Langawng Tsetse—Hampak ba sa Aprika?

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA NIGERIA

MAO pay among pagbalhin sa usa ka lugar sa baryo sa Kasadpang Aprika. Gilibotan kami sa tropikal nga lasang. Usa ka adlaw misulod ang akong asawa sa gamayng lawaklawak nga butanganag sinina ug misinggit: “Dunay lagong diri!”

Milupad ang lagong sa gawas sa lawaklawak ug mipaingon sa banyo. Mikuha dayon ako ug usa ka lata nga igpapatayg insekto ug gigukod kini, nga gisira ang pultahan sa likod nako. Dili na makita ang lagong. Sa kalit milupad kini sa akong nawong. Giatake ako niini! Nanagpas ang mga kamot, misulay ako sa pagpatay niini. Mihadyong kini paingon sa bintana. Naalihan kini sa eskrin sa paggawas. Diha niana mitugpa ang lagong.

Gipunting nako ug gibombahan ang lagong sa igpapatayg insekto. Sa normal ang direktang pagkaigo nga sama niadto makapatay dihadiha sa bisan unsang insekto. Apan wala mamatay kining lagonga. Milupad kini ug nagsigeg hadyong sa banyo.

Lig-on kining lagonga! Segurado ako nga epektibo ang igpapatayg insekto ug ang langaw sa dili madugay mahulog sa salog. Apan wala kini mahulog. Sa mitugpa kini pag-usab, akong giesprihan kini sa ikaduhang higayon. Milupad na usab kini.

Unsa bang matanga kini sa lagong nga dili man madutlan? Sa kataposan namatay kini sa duha pa ka direktang pagbomba.

Nangantipara ako ug gisusi pag-ayo ang linalang. Mas dako kini kay sa langaw, apan dili sama ka dako sa lagong. Nagkurus ang mga pako niini sa likod, nga daw tul-id kini tan-awon kay sa usa ka ordinaryong langaw. Usa ka taas samag-dagom nga igsusuyop nagsiwil gikan sa baba niini.

Gitawag ko ang akong asawa: “Dili kini lagong. Langawng tsetse kini.”

Ang engkuwentro nakapahunahuna kanako sa kalisod sa pagpuo sa langaw gikan sa teritoryo niini sa Aprika nga 11.7 ka milyong kuwadrado kilometro, usa ka luna nga mas dako kay sa Tinipong Bansa. Nganong buot man puohon kini sa mga tawo? Tulo ka akusasyon ang gipasaka batok niini. Akusasyon uno:

Dugo ang Kinaon Niini

Adunay 22 ka nagkalainlaing matang sa mga langawng tsetse. Ang tanan nabuhi sa sub-Sahara sa Aprika. Ang tanan, laki ug baye, mokaon ug dugo sa linalang nga adunay taludtod, nga mosupsop ug dugo nga ingon ka daghan sa tulo ka pilo sa ilang gibug-aton sa usa ka paak.

Mokaon silag nagkalainlaing matang sa mga mananap nga nagapanibsib​—kadtong lumad sa Aprika ug dili. Mamaak usab silag tawo. Ang paak lalom, nagasuyop-ug-dugo nga pagtusok, hait ug sakit. Katol kini ug sakit sa samang higayon. Mohuboy kini.

Ang mga langawng tsetse hanas sa ilang trabaho. Dili sila mag-usik ug panahon sa paghadyonghadyong sa imong ulo. Pahadyongan nilag lupad ang tawo samag usa ka bala ug makapreno dayon ug motugpa sa nawong nga hinay kaayo nga dili sila mabati. Mora kini silag mga kawatan; usahay dili ka mahibalo nga sila nakakawat ug dugo hangtod nga sila mawala​—sa dihang ang mahimo na lang nimo mao ang pagsusi sa kadaot.

Kasagaran mas gusto nila ang naladlad nga panit. (Morag gusto nila ang likod sa akong liog!) Apan, usahay, modesider sila sa pagkamang sa tiiltiil sa karsones o sa manggas sa kamisa sa dili pa suyopan ang kaugatan. O kon gusto nila, sila makapaak lahos sa sinina​—dili kana problema sa usa ka insekto nga makatusok bisan sa gahi nga panit sa rhinoceros.

Giakusar sa mga tawo ang langawng tsetse nga dili lamang maabtik kondili malipoton usab. Kas-a sa nangamas akog patayg usa pinaagig igpapatay sa insekto, milupad kini ngadto sa akong lawaklawak nga butanganag sinina ug mitago sa akong purol. Sa milabay ang duha ka adlaw sa dihang gisul-ob ko ang purol, gipaak ako niini kaduha! Sa laing higayon mitago ang langawng tsetse sa pitaka sa akong asawa. Gidala niya ang pitaka sa usa ka opisina, ug sa may gikuot siya niini, gipaak sa langaw ang iyang kamot. Dayon naglupadlupad kini sa lawak, nga nakahatag ug kaguliyang taliwala sa mga trabahante sa opisina. Mihunong ang tanan sa pagtrabaho aron dagpason kini.

Busa ang unang akusasyon batok sa langawng tsetse mao nga kini mosuyop ug dugo nga may masakit nga paak. Akusasyon dos:

Kini Makapatayg mga Mananap

Ang ubang mga matang sa mga langawng tsetse mopasag sakit nga gipahinabo sa gagmayng mga parasito nga gitawag ug mga trypanosome. Inigsuyop sa langawng tsetse ug dugo sa mananap nga aduna niining sakita, tunlon niini ang dugo nga adunay mga parasito. Kini mougmad ug modaghan sa sulod sa langaw. Inigpaak sa langaw ug laing mananap, ang mga parasito mapasa gikan sa langaw ngadto sa mga ugat sa mananap.

Ang sakit gitawag ug trypanosomiasis. Ang matang nga makita diha sa mga mananap gitawag ug nagana. Ang mga parasito nga nagana mabuhi sa kaugatan sa daghang mananap nga lumad sa Aprika, ilabina ang antelope, kabaw, mga ihalas nga baboy, mga duiker, reedbuck, ug mga warthog. Ang mga parasito dili makapatay niining mga mananapa.

Apan ang mga parasito makapatayg mga binuhing mananap nga dili lumad sa Aprika​—mga kamelyo, iro, asno, kanding, kabayo, mula, baka, baboy, ug karnero. Sumala sa magasing National Geographic, nagapatay ang nagana ug tulo ka milyong baka matag tuig.

Ang mga bakiro, sama sa mga Masai sa Sidlakang Aprika, nakakat-on kon unsaon sa paglikay sa mga dapit diin daghan ang mga langawng tsetse, apan ang hulaw ug kanihit sa sibsibanan usahay nagpaimposible niini. Sa dili pa dugayng hulaw, upat ka pamilya nga tingob nga nagbantay sa ilang 600 ka baka namatyan ug usa ka mananap matag adlaw tungod sa langaw. Si Lesalon, usa ka tigulang sa pamilya taliwala kanila, miingon: “Kami nga mga Masai maisog. Mamangkaw kami ug leyon ug atubangon ang kabaw nga nag-asdang. Mamospos kami ug black mamba ug harongon ang suko nga elepante. Apan sa orkimbai [langawng tsetse]? Kami walay mahimo.”

Adunay mga medisina sa pagtambal sa nagana, apan ang ubang kagamhanan nagtugot sa paggamit niini ubos lamang sa pagdumala sa usa ka beterinaryo. Adunay maayong katarongan niana, sanglit ang kulang nga dosis dili lamang makapatay sa mananap kondili makapasanay sa mga parasito nga dili-madutlan ug tambal. Ang mga bakiro sa kasulopan maglisod sa pagkakitag beterinaryo nga igong makaabot sa pagtambal sa iyang himalatyong mga mananap.

Ang unang duha ka akusasyon sa langawng tsetse dili-ikalalis nga napamatud-an​—kini mokaon ug dugo ug magpakaylap ug sakit nga makapatayg mga mananap. Apan aduna pay daghan. Akusasyon tres:

Kini Mopatayg Tawo

Ang mga tawo dili matakdan sa nagana trypanosome. Apan ang langawng tsetse naghatod ug laing matang sa trypanosome gikan sa tawo ngadto sa tawo. Kining matanga sa trypanosomiasis gitawag ug sakit sa pagkatulog. Ayawg hunahunaa nga ang tawo nga adunay sakit sa pagkatulog magsige lang ug katulog. Ang sakit dili gayod mohatag ug hinanok nga katulog. Magsugod kini pinaagi sa pagpangaluya sa kalawasan, kalapoy, ug gamayng hilanat. Human niana moabot ang pagsigeg katulogon, grabeng hilanat, panakit sa mga lutahan, manghubag ang mga kaunoran, ug manghubag ang atay ug lapay. Sa kataposang mga yugto, samtang mosulod ang mga parasito sa sentro sa sistema nerbiyos, antoson sa pasyente ang anam-anam nga kadaot sa utok, mga atake, coma, ug kamatayon.

Sa sayong bahin niining sigloha, ang mga pagbutho sa sakit sa pagkatulog mihampak sa kontinente sa Aprika. Tali sa 1902 ug 1905, ang sakit nakapatay ug duolan sa 30,000 ka tawo duol sa Lake Victoria. Sa mga dekadang misunod, ang sakit mikaylap ngadto sa Cameroon, Ghana, ug Nigeria. Diha sa daghang kabaryohan ang ikatulong bahin sa mga tawo nasakit, nga napugos ang kinabag-an sa mga tawo sa pagbakwit gikan sa daghang kawalogan sa suba. Ang mga tawo sa ginatos ka libo gitambalan sa mga tem sa nagapanawng mga doktor. Hangtod na lamang sa katuigan sa 1930 nga nawala ug namatay ang epidemya.

Karon ang sakit nagatakboy sa mga 25,000 ka tawo matag tuig. Sumala sa World Health Organization, kapin sa 50 ka milyong tawo sa 36 ka nasod sa sub-Sahara nameligro nga matakdan sa sakit. Bisan tuod ang sakit sa pagkatulog makamatay kon dili tambalan, adunay mga medisina sa pagtambal niini. Karong bag-o usa ka bag-ong medisina nga gitawag ug eflornithine gihimo sa pagtambal sa sakit​—ang una sa maong medisina sa 40 ka tuig.

Ang tawo dugay nang nakiggubat batok sa langawng tsetse ug sa sakit nga ginadala niini. Niadtong 1907, si Winston Churchill misulat bahin sa usa ka kampanya sa pagpuo sa langawng tsetse: “Kini gihagoan gayod paghimog pino kaayong pagkalala nga moskitero.” Kon hinumdoman ug balik, dayag nga ang “pino kaayong pagkalala nga moskitero” ni Churchill adunay dagkong mga lungag. Nagkanayon ang librong Foundations of Parasitology: “Hangtod karon, ang 80 ka tuig nga pagpuo sa langawng tsetse diyutay ra kaayoy epekto sa pagdaghan sa tsetse.”

Usa ka Pulong sa Pagdepensa

Ang Amerikanong magbabalak nga si Ogden Nash nagsulat: “Ang Diyos sa Iyang kaalam naghimo sa langaw, ug unya nakalimot sa pagsulti kanato kon ngano.” Samtang tinuod nga si Jehova nga Diyos mao ang Maglalalang sa tanang mga butang, dili gayod tinuod nga siya limtanon. Daghang butang ang iyang gitugot kanato nga atong masusi mismo. Nan komosta ang langawng tsetse? Aduna bay ikaingon sa pagdepensa niining daw dayag nga kontrabida?

Tingali ang labing maayong depensa sa pagkakaron mao ang papel niini sa pagpatay sa baka nga milampos sa pagpanalipod sa lumad nga ihalas nga mga mananap sa Aprika. Ang dagkong mga lugar sa Aprika kaamgid sa sibsibanan sa kasadpang Tinipong Bansa​—ang yuta mismo makapasibsib ug binuhi nga mga mananap. Apan tungod sa langawng tsetse, ang binuhi nga mga mananap mamatay sa mga trypanosome nga dili makamatay sa lumad nga mga mananap nga nagapanibsib.

Daghan ang nagtuo nga kon dili pa sa langawng tsetse, ang daghan kaayong luna nga gigahin alang sa ihalas nga mga mananap dugay na untang napulihan sa mga panon sa mga baka. “Labanan gayod nako ang tsetse,” miingon si Willie van Niekerk, usa ka giya sa lugar nga gigahin alang sa ihalas nga mga mananap sa Botswana. “Kon patyon nato ang tsetse sulngon kita sa mga baka, ug ang mga baka maoy mga magdadaot sa Aprika, nga nagapatag sa kontinente nga usa ka dakong awaaw nga yuta.” Siya midugang: “Ang langaw kinahanglang magpabilin.”

Siyempre, dili tanan mouyon niana. Ang katarongan wala kaayoy puwersa sa pagkombinsir sa tawo nga nagatan-aw sa iyang mga anak o mga baka nga nag-antos sa trypanosomiasis. Ni makapakombinsir kini sa mga tawo kinsa mangatarongan nga ang Aprika nagkinahanglag baka aron mapakaon ang kaugalingon.

Bisan pa niana, tino nga daghan pa kaayo ang pagatun-an bahin sa papel nga ginadula sa langawng tsetse diha sa kinaiyahan. Bisan pag ang mga akusasyon batok sa langawng tsetse daw malig-on, tingali sayo pa kaayong maghimog paghukom.

Bahin sa mga langaw, adunay usa nga misulod sa lawak. Tabi samtang tinoon nako nga dili kini tsetse.

[Picture Credit Line sa panid 11]

Langawng tsetse: ©Martin Dohrn, The National Audubon Society Collection/PR