Makaiikag nga Etiopia

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA ETIOPIA

SA DAGHANG katuigan ang Etiopia nailhan ingon nga natagong empiryo. Ug samtang ang kasiglohan sa pagkanahilain niini natapos, pipila lang karon ang nahibalo sa makaiikag nga kasaysayan, lainlaing mga tawo ug mga kultura, ug talagsaong mga dagway sa yuta niini. Nga adunay kapin sa 50 ka milyong molupyo​—halos sama ka daghan sa Pransiya​—kini maoy usa ka nasod nga dili gayod mataligam-an.

Tingali ang karaang mga Grego mao ang nag-imbento sa pulong “Ethiopia,” nga nagkahulogang “Rehiyon sa Sunog ug mga Nawong.” Bisan pa niana, ang unang politikal nga kasaysayan niini naliminan sa misteryo ug sugilambong. Matod pa sa tradisyon nga ang Etiopia maoy bahin sa karaang Sheba nga nabantog sa Bibliya ug nga ang rayna niini mao ang adunahang magmamando nga miduaw kang Haring Solomon. Busa daghang magmamando kanhi sa Etiopia nangangkong mga kaliwat sa usa ka tawo nga ginganlag Menelik, nga ginaingong anak sa panaghigugmaay ni Solomon ug niining maong rayna.

Apan, malagmit ang Sheba sa aktuwal nahimutang sa habagatan-kasadpang Arabia.a Ang Bibliya naghisgot sa Etiopia diha sa Hebreohanon (“Daang Tugon”) ug Gregong (“Bag-ong Tugon”) mga bahin niini. Ang Buhat kapitulo 8, pananglitan, naghisgot bahin sa usa ka Etiopianhong “eunuko,” o opisyal sa gobyerno, nga nakabig sa Kristiyanidad. Apan sumala sa presenteng-adlaw nga mga utlanan, ang Biblikanhong Etiopia sa dakong bahin nagsakop sa lugar nga nailhan karon nga Sudan.

Sa ikatulong siglo sa atong Komong Panahon, ang gingharian sa Aksum natukod sa Etiopia. Kini miuswag pag-ayo ilalom ni Haring ‛Ēzānā sa ikaupat nga siglo. Kay usa ka kinabig mismo, gikabig ni ‛Ēzānā ang iyang tibuok empiryo sa “Kristiyanidad.” Ang Etiopia nakigkontak kanunay sa kalibotan sa Kasadpan sa makadiyot, apan kanang relasyona naputol sa ikapitong siglo. Ang The Encyclopedia Americana nagsaysay: “Sa halos duolan sa 1,000 ka tuig human niana, ang Etiopia nalain gikan sa ubang Kristohanong kalibotan sa mga paningkamot niini sa pagpanalipod sa kaugalingon batok sa nanugok nga mga Muslim gikan sa amihanan ug sidlakan, maingon man batok sa paganong manunulong gikan sa habagatan.” Ang mga pagpanakop sa mga Muslim sa Ehipto ug Nubia ilabinang nagpalain sa Etiopia gikan sa ubang bahin sa Kakristiyanohan.

Lahi sa ubang Aprikanhong mga nasod, ang Etiopia wala gayod makasinati ug dugayng yugto sa Uropanhong kolonisasyon, gawas sa dili dugayng presensiya sa Italyano sa pagsugod niining sigloha ug gikan sa 1935 hangtod sa 1941. Niadtong 1974 ang pag-alsa sa militar nagpahinabog mapintas nga kataposan sa karaang empiryo. Sukad niadtong 1991 naghimo ang bag-ong kagamhanan ug mga kausaban aron mahimo kining nasora nga mas bukas nga katilingban. Tungod niini, posible na karon nga masusi pag-ayo kining kanhi natagong nasod.

Ang Katawhan ug ang Ilang Kultura

Lisod ang paghimog pangatibuk-ang pahayag bahin sa mga Etiopianhon tungod kay daghan kaayo ang pagkalidadis taliwala kanila. Anaa ang dili-makapundong Afar nga naglibodlibod sa naglagiting nga kainit sa Danakil Desert. Sa kasadpan anaa ang itom-ug-panit nga mga tawong Nilotic. Sa habagatan nagpuyo ilabina ang mga tawong Oromo. Ang mga tawong Amhara nagpuyo sa sentral nga kabukiran, diin ilang ginaugba ang hanginong tumoy sa kabukiran. Nan, dili ikatingalang ang Etiopia adunay duolan sa 300 ka pinulongan. Ang etnikong mga pundok adunay ilang kaugalingong mga estilo sa buhok, matang sa sinina, ug arkitektura. Ang arkitektura maoy gikan sa pormag-lingin nga gama sa kawayan nga mga tukul nga komon sa habagatan ngadto sa pawod ug atop nga mga balayng adobe sa sentral Etiopia ug pipila ka inandanang bato nga mga tinukod sa amihanan.

Adunay maanindot usab nga panagkalidadis sa personal nga mga ngalan. Labaw pa kay sa pagpaila lamang, ang talagsaon-paminawong mga ngalan adunay mga kahulogan nga halos pamilyar kaayo sa lugar didto. Ang mga babaye mahimong tawgong Fikre (Akong Hinigugma), Desta (Kalipay), Senait (Pagkamaayo), Emnet (Pagtuo), Ababa (Bulak), o Trunesh (Ikaw Maayo). Ang pila ka pananglitan sa mga ngalan sa mga lalaki mao ang Berhanu (Kahayag), Wolde Mariam (Anak ni Maria), Gebre Yesus (Alagad ni Jesus), Haile Sellassie (Gahom sa Trinidad), o Tekle Haimanot (Tanom sa Relihiyon).

Daghan niining mga ngalana maoy tin-awng pamatuod sa impluwensiya sa Ortodoksong relihiyon. Sa pagkatinuod, ang relihiyon kaylap sa halos tanang Etiopianhong kultura! Ang kalendaryo nga may 13 ka bulan puno sa relihiyosong mga piyesta. Labing ilado niini mao ang Meskel, ang “Piyesta sa Krus,” ug ang Timkat, uban sa mabulokong mga prosesyon niini sa pagsaulog sa pagbawtismo ni Kristo. Ug dili ikatingala nga ang kadaghanan sa tradisyonal nga arte sa Etiopia maoy relihiyosong matang.

Mga Dagway sa Yuta

Lakip sa imong unang matan-aw sa Etiopia mao ang matahom nga dagway niini sa yuta. Usa ka iladong lugar mao ang Great Rift Valley, nga nagbahin sa nasod paingon sa Kenya. Makita sa kadaplinan niini ang daghang init nga mga tubod ug mga langob. Pito ka matahom nga mga lanaw nakatag sa palibot niini. Ang kabukiran nga kapin sa 2,000 ka metros nanuybo sa isigkakilid, nga kutob sa amihanan sa Kabukirang Simyen. Kini gitawag ug Atop sa Aprika nga ang kinatas-ang gihabogon maoy kapin sa 4,600 ka metros! Ang habog kaayong kabukiran ug maanindot kaayong lugot niining lugara talagsaon kaayo. Dili halayo didto mao ang Lake Tana ug ang tuboran sa Blue Nile. Kini adunay kaugalingong maanindot nga lugot nga nag-ikis-ikis pakasadpan sa Sudan. Duol sa Lake Tana, ang Blue Nile naghatag usab ug matahom nga talan-awon​—ang Tisissat Falls, nga namuhagay sa mga pangpang samag gamaygamayng hulad sa popular kaayong Victoria Falls. Sa amihanang-sidlakan, ang sarisarig kolor nga mga asinan nagdayandayan sa Danakil, usa ka desyerto nga naglangkob sa kinaubsang lugar sa Aprika. Ubos kini sa lebel sa dagat.

Ang Etiopia adunay katingalahang panagkadaiya sa mga abot sa uma, nga gikan sa trigo, sebada, mga saging, mais, ug gapas ngadto sa mga ubas, mga orens, ug daghan kaayong panakot. Ang Etiopia nangangkon usab nga mao ang orihinal nga sinugdanan sa tanom nga kape, ug hangtod karon kini mao ang labing dakong suplayer sa mga liso sa kape. Unya anaa ang talagsaong lugas nga gitawag ug teff. Kaamgid kini sa sagbot, ug ang gagmayng mga liso niini galingon aron sa pagtagana sa injera, nga maoy pangunang pagkaon ug potahe sa nasod sa Etiopia. Ang injera himoon diha sa espesyal nga hudno ug sagad nga idalit diha sa dako linging basket, ang pang-adorno nga mesob. Ginabutang sa salog sa daghang mga panimalay sa Etiopia, ang mesob maoy usa ka gamit ug kinahanglanon ingong bahin sa dekorasyon!

Kaihalasan

Unsa pa may anaa sa Etiopia kon bahin sa kaihalasan? Daghan kaayo. Sa pagkamatuod, ang Etiopia adunay daghang nahilit nga mga parke nga protektadong puy-anan sa nagkalainlaing mga antelope ug mga liyon. Kapin sa 830 ka espesye sa mga langgam ang giingon nga nagpuyo niining nasora, nga ang pipila niini makita lamang sa Etiopia.

Taliwala sa mas talagsaong mga hayop mao ang ambongang walia ibex, usa ka matahom nga kanding sa bukid nga magpabilin lamang sa habog nga mga tumoy sa Kabukirang Simyen. Pipila ka gatos na lamang ang nagpuyo gihapon taliwala sa kinalisorang abton nga mga pangpang. Sila makalukso sa daw walay-kasangkoang bung-aw nga dili maligas. Anaa usab ang matahom nga gelada. Tungod sa taas nga buhok ug sigang pula nga marka sa dughan niini, kini usab gitawag nga liyon nga unggoy ug nagdugong kasingkasing nga aliwas. Dili na kinahanglang mobiyahe ka pa ug layo aron makita ang kahayopan. Aw, ang mga dalan sa Etiopia sagad nga mapuno sa mga kamelyo, mga mula, mga baka, ug mga asno!

Tinuod, ang nasod dili kay walay suliran. Ang kaulohang siyudad, ang Addis Ababa, maoy usa ka modernong dakong siyudad nga adunay kapin sa usa ka milyong tawo. Apan nag-antos kini sa kakulang sa mga puloy-anan ug kawalay-trabaho. Ang hulaw ug sibil nga gubat miresultag kawalay-pinuy-anan, mga bakol, ug daghang balo ug mga ilo. Ang mga Saksi ni Jehova niining yutaa nagpangabudlay pag-ayo sa pagtabang sa mga Etiopianhon sa pagkakita nga ang bugtong sulbad sa ilang mga suliran mao ang Gingharian sa Diyos pinaagi ni Kristo Jesus.​—Mateo 6:9, 10.

Kasamtangan, ang Etiopia maoy usa ka nasod nga takos sination. Kami naglaom nga kining lakbit nga pagtan-aw nakapukaw sa imong interes, aron ikaw mohimog laing pagtan-aw, tingali sa moabot nga adlaw mohimog personal nga pagduaw, niining makaiikag nga nasod.

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 18]

Ang “mesob” gamiton sa pagdalit sa “injera,” ang nasodnong potahe sa Etiopia