Unsay Ilang Kaugmaon?
SA USA ka interbiyo sa Pagmata!, ang tsip sa kalinaw sa Cheyenne nga si Lawrence Hart miingon nga usa sa mga suliran nga nag-apektar sa mga Indian “mao nga giatubang namo ang mga puwersa sa pagkausob sa kultura ug pagkamasuhop sa laing kultura. Pananglitan, nagakahanaw ang among pinulongan. May panahon nga kadto maoy tinuyong polisa sa gobyerno. Gihimo ang dagkong mga paningkamot sa ‘pagsibilisar’ kanamo pinaagi sa edukasyon. Kami gipadala ngadto sa may-dormitoryong mga eskuylahan ug gidid-an sa pagsulti sa among nitibong mga pinulongan.” Si Sandra Kinlacheeny nahinumdom: “Kon mosulti akog Navajo sa akong may-dormitoryong eskuylahan, sabonan sa magtutudlo ang akong baba!”
Si Tsip Hart nagpadayon: “Ang usa ka makapadasig nga butang ning bag-o pa mao nga ang lainlaing mga tribo nahigmata na. Nakaamgo na sila nga mahanaw ang ilang mga pinulongan gawas kon himoon ang paningkamot sa pagpatunhay kanila.”
Napulo na lang ka tawo ang nahibilin nga makasultig Karuk, nga usa ka pinulongan sa usa sa mga tribo sa California. Niadtong Enero 1996, si Pulang Panganod sa Dalugdog (Carlos Westez), ang kataposang Indian nga nagsulti sa pinulongang Catawba, namatay sa edad nga 76. Walay si bisan kinsa nga iyang gikaestorya sa maong pinulongan sulod sa daghang katuigan.
Sa mga Kingdom Hall sa mga Saksi ni Jehova sa Navajo ug Hopi nga mga reserbasyon sa Arizona, halos ang tanan makasultig Navajo o Hopi ug Ingles. Bisan ang dili-Indian nga mga Saksi nagtuon sa pinulongang Navajo. Ang mga Saksi kinahanglang maantigog Navajo aron mabuhat ang ilang buluhaton labot sa edukasyon sa Bibliya, kay daghang Navajo ang hanas lamang sa ilang kaugalingong pinulongan. Ang Hopi ug Navajo nga mga pinulongan gigamit pa kaayo, ug ang mga batan-on ginadasig sa paggamit niana sa eskuylahan.
Edukasyon sa Nitibong Amerikano
Adunay 29 ka Indian nga mga kolehiyo sa Tinipong Bansa, nga may 16,000 ka estudyante. Ang una gibuksan sa Arizona sa 1968. “Kini usa sa labing kahibulongang mga kausaban sa Indian nga Nasod, ang katungod sa pag-edukar pinasukad sa among mga kondisyon mismo,” matod ni Dr. David Gipp, sa Komite sa Hataas nga Edukasyon sa Amerikanong Indian. Sa Sinte Gleska University, ang pinulongang Lakota usa ka giobligar nga tun-anang ulohan.
Sumala kang Ron McNeil (Hunkpapa Lakota), presidente sa American Indian College Fund, ang mga numero sa walay-trabaho alang sa mga Nitibong Amerikano naggikan sa 50 porsiyento ngadto 85 porsiyento, ug ang mga Indian adunay labing ubos nga gitas-on sa kinabuhi ug labing tag-as nga mga proporsiyon sa diabetes, tesis, ug alkoholismo sa bisan unsang pundok sa Tinipong Bansa. Ang mas maayong edukasyon usa lamang sa mga lakang nga mahimong makatabang.
Sagradong Kayutaan
Alang sa daghang Nitibong Amerikano, sagrado ang kayutaan sa ilang katigulangan. Sumala sa giingon ni Puting Dalugdog ngadto sa usa ka senador: “Ang among yuta dinhi mao ang labing bililhong butang alang kanamo.” Sa dihang nagbuhat sa mga tratado ug mga kasabotan, ang mga Indian kasagarang nagtuo nga kadto sila maoy aron magamit sa puting tawo ang ilang yuta apan dili aron maangkon dihadiha ug mapanag-iya kana. Ang mga tribong Sioux Indian nawad-an ug bililhong yuta sa Black Hills sa Dakota sa katuigang 1870, sa dihang ang mga minero midagsang, nga nangitag bulawan. Sa 1980 ang Korte Suprema sa T.B. mimando sa gobyerno sa T.B. nga bayran ug mga $105 milyon ang walo ka Sioux nga mga tribo. Hangtod karon wala dawata sa mga tribo ang bayad—gusto nilang ibalik ang ilang sagradong yuta, ang Black Hills sa South Dakota.
Daghang Sioux Indian dili gustong motan-aw sa mga nawong sa puting mga presidente nga gikulit sa Mount Rushmore, sa Black Hills. Sa usa ka duol nga bukid, ang mga eskultor nagagamag labi pang dakong kinulit. Kini mao ang kang Kabayong Buang, ang lider sa gubat sa Oglala Sioux. Ang nawong makompleto sa Hunyo 1998.
Mga Hagit Karong Adlawa
Aron mabuhi sa modernong kalibotan, ang mga Nitibong Amerikano kinahanglang magpahiuyon sa lainlaing mga paagi. Daghan na karon ang dunay dakong edukasyon ug nakatungha sa kolehiyo, nga may mga abilidad nga ilang mapahimuslan pag-ayo diha sa kahimtang sa tribo. Usa ka pananglitan mao ang hinayon-mosulti nga si Burton McKerchie, usa ka Chippewa nga taga-Michigan. Duna siyay mga dokumentaryong pelikula alang sa Public Broadcasting Service ug karon nagtrabaho sa usa ka hayskul sa Hopi Reservation sa Arizona, nga naghikay sa mga klase sa kolehiyong nagagamit ug video sa tibuok estado. Ang laing pananglitan mao si Ray Halbritter, usa ka naedukar-sa-Harvard nga lider sa tribo sa Oneida nga nasod.
Si Arlene Young Hatfield, nga nagsulat sa Navajo Times, mikomento nga ang batan-ong Navajo wala makaagi sa mga kasinatian o makahimog mga pagsakripisyo nga sama sa nabatonan sa ilang mga ginikanan ug mga apohan samtang sila nagtubo. Misulat siya: “Tungod sa [modernong] mga kasangkapan sila wala sukad makapangahoy o makabughag kahoy, makakalos ug tubig, o makaatiman sa mga karnero nga sama sa ilang mga katigulangan. Dili sila motabang sa panginabuhi sa pamilya sama sa gibuhat sa mga bata sa kanhing panahon.” Siya mihinapos: “Imposible ang pag-ikyas sa daghang suliran sa katilingban nga pihong mag-impluwensiya sa among mga anak. Dili namo malain ang among mga pamilya, o ang reserbasyon gikan sa ubang bahin sa kalibotan, ni makabalik kami sa kinabuhi nga nasinati sa among mga katigulangan.”
Anaa dinha ang hagit alang sa mga Nitibong Amerikano—kon unsaon pagpadayon pagsunod sa ilang linaing mga tradisyon ug mga sukdanan sa tribo samtang magpahiuyon sa tuling nagkausab nga kalibotan sa gawas.
Pagsumpo sa mga Droga ug Alkoholikong Ilimnon
Hangtod niining adlawa, ang alkoholismo nagadaot sa Nitibong Amerikanhong katilingban. Si Dr. Lorraine Lorch, kinsa nag-alagad sa Hopi ug Navajo nga katawhan ingong doktor sa bata ug katibuk-ang mananambal sulod ug 12 ka tuig, miingon sa usa ka interbiyo sa Pagmata!: “Ang alkoholismo maoy usa ka grabeng suliran sa managsamang mga lalaki ug mga babaye. Ang lig-ong mga lawas mabiktima sa cirrhosis, aksidenteng kamatayon, paghikog, ug homosidio. Makapasubo ang pagkakita nga ang alkoholismo ginauna kay sa mga anak, kapikas, ug bisan sa Diyos. Ang katawa nailisan sa mga luha, ang kalumo sa kabangisan.” Midugang siya: “Bisan ang pipila sa mga seremonyas, nga kaniadto gipakasagrado sa Navajo ug Hopi, karon pasipalahan na usahay tungod sa kahubog ug kalaw-ayan. Ang alkoholikong ilimnon naghikaw niining matahom nga katawhan sa ilang kahimsog, ilang intelihensiya, ilang kamamugnaon, ug ilang tinuod nga personalidad.”
Si Philmer Bluehouse, usa ka maghuhusay sa Departamento sa Hustisya sa Navajo nga nasod, sa Window Rock, Arizona, nagbatbat sa di-makapasilong paagi sa pag-abusar sa mga droga ug alkoholikong ilimnon ingong “pagtambal-sa-kaugalingon.” Ang maong pag-abusar maglumos sa mga kasub-anan ug makatabang sa usa sa pag-ikyas sa kapaitan sa kinabuhi nga walay trabaho ug kasagaran nga walay katuyoan.
Apan, daghang Nitibong Amerikano malamposong nakasumpo sa “demonyong” ilimnon nga gipailaila sa puting tawo ug nanlimbasog sa pagpukgo sa pagkagiyan sa droga. Duha ka panig-ingnan mao si Clyde ug Henrietta Abrahamson, nga taga-Spokane Indian Reservation sa Washington State. Si Clyde dakog lawas, nga itom ug buhok ug mga mata. Mipatin-aw siya sa Pagmata!:
“Nagdako kami sa reserbasyon sa kinadak-ang bahin sa among mga kinabuhi, ug unya kami namalhin sa siyudad sa Spokane aron motungha sa kolehiyo. Wala namo magustohi ang among estilo-sa-kinabuhi, nga naglangkit sa alkoholikong ilimnon ug mga droga. Kining matanga lamang sa kinabuhi ang among nailhan. Nagtubo kami nga nagdumot niining duha ka impluwensiya tungod sa mga suliran nga nakita namong gipahinabo niini sa pamilya.
“Unya nahibalag namo ang mga Saksi ni Jehova. Wala sukad kami makadungog bahin kanila kaniadto sa wala pa kami manganhi sa siyudad. Hinay ang among pag-uswag. Tingali tungod kadto kay wala kamiy tinuod nga pagsalig sa mga tawo nga dili namo kaila, ilabina ang puting mga tawo. Sa mga tulo ka tuig paltapalta ang among pagtuon sa Bibliya. Alang nako ang labing lisod nga bisyong ihunong mao ang pagyupyop ug marijuana. Ako nagyupyop na sukad sa 14 anyos ako, ug 25 na ako una ako mosulay sa paghunong. Ako mibating binayaw sa kinadak-ang bahin sa akong pagkabatan-on. Sa 1986, akong nabasa ang artikulo sa Enero 22 nga isyu sa Pagmata! nga nag-ulohang “Ang Tanan Nagtabakog Marijuana—Nganong Ako Dili?” Kadto nakapahunahuna kanako kon unsa ka binuang ang pagyupyop ug marijuana—ilabina human nako mabasa ang Proverbio 1:22, nga nag-ingon: ‘Hangtod kanus-a nga kamong mga way-kasinatian magpadayon sa paghigugma sa kawalay-kasinatian, ug hangtod kanus-a kamong mga mabiaybiayon mangandoy sa inyong kaugalingon sa bug-os nga pagbiaybiay, ug hangtod kanus-a kamong mga buangbuang magpadayon pagdumot sa kahibalo?’
“Akong giundang ang bisyo, ug sa tingpamulak sa 1986, si Henrietta ug ako nagpakasal. Nabawtismohan kami sa Nobyembre 1986. Sa 1993, ako nahimong ansiyano sa kongregasyon. Ang duha namo ka anak babaye nabawtismohan ingong mga Saksi sa 1994.”
Mga Kasino ug Pagsugal ba ang Sulbad?
Niadtong 1984 walay legal nga sugal ang gidumala sa Amerikanong Indian sa Tinipong Bansa. Sumala sa The Washington Post, niining tuiga 200 ka tribo ang adunay 220 ka gipadagan nga sugalan sa 24 ka estado. Ang talagsaong mga eksepsiyon mao ang Navajo ug ang Hopi, kinsa misukol sa tentasyon nga magtukod ug sugalan. Apan ang mga kasino ba ug mga binggohan ang dalan paingon sa kauswagan ug mas daghang trabaho alang sa nagpuyo sa mga reserbasyon? Si Philmer Bluehouse miingon sa Pagmata!: “Ang pagsugal maoy duhag-sulab nga espada. Ang pangutana mao, Makahatag ba kinig kaayohan sa mas daghang tawo kay sa daoton niini?” Usa ka taho nag-ingon nga ang Indian nga mga kasino nakamugnag 140,000 ka trabaho sa tibuok nasod apan nagpunting nga 15 porsiyento lamang niini ang gihuptan sa mga Indian.
Ang tsip sa Cheyenne nga si Hart mihatag sa Pagmata! sa iyang hunahuna kon sa unsang paagi ang mga reserbasyon apektado sa mga kasino ug pagsugal. Matod niya: “Ang akong mga pagbati maoy nagkasumpaki. Ang bugtong maayong butang mao nga kini naghatag ug mga trabaho ug kinitaan sa mga tribo. Sa laing bahin, akong napanid-an nga ang daghang parokyano mao ang among katawhan mismo. Ang pipila nga akong kaila nagiyan sa binggo, ug sila mosayo pagbiya sa balay aron moadto didto, sa dili pa gani makapauli ang mga bata gikan sa tunghaan. Unya kining mga bataa mahimong mga batang dunay yawi sa balay ug mag-inusara hangtod nga makauli ang ilang mga ginikanan gikan sa pagdulag binggo.
“Ang dakong suliran mao nga gihunahuna sa mga pamilya nga sila makadaog ug modako ang ilang kinitaan. Kasagarang dili kana mahitabo; sila mapildi. Akong nakita nga gigasto nila ang kuwartang gitagana alang sa mga pagkaon o sinina sa mga bata.”
Unsay Kaugmaon?
Si Tom Bahti misaysay nga adunay duha ka popular nga paagi sa paghisgot sa kaugmaon sa mga tribo sa Habagatan-kasadpan. “Ang una laktod nagtagna sa nagsingabot nga pagkahanaw sa nitibong mga kultura ngadto sa sulog sa Amerikanhong kinabuhi. Ang ikaduha mas lubog . . . Sa malumo naghisgot kini sa proseso sa kausaban sa kultura, nga nagpasabot sa gihunahunang panagsagol sa ‘kinamaayohan sa daan uban sa kinamaayohan sa bag-o,’ usa ka matang sa bulawanong kultural nga pagsalop diin ang Indian mahimong magpabiling hanas sa iyang mga buhat-kamot, buloknon sa iyang relihiyon ug makinaadmanon sa iyang pilosopiya—apan makataronganon gihapon nga igo sa iyang mga relasyon uban kanamo (ang labaw nga kultura [sa puting tawo]) nga makatuo sa among punto de bista.”
Unya si Bahti misukna sa usa ka pangutana. “Dili kalikayan ang kausaban, apan kinsay mag-usab ug alang sa unsang katuyoan? . . . Kami [ang puting mga tawo] adunay makapapikal nga batasan sa pag-isip sa tanang ubang mga katawhan ingong di-modernong mga Amerikano lamang. Kami nagtuo nga sila dili gayod kontento sa ilang paagi sa kinabuhi ug mabalak-on nga magkinabuhi ug maghunahuna nga sama kanamo.”
Siya nagpadayon: “Usa ka butang ang tino—ang sugilanon sa Amerikanong Indian wala pa mahuman, apan kon sa unsang paagi mahuman kini o kon kini mahuman ba maoy tan-awonon pa. Tingali may panahon pa aron sugdan pag-isip ang nahibilin natong Indian nga mga komunidad ingong bililhong kultural nga mga kahinguhaan inay kay makapalibog lamang nga mga suliran sa katilingban.”
Kinabuhi sa Bag-ong Kalibotan nga May Panag-uyon ug Hustisya
Gikan sa punto de bista sa Bibliya, ang mga Saksi ni Jehova nahibalo kon unsay mahimong kaugmaon sa mga Nitibong Amerikano ug alang sa katawhan sa tanang nasod, mga tribo, ug mga pinulongan. Si Jehova nga Diyos nagsaad sa paglalang ug “bag-ong mga langit ug usa ka bag-ong yuta.”—Isaias 65:17; 2 Pedro 3:13; Pinadayag 21:1, 3, 4.
Kining saara wala magkahulogan sa usa ka bag-ong planeta. Ingong nasayran pag-ayo sa mga Nitibong Amerikano, kining yutaa maoy usa ka mutya sa dihang tahoron ug tratahon sa tukmang paagi. Sa kapulihay, ang tagna sa Bibliya nagpaila sa usa ka bag-ong langitnong pagmando nga mopuli sa mapanghimuslong mga gobyerno sa tawo. Ang yuta mahimong usa ka paraiso nga may napasig-uling mga lasang, kapatagan, kasubaan, ug lasangnong kalalangan. Ang tanang tawo sa kadi-mahakogon moambit sa pagkatinugyanan sa yuta. Mawala na ang pagpanghimulos ug kadalo. Aduna unyay dagayang lamiang pagkaon ug makapalig-ong mga buluhaton.
Ug uban sa pagkabanhaw sa mga patay, ang tanang inhustisya sa kagahapon mahanaw na. Oo, bisan ang Anasazi (Navajo alang sa “mga karaang tawo”), ang mga katigulangan sa daghan sa mga Pueblo Indian, kinsa nagpuyo sa Arizona ug New Mexico, mahibalik aron makabaton sa higayon sa kinabuhing walay kataposan dinhi sa napasig-uling yuta. Dugang pa, kadtong mga lider nga nabantog sa kasaysayan sa Indian—si Geronimo, Naglingkod nga Toro, Kabayong Buang, Tecumseh, Manuelito, si Tsip Joseph ug Tsip Seattle—ug daghan pa mahimong mobalik nianang gisaad nga pagkabanhaw. (Juan 5:28, 29; Buhat 24:15) Pagkakahibulongang palaaboton ang gihatag sa mga saad sa Diyos kanila ug sa tanan nga nag-alagad kaniya karon!
[Hulagway sa panid 15]
Kasagarang balay sa Navajo, nga binuhat sa tablang binulitan ug yuta
[Hulagway sa panid 15]
Modelo ni Kabayong Buang, sumbanan sa kinulit sa bukid sa luyo
[Credit Line]
Letrato ni Robb DeWall, kortesiya sa Crazy Horse Memorial Foundation (nonprofit)
[Hulagway sa panid 15]
Hopi ug Navajo nga mga Saksi sa Keams Canyon, Arizona, magtigom sa ilang Kingdom Hall, kanhi usa ka estasyonan ug mga produkto
[Hulagway sa panid 16]
Mga puy-anan sa Anasazi gikan sa kapig 1,000 ka tuig kanhi (Mesa Verde, Colorado)
[Hulagway sa panid 16]
Si Geronimo (1829-1909), bantogang tsip sa Apache
[Credit Line]
Kortesiya sa Mercaldo Archives/Dictionary of American Portraits/Dover