Pagkabuta nga Makuha Gikan sa Suba—Pagbuntog sa Ngilngig nga Hampak

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA NIGERIA

ANG esena maoy kasagaran sa daghang balangay sa daplin sa suba sa Kasadpang Aprika. Usa ka grupo sa mga tawo ang nanglingkod sa mga bangko ilalom sa usa ka dakong kahoy nga naglandong kanila gikan sa makapagba nga adlaw. Ang lima kanila​—upat ka lalaki ug usa ka babaye​—maoy bug-os ug permanenteng mga buta.

“Wala sila masayod kon nganong nangabuta sila diha sa karaang balangay,” matod sa pangulo sa balangay, nga nasul-oban sa bukad puti nga bisti. “Kadaghanan sa mga tigulang didto nangamatay nga buta. . . . Naghunahuna sila nga ang usa ka demonyo nasuko kanila. Ilang gihangyo ang ilang mga anito nga panalipdan sila. Giingnan sila sa ilang mga katigulangan nga hatagan ug pagkaon ang mga anito. Busa nagpatay sila ug mga manok ug mga karnero ingong halad. Apan padayon gihapon silang nangabuta.”

Sa kataposan, ang mga doktor nangabot ug nagpatin-aw nga ang pagkabuta wala maggikan sa labaw-kinaiyanhong tinubdan. Kana maoy resulta sa sakit nga onchocerciasis, o pagkabuta nga makuha gikan sa suba, nga ginganlag ingon niana tungod kay ang gagmay, mamaak nga mga langaw nga nagpakaylap niana mangitlog diha sa kusog-moagos nga mga suba.

Maayo na lang, ang pagkabuta nga makuha gikan sa suba dili daling motakod sama sa ubang tropikanhong mga sakit. Dili kini magpameligro sa mga nanagpuyo sa siyudad ni niadtong miduaw lamang sa makadiyot sa natakboyan nga dapit. Ang pagkabuta mahitabo lamang human sa balikbalik nga impeksiyon latas sa daghang katuigan.

Bisan pa niana, ang pagkabuta nga makuha gikan sa suba maoy makalilisang nga tropikanhong sakit, nga nagdaot sa kinabuhi sa minilyon. Bisan tuod kaylap kini sa pipila ka dapit sa Tungang Sidlakan ug Sentral Amerika ug Amerika del Sur, ang labing naapektahan mao kadtong nagtrabaho ug nagpuyo duol sa gihugpaan-ug-langaw nga mga suba sa ekwitoryal Aprika. Sa pila ka balangay halos tanan ang natakboyan sa sakit. Sumala sa mga banabana sa The Carter Center sa Atlanta, Georgia, T.B.A., mga 126 ka milyong tawo ang nameligro sa impeksiyon. Ang laing 18 ka milyong tawo naghambin diha sa ilang mga lawas sa parasitikong mga bitok nga magpahinabog pagkabuta nga makuha gikan sa suba. Ang gidaghanon sa mga tawo nga nahalap o bug-os nga nabuta gibanabana nga tali sa usa ug duha ka milyon.

Karon, ang kasiglohan-nga-gidugayong hampak ginasumpo sa hiniusang mga paningkamot sa WHO (World Health Organization) ug sa ubang mga ahensiya, duyog sa mga gobyerno sa nagkalainlaing mga nasod. Bisan pa sa mga pag-awayay ug kawalay-paglaom sa dakong bahin sa Aprika, kini maoy epektibong programa sa pagsanta sa sakit. Ang programa gitawag nga “usa sa dagkong mga kadaogan sa medisina ug kaugmaran sa ikakawhaang siglo.”

Usa ka Ngilngig nga Sakit

Ang pagkabuta nga makuha gikan sa suba gipakaylap pinaagi sa daghang espesye sa baye nga itom nga langaw (matang Simulium). Sa dihang ang nataptan nga langaw mopaak sa usa ka tawo, nagbilin kini sa mga larva sa usa ka parasitikong bitok (Onchocerca volvulus). Sa hinayhinay, ilalom sa panit sa nataptan nga mga tawo, ang mga larva mohamtong ug mahimong mga bitok nga abot ug 60 sentimetros ang gitas-on.

Human sila mapertilisar, ang matag baye nga bitok magsugod sa pagpatungha ug gagmayng mga bitok nga gitawag ug mga microfilaria; padayon nilang himoon kini sulod sa 8 hangtod sa 12 ka tuig, nga magpatunghag minilyon niana. Ang mga microfilaria dili mohamtong gawas kon sila makuha sa usa ka itom nga langaw, motubo sulod sa langaw, ug ibalik ngadto sa tawo. Sa dakong bahin, kining gagmitoy, dili-hamtong nga mga bitok mokatap sa panit ug ngadtongadto mahimong moatake sa mata. Ingon ka daghan sa 200 ka milyong bitok ang mahimong magpundok sa usa ka biktima. Daghan kaayo sila nga ang pagrekonosir naglakip sa pag-abis ug gagmayng bahin sa panit aron eksamenon. Ilalom sa mikroskopyo, ang giabis nga panit mahimong magpadayag ug gatosan ka nagkisikisi nga gagmitoyng mga bitok.

Kining maong mga parasito magsakit sa ilang tawhanong mga biktima. Latas sa katuigan ang panit sa nataptan nga tawo mobaga ug mahimong himbison. Kasagaran ang pat-ak-pat-ak nga pagkahanaw sa kolor sa panit motungha. Ang biktima makabaton sa tin-awng pagkahubit nga panit sa buaya, panit sa ibid, o panit sa leopardo. Hilabihan ang pagpangatol, nga gikataho nga nagtukmod sa uban nga maghikog. Kon ang gagmayng mga bitok moatake sa mga mata, ngadtongadto, madaot ang panan-aw ug ang biktima mahimong bug-os nga buta.

Sa kabos, banikang mga dapit diin dagsang ang itom nga langaw, ang pagkabuta sa linain maoy malisod nga palas-anon nga antoson. Usa ka katarongan mao nga daghang taga-balangay matuotuohong nagtuo nga ang pagkabuta maoy sangpotanan sa silot sa Diyos ug nga ang mga tawong buta walay-pulos diha sa ilang mga katilingban. Ang laing katarongan mao nga walay sosyal nga mga benepisyo gikan sa gobyerno, nga naghimo sa mga biktima nga bug-os nga magsalig sa ilang mga pamilya. Si Sata, usa ka babaye nga biktima sa pagkabuta nga makuha gikan sa suba sa Burkina Faso, miingon: “Alang sa buta nga tawo, lalaki man o babaye, ang pag-antos susama. Kon ang usa ka batan-ong babaye maoy buta ug dalaga, dili siya makapamana. Ako naminyo sa wala pa ako mabuta, apan namatay ang akong bana. Ang akong igsoong lalaki nabuta sa bata pa siya ug busa dili makapangasawa. Kaming duha gisuportahan sa among mga pamilya​—sa pagkaon, sa tanan. Ngilngig kaayo kini.”

Sa mga dapit diin ang pagkabuta nga makuha gikan sa suba maoy komon, ang mga tawo kasagarang mobiya sa ilang mga balangay, nga napugos pagkalagiw gumikan sa langaw ug sa sakit. Ang tabunok nga yuta sa daplin sa tubig gipasagdan ug nahimong walay-gamit nga yuta. Kini, sa baylo, nakadugang sa kakabos ug gutom.

Pagpakigbugno sa Itom nga Langaw

Ang internasyonal nga mga paningkamot sa pagsanta sa pagkabuta nga makuha gikan sa suba didto sa pito ka nasod sa Kasadpang Aprika nagsugod sa sayong katuigan sa 1970. Nasangkapan sa mga panghilo sa larva nga maut-ot sa mga mikroorganismo, mga igpapatayg insekto nga mopatay sa mga larva, mga panon sa mga helikopter, gagmayng mga ayroplano, ug mga trak gilansad ang pag-atake batok sa itom nga langaw, ang tigdala sa sakit. Ang tumong mao ang pag-atake ug pagpatay sa itom nga langaw sa dihang kini dali kaayong mamatay​—sa larva pa kini.

Dili kinahanglang hiloan ang tibuok nga mga suba. Ang mga eksperto nasayod nga ang baye nga itom nga mga langaw mangitlog sa tubig ug nga ang mga itlog motapot sa mga sanga ug mga bato ilalom gayod sa sulog. Ang kusog-moagos lamang nga katubigan ang magtagana sa nanggula nga mga larva ug dagayang oksiheno nga ilang gikinahanglan aron mabuhi. Kini nagkahulogan nga ang mga itloganan sa daplin sa suba maoy limitado ug mailhan.

Ang tuyo sa pag-espri sa mga itloganan dili mao ang bug-os nga pagpapha sa itom nga mga langaw, nga usa ka imposibleng trabaho. Apan pinaagi sa pagpamenos sa gidaghanon sa mga langaw, ang mga eksperto naglaom nga ang kutay sa pagpasa sa parasito mahunong. Ang mas diyutayng langaw magkahulogan ug mas diyutayng bag-ong mga impeksiyon. Sa teoriya, kon ang mga langaw masumpo hangtod ang naglungtad nga mga parasito inanay nga mangamatay diha sa mga tawong nataptan na, moabot ang panahon nga wala nay mahibiling mga parasito. Busa, kon ang langaw mopaak sa usa ka tawo, dili kini makakuhag parasito nga ikapasa ngadto sa uban.

Ang proyekto malisod. Ang mga langaw mangitlog sa daghang dapit nga lisod abton. Dugang pa, sanglit sila makalupad ug ginatos ka milya, kinahanglang makig-away sa itom nga mga langaw latas sa luag nga dapit. Lain pa, ang talagsaong pagbantay gikinahanglan sanglit bisan ang usa ka bulan nga pagpasagad mosangpot sa pagdaghan sa populasyon sa mga langaw, nga nagpakyas sa daghang katuigang trabaho.

Sugod sa katuigang 1970, ang sakyanan sa kahanginan piniling nag-espri sa kapin sa 19,000 ka kilometros nga hilit nga mga suba. Ingong sangpotanan, ang sakit napapha sa 80 porsiento sa natakboyang mga dapit sa mga nasod nga nakigbahin.

Usa o Duha ka Tabletas Kas-a sa Usa ka Tuig

Unya, sugod sa 1987, ang laing hinagiban gihimo aron sa pagpakig-away sa pagkabuta nga makuha gikan sa suba. Niadtong panahona, inay atakehon ang itom nga langaw, ang puntirya mao ang mga parasito sa sulod sa lawas sa tawo. Ang hinagiban maoy usa ka luwas ug epektibong tambal nga ginganlag Mectizan (ivermectin), nga gihimo sa mga laboratoryo sa usa ka Amerikanhong kompaniya sa mga tambal.

Sa pagpahunong sa pag-uswag sa sakit, ang nataptan nga tawo kinahanglang motomar ug usa ka dosis​—usa o duha ka tabletas​—matag tuig. Ang Mectizan dili mopatay sa hamtong nga parasitong mga bitok diha sa lawas, apan mopatay kini sa gagmitoyng mga bitok ug magpugong sa mga hamtong sa pagpatungha ug dugang nga mga microfilaria. Kini magpahunong sa pag-uswag sa sakit diha sa biktima ug magpahinay sa pagpasa sa sakit ngadto sa uban. Ang tambal moalim usab sa bag-ong mga samad sa salamin sa mata ug magpugong sa uban nga mograbe. Hinunoa, dili kini makaayo sa daang mga samad sa mata, ni makapasig-uli kini sa panan-aw dihang nabuta na.

Hinunoa, ang suliran mao ang pag-apod-apod​—ang pagpaabot sa tambal ngadto sa katawhan nga nanginahanglan. Daghan nga nagpuyo sa lagyo ug hilit nga mga balangay maabot lamang pinaagi sa pagbaktas. Ang paggamit ug sakyanan sagad magkinahanglag paghawan sa kalibonan o paghimo pa gani ug mga taytayan. Usahay ang sibil nga pag-awayay, kakulang sa salapi, ug lokal nga politika makadugang sa mga suliran sa pag-apod-apod. Apan, bisan pa niining maong mga kababagan, sayo sa 1995 mga 31 ka milyong tabletas nga Mectizan ang naapod-apod, kadaghanan sa Aprika.

Mga Kalaoman sa Umaabot

Latas sa milabayng 20 ka tuig, ang Onchocerciasis Control Programme nakigbugno sa pagkabuta nga makuha gikan sa suba sa 11 ka nasod sa Kasadpang Aprika, usa ka lugar nga tulo ka pilo sa gidak-on sa Pransiya. Unsa ang mga sangpotanan? Sumala sa mga ihap sa WHO, ang hiniusang paggamit sa mga hilo ug Mectizan misaler sa pagpanalipod sa kapin sa 30 ka milyong tawo nga kanhi gihulga niining karaan ug ngilngig nga hampak. Kapin sa 1.5 ka milyong tawo nga grabeng nataptan sa parasito sa pagkakaron bug-os nga nangaayo. Lain pa, ang pagsumpo sa pagkabuta nga makuha gikan sa suba nagpahinabo usab nga ang mga 25 ka milyong ektarya sa matikad nga yuta mahimong kapuy-an ug umahon​—igong gidak-on sa yuta nga makapakaon sa mga 17 ka milyong tawo matag tuig.

Ang gubat wala pa matapos. Ang Aprikanhong mga nasod diin ang pagkabuta nga makuha gikan sa suba gipakigbisogan gipuy-an sa menos sa katunga sa katawhan nga gihulga sa sakit.

Sa di pa dugayng katuigan ang mga paningkamot sa pagpakig-away sa sakit misamot. Sa duha lamang ka tuig, gikan sa 1992 hangtod sa 1994, ang gidaghanon sa mga tawo nga gitambalan ug Mectizan milabaw pa sa duha ka pilo, gikan sa 5.4 ngadto sa 11 ka milyon. Sa ulahing bahin sa 1994 mga 32 ka nasod sa Aprika, Latin Amerika, ug Tungang Sidlakan ang nag-establisar ug mga programa sa pagtambal pinaagig Mectizan, nga sa ngadtongadto manalipod ug ingon ka daghan sa 24 ka milyong tawo gikan sa pagkabuta.

Ang Pan American Health Organization naglaom nga paphaon ang sakit ingong hulga sa panglawas sa publiko sa kayutaan sa Amerika sa tuig 2002. Siyempre, sa Aprika mas dako ang buluhaton. Bisan pa niana, ang United Nations Children’s Fund nag-ingon: “Tin-aw na nga alang sa kaliwatan nga nagatubo karon ang pagkabuta dili na usa ka dakong hulga sa umalabot sama kaniadto, sa usa ka dapit diin ang pagkabuta dugay nang nahimong naandang bahin sa pagkatigulang.”

Makapatandog sa kasingkasing ang pagkasayod sa mga paningkamot nga gihimo sa pagtabang sa mga tawo nga gihulga sa pagkabuta. Panahon sa iyang yutan-ong ministeryo, si Jesu-Kristo nagpakita usab ug mahigugmaong kabalaka alang sa katawhan pinaagi sa milagrosong pagpasig-uli sa panan-aw sa daghang buta. (Mateo 15:30, 31; 21:14) Kini nagpakita sa gamayng sukod kon unsay mahitabo sa yuta ilalom sa Gingharian sa Diyos. Sa pagkatinuod, ang panahon nagasingabot diin wala nay maapektahan sa bisan unsang matang sa pagkabuta. Ang Pulong sa Diyos nagpasidaan: “Nianang panahona ang mga mata sa mga buta mangabuka.”​—Isaias 35:5.

[Blurb sa panid 25]

“Kaniadto gipasangil nila ang pagkabuta sa mga espiritu. Karon, sila nasayod nga ang mga bitok ang nakaingon”

[Blurb sa panid 27]

Ang usa o duha ka tabletas sa usa ka tuig makasanta sa pagkabuta nga makuha gikan sa suba