Usa ka Karaan nga Amerikanong Indiang Tradisyon
BISAN asa ka moadto sa kalibotan, makaplagan nimong ang matag dapit adunay kaugalingon niining tradisyonal nga mga matang sa arte. Ang mga dibuho, mga pigurin, mga kinulit sa kahoy, mga kolon, o ubang mga butang sagad nga makaplagan diha sa mga tindahan ug mga regalo o talagsaong mga butang. Nakapalit ka na ba ug bisan hain niini aron iadorno sa imong balay? Kon mao, nganong dili susihon ug tan-awon kon hain gayod buhata ang maong butang. Ayaw katingala kon imong makaplagan nga kini gigama sa laing nasod.
Sulod sa kasiglohan ang mga artesano nagkulit sa sinugdanang mga letra sa ilang ngalan diha sa lubot sa ilang mga produkto sa pagpakita kon kang kinsang ginama kana. Karong adlawa, hinunoa, lagmit makakita ka ug usa ka sticker o marka nga nagpakita nga ang butang maoy gigama nga dinaghan, dili hinimo nga kinamot. Kining ginama-nga-dinaghan nga mga sinundog nahimong mas popular, ug ang tradisyonal nga kinamot nga mga buhat sa arte mas lisod nga pangitaon. Bisan pa niana, makaplagan pa ba gihapon ang tradisyonal, lokal nga pagkagama nga mga butang?
Pagduaw sa Reserbasyon sa Amerikanong mga Indian
Among nadiskobrehan nga kini sila makaplagan gayod sa dihang miduaw kami sa pila ka Amerikanong Indian nga mga higala kinsa naghimo pa gihapon sa ilang kaugalingong tradisyonal nga mga buhat sa arte. Sila sakop sa Santa Clara Pueblo nga tribo sa mga Indian, nga nailhan ilabina sa ilang sinaw itom nga mga kolon—pipila sa labing maanindot nga mga kolon sa kalibotan. Ang ilang tradisyonal nga mga produkto lahi kaayo sa ginama-nga-dinaghan nga mga butang nga makaplagan sa daghang tindahan sa habagatan-kasadpang Tinipong Bansa.
Ang among mga higala, si Joe ug Anita, nagahimog kolon sa tradisyonal nga paagi sulod sa daghang katuigan. Si Anita misugod sa paghimog kolon uban sa iyang inahan sa dihang siya sayes anyos. Usa sa mga hinimo ni Anita anaa sa Smithsonian Institution sa Washington, D.C., sa pasundayag niini sa Amerikanong Indiang mga Arte.
Miabot kami sa balay ni Joe ug Anita sa dihang nangandam na sila sa paghimo ug usa ka bag-ong hugpong sa mga kolon. Busa niadtong tungora nakita namo sukad sa sinugdan kon sa unsang paagi kini gihimo. Nakahimo kami mismo ug pila ka kolon kanhi. Apan gihimo namo kini sa modernong paagi nga may mga hulmahan, sinagol nang daan nga yutang kolonon ug tubig, ug pugon. Ang among tan-awon mao ang karaang paagi, nga gipasa gikan sa kaliwatan ngadto sa kaliwatan. Walay modernong teknolohiya niining prosesoha. Ang tanan gihimo nga walay inandam-na-daang materyales.
Pagtigom sa mga Sangkap
Una, kinahanglang tigomon ni Joe ug Anita ang mga sangkap. Mibiyahe kami sa ilang trak ngadto sa bakilid diin ilang napalgan ang yutang kolonon. Sanglit nahimutang sa reserbasyon, kining maong yutang kolonon makuha lamang sa mga membro sa tribo, nga adunay mga 2,400 sa Santa Clara Pueblo. Kadaghanan kanila naghimo sa ilang mga kolon sa tradisyonal nga paagi nga masubay ngadto sa mga katuigang 1500. Pag-abot namo sa bakilid, gikuha ni Joe and iyang piko ug mipaingon sa usa ka lungag sa bato nga napuno sa yutang kolonon.
Ang lungag milukop sa tiilan sa bakilid. Kinahanglang motakilid sa paghigda si Joe ug pikohon ang lungag, nga magtangtang ug mga piraso sa yutang kolonon nga ingon-ingon ka dagko sa mga tisa. Kini mahimong peligroso, tungod kay samtang magakalalom ang imong pagdugkal, mas dako ang purohan nga mahugno ang bato. Human makakuha si Joe ug tali sa 60 ug 70 kilos sa iyang gitawag nga maayo kaayo ug kalidad nga yutang kolonon, kami andam nang mobiya. Apan dili nako mapugngan ang pagpangutana kon nganong wala sila mokuha ug gatosan ka kilong yutang kolonon sa usa ka panahon ug dili na magsigeg balikbalik pa. Giingnan kami ni Anita: “Dili kana maoy paagi sa mga Indian sa pagbuhat sa mga butang.” Mokuha lamang sila gikan sa yuta kon unsay ilang gamiton sa maong panahon. Daghan ang mausik kon ang yutang kolonon dili magamit ug mogahi.
Sunod, miadto kami sa laing bakilid sa pagkuha ug puti nga balas. Kini mas sayon—mikuha lamang kami ug usa o duha ka balde. Unya mibalik kami sa ilang balay.
Ang Proseso
Ang yutang kolonon ihumol usa sa tubig sulod sa pipila ka adlaw. Unya kini ayagon katulo o kaupat ka beses. Ang balas ayagon usab sa makadaghan. Human niana, sagolon ni Joe and duha hangtod nga igoigo na ang kapiliton. Dili sukdon ang yutang kolonon o ang balas. Ang kasinatian mao ang hinungdanon. Kinahanglang sagolan ug balas ang yutang kolonon aron mahuptan sa kolon ang porma niini sa dihang idangka sa kalayo. Ang sobra ka daghan o diyutay ra kaayo makapaliki o makapatipak sa kolon. Giingnan kami ni Anita nga sa dihang nagsugod siya sa paghimog kolon nga siya ra, iyang dad-on ang yutang kolonon sa iyang inahan aron hikapon kana sa iyang inahan ug pahibaloon siya kon may igo bang balas diha niana. Sa wala madugay nakahibalo na siya mismo.
Nga ginamit ang iyang mga tiil nga walay sapin, gimasa ni Joe ang yutang kolonon ug balas hangtod nga may igo kining kapiliton. Nianang tungora andam na sila sa paghimo sa kolon. Walay mga hulmahang gigamit. Ang matag kolon maoy talagsaon ug inumol sa kamot. Si Anita mogugol ug daghang oras nga magporma sa iyang kolon usa kini ipadaplin aron paughon. Sa dihang hapit na kining mauga ug mogahi ug diyutay ingon sa gitawag ug kagahion sa panit, kini mahimong kulitan ug mga desinyo o mga linya. Kini pasagdan na nga mouga sa bug-os, nga mahimong dangtag usa ka semana, depende sa kaumogon. Nianang tungora andam na kanang lihaan. Kini magpahamis sa yutang kolonon ug mag-andam niana alang sa pagpasinaw.
Ang pagpasinaw kinamoton ginamit ang hamis nga bato sa ilawom sa suba. Kinahanglang igoigo lamang ang paghimo niini. Kon masobrahan o makulangan ang pagpasinaw, ang kolon mawad-an sa kasinaw human kini idangka sa kalayo. Dili kini pinturahan. Ang proseso sa pagpasinaw maoy maghatag niana sa matahom nga kasinaw niana.
Usa ka Talagsaong Proseso sa Pagdangka sa Kalayo
Karon sa kataposang ang-ang: ang pagdangka sa kolon. Sa paghimo niini, magdaob sila sa ilang tugkaran. Walay pugon nga gamiton dinhi! Ang pugon himoon pinaagi sa pagtapok ug mga sugnod nga patindog ug pagbutang ug mas daghang sugnod ibabaw sa nagtindog nga mga sugnod, nga nagporma kanilang sama sa usa ka pugon nga may bukas nga tumoy aron isulod ang kolon. Dayon duslitan kini. Pinaagi sa kasinatian sila nasayod kon kanus-a nga ang kalayo anaa sa hustong kainiton aron isulod ang kolon.
Sa dihang nadangka na ang kolon, ang natural nga kolor niini maoy pula. Unya, sa eksaktong panahon, himoon ni Joe ang talagsaong ang-ang. Magtapok siya ug tai sa kabayo diha sa kalayo! Mao kini ang magpaitom sa kolon. Sa dihang mamenosan ang oksiheno diha sa pugon, ang pula nga iron oxide diha sa yutang kolonon sa kemikal nga paagi mahimong itom nga iron oxide. Siyempre, sa baho lang makahibalo ka na nga adunay nagdangka ug itom nga kolon sa maong dapit!
Ang nakompletong kolon maoy usa ka butang nga ipasigarbo, ug daghang tawo sa tibuok kalibotan ang nahimuot sa katahom niini. Sa sinugdan, ang maong kolon gigamit sa praktikal nga mga katuyoan, sama sa pagtipig ug nagkalainlaing mga sangkap sa panimalay. Sa pila ka bahin sa kalibotan, gigamit gihapon kini niining paagiha. Apan ang usa ka maanindot nga kolon nga among napalit gamiton sa pag-adorno sa among balay ug ipahayag nga mapasigarbohon nga kami nakaduaw sa Santa Clara Pueblo, diin ang karaang Amerikanong Indiang mga tradisyon ginasunod gihapon.—Tinampo.
[Mga hulagway sa panid 25]
Samag-tisa nga bloke sa yutang kolonon ang gidugkal
Ang yutang kolonon hulmahon nga kinamot
Ang kolon idangka sa usa ka tradisyonal nga pugon