Ang “Tulip”—Usa ka Bulak nga may Gubot nga Kagahapon
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA NETHERLANDS
“INIG-ABOT sa tingpamulak sa Olandia, sama kini nga ang linibong ektarya . . . nabuhi,” matod sa Buro sa Turismo sa Netherlands. Sa kalit, sa nagkadaiyang mga bulok, ang sanag nga mga lumbay sa namulak nga mga tulip molukop sa kapatagan, nga mamugna ang katahom sa kabulakan nga magdani sa mga turista gikan sa tibuok kalibotan. Alang sa kadaghanang bisita, kining madanihon ug bantog nga mga bulak sa tanaman maoy Olandes nga sama sa mga windmill, keso, ug mga bakya. Apan nasayod ka ba nga ang mga tulip naggikan gayod sa Turkey?
Olandes nga mga Tulip nga May Oriente nga Kagikan
Ang Turkong mga adorno nga may petsang ika-12ng siglo naghulagway sa mga tulip, apan ang Uropanhong katitikan naghisgot ug mga tulip sa unang higayon sa katuigang 1550, nag-ingon ang botanistang si Adélaïde L. Stork. Sa 1553 usa ka biyahedor nga taga-Pransiya misulat nga “ang nahinganghang mga langyaw” namalit ug dili-sinating “pulang mga liryo nga may dagkong mga sibuyas” sa mga tiyanggihan sa Constantinople (Istanbul). Ang lokal nga mga tawo nagtawag sa bulak nga dülbend, nga nagkahulogang “turban” sa Turko, ug kanang pulonga, misaysay si Dr. Stork, nahimong “ang etimolohikal nga tinubdan sa pulong ‘tulip’.”
Usa sa mga langyaw nga naikag sa maong samag-turban nga mga bulak mao si Ogier Ghislain de Busbecq, ang Austrianong embahador ngadto sa Turkey (1555-62). Nagdala siyag pipila ka bulbo gikan sa Constantinople ngadto sa Vienna, diin gitanom kana sa mga tanaman ni Ferdinand I, ang Hapsburg nga emperador. Didto ang mga bulbo sa tulip milambo ubos sa mahanasong pag-atiman ni Charles de L’Écluse—usa ka Pranses nga botanista nga mas nailhan sa iyang Latino nga ngalan, Carolus Clusius.
Sa wala madugay, ang kabantog ni Clusius nakadani sa pagtagad sa Unibersidad sa Leiden sa Netherlands, nga midani niya nga mahimong kurador sa botanikal nga tanaman sa unibersidad. Sa Oktubre 1593, si Clusius—ug “ang gitagong mga bulbo sa tulip”—nakaabot sa Leiden. Pila ka bulan sa ulahi, sa tingpamulak sa 1594, ang bag-ong tanaman ni Clusius nahimong dapit sa unang tulip nga sukad namulak sa Netherlands.
Pagkabuang sa Tulip—Usa ka Gubot nga Yugto
Ang sulaw nga mga kolor ug katingad-ang mga porma sa tulip nakalingaw sa mga Olandes. Ang romantikong mga estorya bahin sa hinobrang pagpabili sa Turkong mga sultan sa mga bulbo naghimo niana nga gikasinahan sa matag mahunahunaon-sa-dungog nga lungsoranon. Sa wala madugay, ang pagpatubog mga bulbo sa tulip nahimong dakog-sapi nga negosyo, ug sa dihang ang panginahanglan milabaw sa suplay, ang mga prisyo sa mga bulbo misulbong ug nakapabikil sa usa ka gubot nga yugto nga gitawag sa Olandes nga mga historyano nga tulpenwoede, o pagkabuang sa tulip.
Ang pagkabuang sa tulip miabot sa tayuktok niini sa katuigang 1630 sa dihang ang mga bulbo sa tulip nahimong labing bantog nga baligya. Niadtong mga adlawa, matod sa historyano sa arte nga si Oliver Impey, mas barato ang pagpalit ug usa ka dibuho sa tulip nga gihimo ni Jan D. de Heem (usa ka bantogang ika-17ng siglo nga Olandes nga pintor ug walay-kinabuhing mga butang) kay sa mopalit ug usa ka talagsaong bulbo sa tulip. Usa ka bulbo gidawat ingong usa ka bugay alang sa usa ka pangasaw-onon, tulo ka bulbo mao ang prisyo sa usa ka balay sa daplin sa tubig, ug ang usa ka bulbo sa klaseng Tulipe Brasserie gibaylo sa usa ka mausbawong pabrikag serbesa. Ang mga negosyanteg bulbo mahimong mokitag mga $44,000 (T.B., sa kuwarta karong adlawa) sa usa ka bulan. “Sa mga abotanan ug sa mga bar sa tibuok nga Olandia,” matod sa usa ka tinubdan, “ang estoryahay ug mga transaksiyon nasentro sa usa lamang ka butang—ang mga bulbo.”
“Ang inanayng nagkamahal nga mga prisyo nakadani sa daghang ordinaryong kasarangan ug kabos nga mga pamilya sa pagpamasin sa pagpalit ug pagbaligyag tulip,” midugang ang The New Encyclopædia Britannica. “Ang mga balay, mga plantasyon, ug mga industriya giprenda aron ang mga bulbo mapalit aron ibaligya na usab sa mas mahal nga mga prisyo. Ang mga pagbaligya ug mga pagbaligya pag-usab gihimo sa makadaghan nga ang mga bulbo wala gani maibot gikan sa yuta.” Ang mga katigayonan nadoble sa pagpilok sa mata. Ang mga tawong kabos nangadato; ang mga dato nahimong sobra ka dato. Ang pagnegosyog bulbo nahimong baligyaan sa natarantar nga tigpamasin hangtod sa kalit, niadtong 1637, dihay mas daghang tigbaligya kay sa mga pumapalit—ug ang baligyaan nahugno. Sa halos usa ka gabii, ang linibong Olandes nga dato nangahapay.
Ang Paghigugma Nagpadayon
Bisan pa niana, ang paghigugma sa tulip nagpadayon human sa pagkabuang sa tulip, ug ang industriya sa bulbo sa tulip misugod na usab paglambo. Ngani, sa pagka-18ng siglo, ang Olandes nga mga tulip nahimong bantogan kaayo nga ang usa ka Turkong sultan, si Ahmed III, miimportar ug linibong tulip gikan sa Olandia. Busa human sa taas nga biyahe, ang Olandes nga kaliwat sa Turkong mga tulip nahibalik sa ilang gigikanan. Karong adlawa, ang pagpatubog mga tulip sa Netherlands nahimong usa ka dakong industriya—o maanindot nga negosyo, sumala pa sa pipila. Sa 34,000 kilometro kuwadrado sa nasod, mga 7,700 ka ektarya ang gigamit sa pagpatubog bulbo sa tulip. Kada tuig, ang 3,300 ka tigpatubo sa nasod moeksportar ug halos duha ka bilyong bulbo sa tulip ngadto sa kapin sa 80 ka nasod.
Bisan pag ang tulip may gubot nga kagahapon, ang paghigugma sa tawo sa maong paborito sa tanaman nagpadayon. Latas sa kasiglohan kining matahom nga bulak nagdasig sa mga pintor, mga magbabalak, ug mga siyentipiko sa paghulagway sa eleganteng porma ug maanindot nga mga kolor niini diha sa lona ug sa papel. Human nga usa kanila, ang ika-18ng siglo nga siyentipikong si Johann Christian Benemann, nakasulat ug monograpo sa Aleman bahin sa tulip, iyang ginganlan ang sinulat nga Die Tulpe zum Ruhm ihres Schöpffers, und Vergnügung edler Gemüther (Ang Tulip Alang sa Himaya sa Maglalalang Niini ug Kalipayan sa mga Hamilig-Hunahuna). Alang kaniya ug sa daghan pang ubang mga awtor, miingon si Adélaïde Stork, ang tulip “dili lamang usa ka butang nga gamiton sa hardinero, kondili nagpabanaag kini sa kadako ug sa himaya sa Maglalalang.” Sa pagtan-aw niining matahom nga bulak, malisdan ka sa pagsupak.
[Kahon sa panid 18]
Kon Unsaon Pagtanom sa Imong mga Tulip
BASTA adunay igong suplay sa tubig, halos tanang matang sa yuta angayan. Bisan pa niana, ang pagtanom mahimong mapasayon pa pinaagi sa pagsagol sa ibabaw nga bahin sa yuta uban sa balas, peat, o dugta.
Itanom ang mga bulbo sa tulip sa tinghunlak. Adunay duha ka paagi sa pagtanom niana: Mahimong magkalot ka ug lungag alang sa matag usa ka bulbo, o mahimong mohimo ka ug luyongan aron sa pagtanom nga dungan sa tanang bulbo.
Usa ka kasagarang paagi sa pagtanom sa mga bulbo sa tulip: Ang giladmon sa pagtanom kinahanglang kaduha sa gitas-on sa bulbo. Kana nagpasabot nga ang ubos nga bahin sa bulbo (lapad nga bahin) kinahanglang itanom nga mga 20 sentimetros ang giladmon. Itanom ang mga bulbo nga mga 12 sentimetros ang gilay-on sa usag usa.
Taboni ang mga bulbo sa kinalot nga yuta, ug buboi dayon aron makasugod ang pagtubo. Kon baga ang yelo ang usa ka hanig nga peat o mga dahong lata manalipod sa mga bulbo ug masanta usab ang pag-uga sa yuta. Kuhaa ang tabon nga latang dahon sa tingpamulak sa dihang unang mosubol ang mga udlot.
Putla ang mga bulak kon ang mga gihay mosugod sa pagluyloy; kon dili, ang tanom mopatunghag liso ug hikawan ang bulbo sa pagkaon nga gikinahanglan sa pagtubo niini sa mosunod nga tuig. Pasagding malawos ang mga dahon sa kinaiyanhong paagi, ug kuhaa kana sa dihang ang mga dahon modalag.
Inay magtanom sa bulbo nga katagkatag, itanom nga magkapundok ang mga bulbo nga samag matang ug kolor. Nianang paagiha makapatungha ka ug tin-awng pat-ak sa kolor ug bug-os nga magkalipay sa obra maestra sa kabulakan sa imong tanaman.—International Flower Bulb Centre, Holland/National Geographic.
[Picture Credit Lines sa panid 17]
Panid 16 ubos: Nederlands Bureau voor Toerisme; Ibabaw sa wala, tunga, ug ibabaw sa tuo: Internationaal Bloembollen Centrum, Holland; Panid 17 ubos: Nederlands Bureau voor Toerisme/Capital Press