagrabehon sa hitabo). Apan naghimo ba kana kaniya nga walay mahimo? Dili, siya makahimo sa pagpakunhod sa iyang pagkaladlad sa adlaw. Pananglitan, siya makapabilin sa sulod panahon sa kinainitang bahin sa adlaw, o kon kana dili posible, siya makasul-ob ug kalo ug sapot nga mohatag ug panalipod samtang anaa sa gawas. Kini magpadugang sa iyang proteksiyon batok sa adlaw (ang hitabo) ug magpakunhod sa iyang risgo nga mabiktima sa kanser sa panit (ang katalagman). Ang iyang mga lihok sa pagpanalipod mohatag ug kalainan!
Sa susama, ikaw usab makahimog mga lakang nga magpadugang sa imong proteksiyon batok sa epekto sa pipila ka kinaiyanhong kapeligrohan. Nianang paagiha, imong mamenosan ang imong pagkaladlad sa kadaot ug kapildihan inighampak sa katalagman. Alang niadtong nagpuyo sa ugmad nga kalibotan, ang makatabang nga mga sugyot diha sa kahong “Andam Ka Ba?” basin makatabang. Ug kon ikaw nagpuyo sa nagkaugmad nga kalibotan, ang mga pananglitan diha sa kahong “Baratong mga Pagpauswag nga Mosaler” basin mohatag kanimo ug ideya sa matang sa simpleng mga paagi karon nga mabatonan. Kini makatabang kaayo sa pagluwas sa mga kinabuhi ug sa pagkunhod sa mga kadaot. Uban sa mabatonang teknolohiya karon, nagpahinumdom ang heopisistang si Frank Press, “ang pagkanegatibo dili na madawat.” Sa walay duhaduha, kon bahin na sa kinaiyanhong mga katalagman, ang pagsanta tino nga mas maayo kay sa hinabang.
[Kahon sa panid 6]
Andam Ka Ba?
ANG Federal Emergency Management Agency sa T.B. nagrekomendar ug ubay-ubayng mga paagi sa pagsagubang sa mga kapeligrohan. Ang mosunod maoy pipila sa pangunang mga bahin.
Pagkuhag impormasyon. Kontaka ang imong lokal nga opisina nga nagadumala sa emerhensiya ug susiha kon unsang mga katalagmana ang mahimong mohampak sa imong komunidad. Tingali nahibalo ka sa pipila niini, apan basin mahibulong ka sa uban. Kon imong mahibaloan nga ang imong balay naladlad sa kinaiyanhong mga kapeligrohan:
◻ Tipona ang imong pamilya ug hisgoti ang mga matang sa mga kapeligrohang mahimo ninyong maagoman. Ipatin-aw kon unsay buhaton sa matag kaso.
◻ Planoha kon sa unsang paagi ang imong pamilya magkakontak gihapon sa usag usa kon magkabulag gumikan sa maong hitabo. Pagpilig duha ka dapit nga tagboan: usa nga gawas sa imong balay engkasog adunay motunghang kalit nga emerhensiya, sama sa sunog, ug usa pa nga gawas sa imong kasilinganan engkasog dili ka makapauli.
◻ Hangyoa ang usa ka higala nga mahimong inyong kontak sa pamilya aron nga kon dili ka makaabot sa inyong gikasabotang mga tagboanan, ang tanang mga membro sa pamilya makatawag niini nga kontak ug isulti kon hain sila. Pilia ang usa ka higala nga nagpuyo layo sa imong dapit tungod kay human sa usa ka katalagman sagad mas sayon ang pagtawag sa long-distance kay sa pagtawag sulod sa naapektohang dapit. Tudloi ang kabataan kon unsaon pagtawag kining higalaa. Hisgoti kon unsay buhaton kon gikinahanglang mobakwet. Hisgoti kon sa unsang paagi inyong matabangan ang inyong mga silingan nga basig nagkinahanglag linaing tabang. Planoha kon unsaon pag-atiman sa inyong mga binuhi.
◻ Ipaskin ang emerhensiya nga mga numero sa telepono sa matag telepono.
◻ Susiha ang plangka, ang punoang tubo sa tubig, ug punoang tubo sa gas. Ipakita sa responsableng mga sakop sa pamilya kon unsaon ug kanus-a kini siradoan, ug ibutang ang kinahanglanong mga gamit duol sa mga suwits.
◻ Pangandam alang sa sunog. Pagbutang ug mga smoke detector, ilabina duol sa mga kuwartong katulganan.
[Kahon sa panid 8]
Baratong mga Pagpauswag nga Mosaler
WALAY katunga sa populasyon sa kalibotan, nagtaho ang World Bank, ang nagkinabuhi sa singko dolyares sa usa ka semana o kubos pa. Bisan pag ikaw anaa nianang kahimtanga, nag-ingon ang mga eksperto, adunay epektibong mga paagi nga mahimo nimong gamiton. Pakisayod bahin niini, tungod kay ang edukasyon, nagpasiugda ang eksperto sa katalagman sa Peru nga si Alberto Giesecke, “mao ang yawi sa baratong paagi sa pagpakunhod sa katalagman.” Aniay duha ka pananglitan gikan sa Amerika del Sur:
Ang basahong Mitigating Natural Disasters sa HK nagpatin-aw kon unsay himoon aron makatukod ug mas lig-ong adobe, o lapok, nga mga balay:
◻ Sa bukirong yuta, pagkalot ug yuta nga magsilbing salog sa balay.
◻ Ang kuwadradong balay mao ang kinalig-onan; kon nagkinahanglan kag rektanggulo nga porma, tukora ang usa ka bungbong nga duha ug tunga ka pilo nga mas taas kay sa uban.
◻ Gamit ug bato o kongkretong mga haligi aron makunhoran ang mga puwersa sa pag-uyog.
◻ Pagtukod ug magkaambihas nga mga bungbong nga samag gibug-aton, kalig-on, ug gihabogon. Ayawg bag-a ug patas-a. Ang mga balayng gitukod niining paagiha dili kaayo madaot panahon sa mga paglinog kay sa kasagarang mga balay nga gama sa lapok.
Ang naandang sinalasa (quincha) nga pagtukod maoy laing epektibong teknik. Ang quincha nga mga balay, nag-ingon ang Stop Disasters, adunay tigbayon sa linala nga mga tangbo ug gagmayng mga sanga nga gisuportahan sa pinahigda ug pinatindog nga mga parulos ug diyutay kaayong gidaghanong yuta nga itambak. Kining matanga sa gambalay, nga may 10- ngadto sa 15-sentimetros nga gibag-ong mga bungbong, nagtugot sa mga balay sa pag-uyog iniglinog, ug sa dihang mohunong ang linog, ang mga tinukod mobalik pag-usab sa orihinal nga mga posisyon niini. Sa dihang mihampak ang usa ka linog niadtong 1991, ang tanang balay nga gigama niining paagiha nagpabiling nagtindog gihapon samtang ang ubang 10,000 ka balay, nga may tibuok nga usa ka metros nga gibag-ong padir nangalumpag, nga nakapatayg 35 ka tawo. Sumala pa sa arkitekto sa UNESCO nga si John Beynon, ang mga linog dili mopatay ug tawo; ang mga tinukod nga nangalumpag ang mopatay.
[Mga hulagway sa panid 7]
Diha sa pipila ka dapit nagpasagad ang tawo sa pagpamutol sa mga lasang, nga nagbukas sa dalan alang sa dugang pang kinaiyanhong mga katalagman