Pagpaniid sa Kalibotan

Usa ka “Kahimtang nga Nagkinahanglag Dinaliang Tibuok-Yutang Pagtagad”

Sa Panagtigom Bahin sa AIDS nga gihimo sa Paris sa ikapitong tinuig nga World AIDS Day, ang sekretaryo-heneral sa HK, nga si Boutros Boutros-Ghali, mihangyo sa mga pangulo sa estado ug sa mga ministro sa panglawas gikan sa 42 ka nasod ug 5 ka kontinente “sa pagdeklarar ug usa ka kahimtang nga nagkinahanglag dinaliang tibuok-yutang pagtagad” tungod sa kusog nga pag-uswag sa pagkaylap sa AIDS. Tali sa Hulyo 1993 ug Hulyo 1994, bisan pa sa tibuok-kalibotang mga paningkamot sa pagsanta sa pagkaylap sa AIDS, ang katibuk-ang gidaghanon sa mga kaso sa AIDS sa kalibotan misaka sa 60 porsiento, nga mikabat ug mga upat ka milyon. Sa usa ka makapasubong taho, ang World Health Organization nagpasidaan nga sa presenteng gikusgon sa pagtubo, ang pagkaylap sa AIDS sa pagkatinuod “naghulga sa kaugmaon sa entirong mga katilingban,” ug kini nagtagna nga ingon ka sayo sa tuig 2000, tali sa 30 ka milyon ug 40 ka milyong tawo ang mataptan sa makamatayng HIV nga kagaw nga nagpahinabog AIDS.

“Ang Kinagrabehang Droga”

Usa ka bag-ong ulohang balita sa mantalaan sa Brazil nga Jornal do Brasil nagtawag sa sigarilyo ingong “ang kinagrabehang droga.” Sumala sa direktor sa National Cancer Institute sa Brazil, nga si Dr. Marcos Moraes, ang industriya sa tabako nagtumong sa mga batan-on. Siya mipatin-aw nga kon “mas sayo ang usa ka batan-on magsugod sa pagtabako, mas magpadayon siya sa pagpanabako hangtod sa ulahing bahin sa iyang kinabuhi. Ug kon mas dugay siyang naladlad sa pagtabako, mas dako ang mga risgo sa panglawas.” Si Dr. Moraes miingon nga taliwala sa 30 ka milyong tigtabako sa Brazil, “2.4 ka milyon ang mga bata ug mga tin-edyer.” Siya midugang nga “ang sigarilyo mipatay ug mas daghang [tawo] kay sa AIDS, cocaine, heroina, alkoholikong mga ilimnon, mga sunog, mga aksidente sa sakyanan ug mga paghikog nga gitingob.”

Dugang Kapintasan Batok sa Kababayen-an

“Ang mga pag-atake sa kababayen-an nga gihimo sa ilang mga bana o sa ilang lalaking mga kaparis mao ang labing komon nga matang sa kapintasan sa kalibotan,” matud sa mantalaang The Australian diha sa artikulo bahin sa usa ka taho sa HK. Ang artikulo mipatin-aw nga “hangtod sa 25 porsiento sa kababayen-an sa kalibotan ang pintas nga giabusohan.” Sa pipila ka nasod, sama sa Chile, Republika sa Korea, Pakistan, Papua New Guinea, ug Thailand, mas taas pa gani niining gidaghanona. Sa usa ka nasod, mga 80 porsiento sa kababayen-an ang giabusohan, sumala sa laing mantalaan, nga The Sydney Morning Herald, sa paghisgot bahin sa samang taho sa HK. Daghan sa mga biktima ang nag-antos usab sa padayong emosyonal nga pag-abuso. Ang kapintasan sa panimalay lisod kaayong sulbaron tungod kay halos kanunay kining mahitabo sa pribasiya sa panimalay. Kasagaran ang mga higala, mga silingan, ug mga paryente magpanuko sa pagtaho niana.

Makahilong mga Aso

Ang mga opisyales sa panglawas sa Tinipong Bansa nabalaka gumikan sa gidaghanon sa nahilo sa carbon monoxide (CO). Ang MMWR (Morbidity and Mortality Weekly Report) nag-ingon nga “sa tibuok nasod, duolan sa 590 ang mangamatay matag tuig gumikan sa dili-tinuyo nga pagkahilo sa CO.” Walay labot niini ang daghang wala-mangamatay nga mga kaso sa pagkahilo sa CO. Sanglit ang makamatayng gas walay-kolor, walay-baho, ug walay-lami, lisod kining mamatikdan. Ang gas nagdaot sa katakos sa dugo sa pagdala ug oksihena ngadto sa mga selula, nga nagpahinabog mga sakit sa ulo, pagkakasukaon, mga kausaban sa sistema nerbiyos, pagkawalay panimuot, ug kamatayon. Sumala sa MMWR, ang “pagdaghan sa CO mahimong nalangkit sa bisan unsang proseso sa pagsunog nga mahitabo sa sulod sa balay (pananglitan, pagpainit sa balay, pagluto, o pagpaandar sa sakyanan o gipaandar sa gasolina nga galamiton)​—ilabina sa dihang dili maayo ang bentilasyon.”

Mas Luwas ba ang “Four-Wheel Drive” nga Sakyanan?

Daghan ang nagtuo nga kanunayng luwas ang pagdrayb ug four-wheel-drive nga sakyanan, ilabina diha sa niyebe ug yelo. Apan, “kon bahin na sa paghunong, ang four-wheel-drive nga mga sakyanan walay bentaha sa mga sakyanang two-wheel-drive,” nagtaho ang The Wall Street Journal. Sumala sa mga opisyales sa seguro, ang pipila sa labing popular nga mga desinyo sa pagkatinuod adunay “grabe pa kay sa aberids nga kadaot ug balayranan sa seguro sa pagkabangga.” Dayag, daghang drayber kompiyansa ra kaayo ug mihimog wala-kinahanglanang mga risgo sa dihang magdrayb ug four-wheel-drive nga mga sakyanan. Si Marc Schoen, usa ka tigdukiduki sa UCLA Medical Center sa Los Angeles, nag-ingon nga “pinaagi sa mga salida sa sine ug TV, gilangkit sa mga tawo ang fourwheel-drive nga mga sakyanan sa pagbati sa independensiya ug kagawasan.” Kining maong pagbati nga gamhanan ug dili-madutlan makadaot sa maayong paghukom, nga mao gayod ang kinamaayohang polisa alang sa luwas nga pagdrayb.

Mga Dulaan nga Nagdasig ug Kapintasan

Usa ka programa sa TV bahin sa mga tin-edyer nga, daw pinaagi sa madyik, nahimong karatista nga mga manggugubat ang gikabuangan sa kabataan sa Tinipong Bansa. Ang mga karakter sa TV nailhang ang Mighty Morphin Power Rangers. Ang mga awtoridad sa tunghaan nabalaka sa daw naghingaping paggawi nga gipasundayag sa gagmayng kabataan nga nagsundog sa pintas nga mga lihok sa mga Power Ranger. Ang The Wall Street Journal nagtaho nga sa di pa dugayng surbi, 96 porsiento “sa mga magtutudlo nga gisurbi nag-ingon nga sila nakakita sa dinasig-sa-Morphin nga agresibong mga lihok.” Sa pipila ka kaso ang mga bata maoy ingon ka bata sa tres anyos. “Ang gagmayng kabataan kalit lang nga mahimong magubtanon, makiawayong mga boksidor,” matud sa Journal. Ang popularidad sa programa makita diha sa gidahom nga $300 ka milyon nga makita sa usa ka tuig nga halin sa mga dulaang Power Ranger.

Bag-ong Gamit nga Mopasidaan sa Risgo sa Atake sa Kasingkasing

Ang mga siyentipiko sa Victoria, Australia, nakahimo ug bag-ong gamit nga kon idapat sa panit ibabaw sa dakong ugat sa liog motagna sa risgo sa sakit sa kasingkasing. Dili kinahanglang isulod ang instrumento sa lawas, kini mosukod sa gikusgon sa paglatay sa dugo ug pagbag-o-bag-o sa presyon sa dugo tapos sa matag pitik sa kasingkasing. Ang usa ka kompiyuter mahimong gamiton sa pagkalkulo sa “pagkamainat-inaton sa entirong sistema sa kaugatan sa kasingkasing sa pasyente,” matud sa taho sa mantalaang The Sydney Morning Herald. Ang aparato naggarantiya nga mas tukma kay sa naandang mga paagi sa pagdeterminar sa risgo sa usa ka tawo sa sakit sa kaugatan sa kasingkasing. Bisan pag ang taas nga lebel sa kolesterol ug taas nga presyon sa dugo maoy lig-ong mga timailhan sa risgo, “daghang tawo niining maong mga kategoriya wala gayod atakeha sa kasingkasing,” matud sa taho, nga midugang nga “pinaagi sa paggamit niining maong pagsusi, [sila] dili na kinahanglang motomar ug mahalon nga pagpakunhod sa kolesterol nga mga tambal o mosunod sa estriktong mga lagda sa pagkaon nga wala nila kinahanglana.”

“Kan-a ang Inyong mga Prutas ug mga Utanon”

Sulod sa mga dekada ang mga siyentipiko misugyot sa pagtomar ug mga carotenoid ingong mga suplemento sa pagkaon. Ang beta-carotene maoy iladong carotenoid, ug kini gilangkit sa pagpanalipod batok sa mga pag-atake sa kasingkasing, mga istrok, ug pipila ka matang sa kanser. Bisan pa niana, ang bag-ong mga pagtuon nagduhaduha sa kaayohan sa mga suplementong beta-carotene. Sumala sa The New York Times, ang siyentipiko sa pagkaon nga si Dr. Paul LaChance “nagpasidaan batok sa pagtomar ug mga suplemento sa indibiduwal nga mga carotenoid.” Siya misaysay nga “sa kinaiyahan makuha nato ang kombinasyon sa mga carotenoid, ug wala pa nato masayri kon unsa ka hinungdanon nga makakuha niining maong kombinasyona.” Ang laing tigdukiduki, si Dr. Regina Ziegler, misugyot nga “hangtod atong mailhan ang mapanalipdanong mga kinaiyahan sa mga prutas ug mga utanon, dili nato kini ikasulod sa kapsula.” Ang Times nagtaho nga ang “kadaghanang eksperto mibalik ngadto sa tambag nga gihatag sa mga inahan: ‘Kan-a ang inyong mga prutas ug mga utanon.’”

Mga Pagluwat sa Iglesya

Sumala sa Katolikong mantalaan nga Christ in der Gegenwart, 28 ka milyong tawo sa Alemanya, o ikatulong bahin sa populasyon, maoy mga Katoliko. Sa mga tuig nga 1992 ug 1993, ang gidaghanon nga duolan sa 350,000 ka tawo miluwat sa Iglesya Katolika. Si Obispo Karl Lehmann, tsirman sa Komperensiya sa Alemang mga Obispo, nahadlok nga ang usa ka bag-ong pederal nga buhis, nga sugdan sa 1995, motultol ngadto sa mas kusog pa nga pag-uswag sa mga pagluwat, nagtaho ang Süddeutsche Zeitung. Ang mga membro sa Iglesya sa Alemanya gimandoan nga magbayad ug buhis sa simbahan. Busa, gibati nga ang pipila ka Katoliko maningkamot sa paglikay sa bag-ong pederal nga buhis pinaagi lamang sa pagluwat gikan sa iglesya.

Kinabuhi Diha sa Dakong Siyudad

Bisan tuod ang London, Inglaterra, mao ang kinadak-ang siyudad sa Uropa, sumala sa mantalaang The Independent, ang pito ka milyon niining mga molupyo wala gayod malipay nga nagpuyo didto. Sa mga taga-London nga gisurbi, 6 gikan sa 7 ang nagtuo nga ang kinabuhi didto sa kaulohan migrabe sulod sa milabayng lima ka tuig, nga ang polusyon ug ang paghuot sa trapiko maoy apil sa ilang dagkong mga kabalaka. Sa dihang gipangutana kon unsang matanga sa mga tawo ang ilang gisaligan, 64 porsiento ang nagpunting sa mga doktor, samtang ang mga polis ug mga magtutudlo wala kaayo makapukaw ug pagsalig. Duha ka porsiento lamang ang mibati nga sila makasalig sa mga negosyante nga nagtrabaho sa pinansiyal nga distrito sa London. Mga 60 porsiento ang nagtuo nga kining dapita “puno sa mga tawo nga nagpadato sa ilang kaugalingon sa kadaot sa ubang mga tawo nga wala magpatunghag tinuod nga bahandi.”