Pagbantay sa ‘mga Mata sa Suba’!
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA
USA ka mapangarisgohon nga bakasyonista hilom nga namugsay sa iyang baroto ubay sa katampo nga suba sa East Alligator River diha sa maanindot nga kalamakan sa Amihanang Teritoryo sa Australia, ang Kakadu National Park. Sa kalit, ang gihunahuna niyang dili makadaot nga piraso sa naanod nga kahoy misugod sa pagmakmak sa iyang baroto. Kadto mao ang usa ka gikahadlokan nga buaya sa parat nga tubig, ug ang turista diha sa teritoryo niini sa labing makuyaw nga panahon sa tuig.
Sa kalisang, siya namugsay paingon sa pundok sa mga kahoy. Samtang mitaak siya sa unang mga sanga, ang buaya mihaw-as sa tubig, gitumba siya sa likod, ug giligidligid siya sa tulo ka beses. Sa matag higayon nga usbon sa buaya ang iyang paghawid, nangamas pag-ayo ang babaye sa pagkatkat sa lapokon nga tampi sa suba. Sa ikatulong pagsulay, nakatigayon siya sa pagtindog sa tampi, giguyod ang iyang kaugalingon sa duha ka kilometros hangtod nga nadungog sa guwardiya sa lasang ang iyang mga grabeng singgit sa panabang. Bisan pa sa grabeng mga samad, naluwas ang babaye.
Kining hapit nga trahedya nahitabo niadtong 1985. Duha ka tuig sa ulahi usa ka Amerikanong turista wala makaikyas. Wala niya tagda ang mga pasidaan sa mga kauban ug mihukom sa paglangoy diha sa daghag-buaya nga Prince Regent River, sa Kasadpang Australia. Siya giatake ug gipatay sa usa ka buaya sa parat nga tubig. Ang mga taho nga dihay gagmayng mga buaya sa tubig nagpakita nga lagmit kadto maoy baye nga buaya nga nanalipod sa iyang mga anak.
Makamatay nga ‘mga Mata sa Suba’
Ang tanang makita sa mangingisda sa bukana sa mahayag nga bulan mao ang gagmayng balod nga epekto sa mga pagtugpa sa insekto diha sa kristalon nga tubig. Bisan pa niana, ang mangingisda sa halayong amihanang Australia magbantay gayod sa dili makita—sa ‘mga mata sa suba.’ Kon pasigaon niya ang iyang plaslayt, ang mga mata sa buaya nga mogimaw sa ibabaw sa tubig mosigag pula. Siya maoy usa ka manunugok sa karaang teritoryo sa manunukob.
Ang buaya sa parat nga tubig sa Australia, nga makaplagan usab sa laing dapit, maoy usa sa kinadak-an ug labing makuyaw sa 12 ka espisye sa mga buaya sa kalibotan. Kini modako ngadto sa 7 metros ang gitas-on. Ang walay-kalibotang biktima makakita sa nagsigang mata nga ulahi na kaayo aron makaikyas sa kalit nga pag-atake niini ug sa makuyaw makamatayng paligidligid niini nga paagi sa paglumos sa biktima. Ang biktima nga ingon ka dako sa kabaw, baka, ug mga kabayo naatake samtang gitagbaw niini ang ilang kauhaw diha sa daplin sa tubig.
Gana sa Maluhong Butang Nagpameligro sa Ilang Pagpabiling Buhi
Ang karaang sugilambong nga ang buaya mopatulog salingkapaw nga mga luha sa kasubo sa mga biktima niini nakaabot sa modernong kultura diha sa ekspresyong “mga luha sa buaya.” Apan diyutayng luha sa tawo ang napatulo alang sa buaya. Hinunoa, kining mahigugmaon-sa-tubig nga reptilya walay-kaluoy nga gipangayam tungod sa mahal nga panit niini.
Gipasundayag sa daghang modelo ang mga sinina nga gama sa panit sa buaya, sanglit ang panit sa buaya sa parat nga tubig giisip sa pipila nga labing maayong panit sa kalibotan—ang kinahumokan ug kinalig-onang mabatonan. Niining bag-o pa ang bag alang sa babaye gibaratilyo sa London sa kantidad nga $15,000. Ang panit sa buaya giisip gihapon nga usa ka butang nga dekalidad sa daghang bahin sa kalibotan.
Ang pangdani sa dagkong ganansiya naghulga sa kinabuhi sa buaya sa parat nga tubig sa Australia. Tali sa 1945 ug 1971, duolan sa 113,000 niini nga mga reptilya ang gipamatay sa Amihanang Teritoryo lamang. Gilimitihan ang pagpangayam ug buaya sa sayo sa katuigang 1970 aron dili kini mapuo, ug ang resulta mao nga sa 1986, naulian ang gidaghanon niini diha sa kaihalasan. Busa ang buaya wala na mameligrong mapuo sa Australia, apan ang pipila nangatarongan nga ang pinuy-anan niini ang nameligro.
Pagpreserbar sa Mangangayam
Sa daghang siglo ang populasyong Aboriginal sa Australia nasayod man o wala nagpreserbar sa populasyon sa buaya. Samtang ang ubang tribo maoy hanas kaayong mga mangangayam ug buaya, gidili sa ubang tribo ang pagpangayam niini tungod sa relihiyosong mga katarongan.
Sa dili pa dugayng katuigan ang pagbuhig buaya nga naghatag ug pasiugda sa edukasyon nakaamot sa pagpreserbar sa gidaghanon sa mga buaya. Ang mga turista karon nanagpanon ngadto sa mga buhianag buaya, nga gipaneguroan nga sila makaganansiyag dako, samtang ang mga programa sa pagpaliwat nagtugot sa pagproseso sa panit ug karne sa buaya nga dili maapektohan ang ihalas nga mga populasyon.
Usa ka ilado kaayong tigbuhig buaya sa Australia nagtuo nga tipigan lamang sa mga tawo ang mga butang nga ilang gimahal, nasabtan, ug naghatag ug pipila sa ilang luna ug higayon. Siya mikomento: “Busa ang mga buaya wala kaayo tagda. Apan ang ilang bili sa ekolohiya katumbas sa bisan unsang maanindot nga mga butang.”
Makaiikag ang pagduaw sa usa ka buhianag buaya samtang tan-awon sa duol sa usa ang lapok-ug-kolor bagag panit nga reptilya—apan luyo sa kasegurohan sa koral nga alambre. Ang mga tigbuhi dili mahadlok ug mosulod sa alad sa mga buaya, nga dapiton kini sa pagpasundayag ug gantihan kini ug lab-as nga manok ug ubang mga karne. Usa ka sinuholan, hinunoa, niining bag-o pa nakakat-on sa malisod nga paagi nga dili angayng kompiyansahan ang buaya. Wala damha, kalit nga giangkab siya sa reptilya ug naputol ang iyang walang bukton!
Sa laing bahin, ang pagkupot sa 12-ka-bulang-edad nga buaya maoy usa ka maayong kasinatian ug matulon-anon kaayo. Ang panit sa tiyan niini humok kaayo, samtang ang bukogon nga mga himbis niini sa likod nga gitawag ug osteoderms nagsilbing taming sa tubig. Karon masabtan kon nganong ang panit niini gipakahamili pag-ayo. Apan pag-amping niining “gamayng buaya.” Bisan ang 12-ka-bulang-edad nga buaya nga lig-ong gigapos ang mga apapangig niini kusgan alang sa gidak-on niini.
Ang wala pa mapusa gamayng mga buaya makapalipay sa mga tumatan-aw samtang kini mopaghot gikan sa ilang mga alukabhang ug kalit nga mogawas pinaagi sa tabang sa usa ka temporaryong ngipon sa tumoy sa gamayng simod niini. Ang kadaghanan mouyon nga tingali mao lamang kini ang panahon nga makalingaw tan-awon ang usa ka buaya!
Nahanaw ang Pipila ka Dugay Nang Gituohang mga Sugilambong
Ang pagpaniid ug maayo sa kinaiya niining makahahadlok nga mga reptilya samtang kini nagdako nga ginalam diha sa mga buhianag buaya nakatabang sa paghanaw sa dugay na kaayong gituohang mga sugilambong. Sa daghang katuigan gituohan nga mapailobong hup-an sa buaya ang biktima niini sa daghang adlaw, o bisan sa mga semana, una pa mohasmag ug kalit nga sama ka kusog sa kidlat. Apan, ang dili pa dugayng obserbasyon nagbutyag nga ang mga buaya agresibo kaayo diha sa teritoryo niini sa panahong tingsanay, sa habagat. Kon ang biktima motaak sa teritoryo niining panahona, agresibong gukdon kini sa buaya, samtang sa ubang panahon sa tuig, tingali tan-awon lang sa buaya sa halayo nga walay interes ang samang hayop.
Kon makit-an karon diha sa mga dapit nga lulinghayawan, kuhaon ug ibalhin kini sa propesyonal nga mga mangangayam ug buaya. Ang bahin sa paagi mao ang paglit-ag sa ubos nga apapangig, iisa kini, ug dihadiha akobon paghigot ang itaas ug ubos nga mga apapangig. Kini maghimo sa apapangig sa buaya nga walay puwersa, kay samtang kusgan kaayo ang pang-akob nga kaunoran sa ubos nga apapangig, ang pangbukas nga kaunoran huyang. Apan, kon ang usa ka mangangayam dili magbantay, sayon ra kaayo siyang ipatumba sa kusgang ikog sa buaya.
Dili Tanan Kapintas ug Kabangis
Ang samang mga apapangig nga grabeng makasamad makahimo usab sa abtik nga paglihoklihok. Kon ang wala pa matawong mga buaya tapolan sa pagbuak sa ilang mga alukabhang, hinayng paligiron sa inahan nga buaya ang iyang mga itlog, nga magdasig sa mapusaay nga buaya sa paglihok.
Ang ngipon sa buaya gidesinyo sa paghawid dili sa paghiwa. Kon gamay ra, ang biktima tunlon nga tibuok. Kon dili, wataswatason kini ug anam-anam nga kaonon. Nakita diha sa mga awtopsiya sa patayng mga buaya ang mga bato diha sa ilang mga tiyan. Kon gikaon nga tinuyo o wala, kini nga mga bato gituohan nga nagsilbi ingong pabug-at inigsalom.
Ang mga bisita sagad makakitag mga buaya diha sa mga tampi sa suba uban sa ilang nagnganga nga dagkong mga apapangig. Tingali nagtuo ang kadaghanan nga kining nagnganga nga apapangig maoy mga timaan sa pagdasmag. Sa kaatbang, ang nagnganga nga apapangig magpaarang niini sa pagpasibo sa temperatura sa gawas. Sama sa tanang reptilya, ang mga buaya kanunay nga nagpasibo sa ilang temperatura sa lawas.
Sa pagkakatingad-an, bisag kini usa ka reptilya, ang buaya adunay kasingkasing nga may upat ka lawak, sama sa mananap nga sus-an. Ugaling, inigsalom sa buaya, mahitabo ang kausaban, ug ang kasingkasing molihok sama sa usa nga may tulo ka lawak.
Ang buaya sa parat nga tubig lahi sa buaya nga mas gamay ang simod ug ngipon diha sa ubos nga apapangig nga makita kon mag-akob ang mga apapangig niini. Ang tinuod nga mga buaya makita gikan sa Aprika, diin nagpuyo ang duwende nga mga buaya, ngadto sa India, ug hangtod sa Asia ngadto sa Papua New Guinea. Nagpuyo kini sa halayong habagatan sama sa Australia ug gusto sa kabakhawan sa kabaybayonan ug sa kalamakan sa tropiko, kay kini maghimog mga itloganan nga duol sa daplin sa tubig. Ang kinaiyanhong disbentaha niini mao nga sagad mabanlas sa baha ang kadaghanang mga itlog sa buaya. Tungod sa mga manunukob, sama sa hamtong nga buaya, isdang barramundi, ug langgam nga nankeen, 50 porsiento lamang sa mga bag-ong pusa nga buaya ang mabuhi sa ilang unang tuig.
Sa katingalahan, ang mga buaya matawo nga adunay ilang kaugalingong suplay sa pagkaon. Kaonon nila ang pughak nga anaa sa ilang mga lawas sulod sa unang pipila ka semana sa kinabuhi. Bisan pa niana, halos sa dihang dalhon sila sa ilang inahan nga mainampingon diha sa iyang baba ngadto sa daplin sa tubig, sila mosugod sa paggamit sa ilang simod, nga angkabon ang bisan unsa nga ilang maabot.
Nganong haom kaayo ang terminong ‘mga mata sa suba’? Tungod kay bisag bag-ong mga pusa, ang ilang gagmayng mga mata mosigag pula ubos sa artipisyal nga kahayag sa gabii. Usa ka lut-od sa mga kristal luyo sa retina mopahait sa panan-aw sa gabii ug mopatunghag pula nga siga.
Oo, ang buaya tinuod nga makaiikag nga reptilya—apan hupti kanunay ang luwas nga gilay-on. Ug ingon sa nahibaloan pag-ayo sa tanang mangingisda, kawang ang mga pagsulay sa pagpaanad ug leviathan.
Ang balak ni Job haom nga naghubit sa buaya ingong “Leviathan”: “Makuha ba nimo ang Leviathan sa taga sa isda, o magapos ba nimo ang dila niini sa pisi? Matuhog ba nimog pisi ang mga lungag sa ilong niini, o mapalapsan ba nimog tunok ang mga apapangig niini? Maghimo ba kinig daghang pangamuyo kanimo, o mosulti ba kinig malumong mga pulong kanimo? Makigsaad ba kini kanimo, aron isipon nimo kini nga sulogoon sa walay kataposan? Makigdula ba ikaw niini ingon sa usa ka langgam, o gaposon ba nimo kini alang sa imong mga dalagita? Ibaylo ba kini sa kasosyo? Bahinbahinon ba nila kini tali sa mga magbabaligya? Mataop ba nimo ang panit niini sa mga puthawng sima, o ang ulo niini pinaagi sa mga sapang sa isda? Itapion ang imong kamot niini. Hinumdomi ang gubat. Ayaw kanag buhata pag-usab.”—Job 41:1-8.
Maalamong mga pulong sa pasidaan, nga nag-awhag sa dili-mabinantayon ug maukit-ukiton: Pagbantay sa ‘mga mata sa suba’—ang kusgan, makahahadlok nga buaya!
[Picture Credit Line sa panid 24]
Sa maayong kabubut-on sa International Public Relations sa Australia
[Hulagway sa panid 25]
Kon pasigaon ang kahayag diha sa tubig sa gabii, ang ‘mga mata sa suba’ sa buaya mosigag pula
[Credit Line]
Sa maayong kabubut-on sa Koorana Crocodile Farm, Rockhampton, Queensland, Australia
[Mga hulagway sa panid 26]
Sa wala: Ang gamayng buaya kalit nga migawas sa itlog
[Credit Line]
Sa maayong kabubut-on sa Koorana Crocodile Farm, Rockhampton, Queensland, Australia
Gisukip: Ang hamtong nga buaya nagpaadlaw sa lapokon nga daplin sa Mary River
[Credit Line]
Sa maayong kabubut-on sa International Public Relations sa Australia