Pompeii—Kon Diin Mipondo ang Panahon

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA ITALYA

MGA kosina nga adunay mga kalaha sa dapog, mga tindahan nga daghag estak, mga tuboran nga walay tubig, mga karsadang dili guba​—kining tanan maayo nga pagkapreserbar, sa usa ka siyudad nga walay mga molupyo, walay sulod ug biniyaan. Mao kini ang Pompeii, diin maorag mipondo ang panahon.

Ang tanang butang nagpabiling sama ra gayod niadtong adlaw sa katalagman kapig 1,900 ka tuig kanhi sa dihang ang Bukid Vesuvius, ang bolkan nga nagbantaaw sa luok sa Naples, mibuto. Kini naglubong sa Pompeii, Herculaneum, Stabiae, ug sa kabanikanhan sa palibot diha sa abo ug lapok sa bolkan.

“Ang mga tawong karaan,” matod sa librong Pompei, “adunay hanap lang nga ideya sa bolkanikong kinaiyahan sa Vesuvius ug naanad sa pag-isip niana nga malunhawng bukid diin ang bagang kakahoyan gisal-otan ug nindot nga mga kaparasan.” Apan sa Agosto 24, 79 K.P., tapos sa daghang tuig sa kahilom, kanang bukira nahigmata duyog ang labihan ka kusog nga buto.

Ang Pagbuto sa 79 K.P.

Ang bolkan mibuga sa daw haligi sa gas, magma, ug tinumpag nga nakapangiob sa langit ug nagpahinabog grabeng ulan sa abo ug lapilli (gagmayng mga tipik sa lava). Sulod sa duha ka adlaw ang Pompeii ug ang luag nga kabanikanhan natabonan ug bagang hut-ong, sa aberids nga giladmon nga duhag tunga sa metros. Samtang ang kusog nga mga linog nagpadayon sa pag-uyog sa yuta, ang higanteng panganod sa makahilong mga gas, dili makita apan makapatay, milimin sa siyudad, nga daw gigakos kini sa gakos sa kamatayon. Samtang ang Pompeii inanayng nalubong, ang Herculaneum nahanaw dayon. Sumala sa librong Riscoprire Pompei (Pagdiskobre Pag-usab sa Pompeii), ang Herculaneum nalubong sa agos sa “lapok ug mga tinumpag sa bolkan sa giladmong abot ug bayente-dos metros [72 ka tiil] duol sa lapyahan.”

Lainlain ang mga reaksiyon sa mga 15,000 ka molupyo sa Pompeii. Kadto lang mikalagiw dayon ang nakaluwas sa ilang kaugalingon. Ang pipila, hinunoa, kay dili buot mobiya sa ilang mga balay ug sa tanang sulod niana, nagpabilin, nga naglaom nga makalikay sa kapeligrohan. Ang uban, kay mabalak-on sa pagluwas sa ilang bililhong mga butang, nagpanuko una modesisyon nga mopahawa, nga misangpot nga nadat-ogan sa mga atop sa ilang mga balay, nga nalumpag tungod sa kabug-at sa abo.

Usa ka pananglitan mao ang tag-iya sa “balay sa Faun,” kinsa lagmit nga dili buot mobiya sa iyang bahandi. “Nga nagdali sa tuman,” matod ni Robert Étienne sa iyang librong La vie quotidienne à Pompéi (Adlaw-Adlaw nga Kinabuhi sa Pompeii), “ang ginang sa balay nagtigom sa iyang labing mahalong mga alahas​—bulawang mga pulseras sa pormang mga halas, mga singsing, mga hirpin, mga ariyos, usa ka espehong plata, usa ka puyong punog mga sensilyong bulawan​—ug nangandam sa pagkalagiw.” Kay nalisang, tingali tungod sa nangatagak nga abo, siya nagpabilin sa sulod sa balay. “Sa taudtaod,” nagpadayon si Étienne, “ang atop nahugno, nga naglubong sa alaot nga babaye ug sa iyang bahandi.” Ang uban naput-an sa makahilong mga gas nga milukop sa tanang dapit.

Kadtong nag-ukon-ukon nanalagan aron mosulay pagluwas sa ilang mga kinabuhi, latas sa hut-ong sa abo sa bolkan nga naporma kasamtangan. Sila nanagbuy-od sa dapit diin sila nangatumba, nga naput-an sa makahilong mga gas ug natabonan ingong resulta sa nagpadayong ulan sa pinong abo. Ang makaluluoy nilang patayng mga lawas nakaplagan kasiglohan sa ulahi, nga ang bililhon nilang mga butang diha sa ilang mga kiliran. Ang siyudad ug ang mga molupyo niana nalubong ilalom sa hut-ong sa abo nga ang giladmon maoy kapig unom ka metros.

Bisan pa niana, tungod niadtong nakapatayng ulan, bisan ang mga molupyo sa siyudad nahigawas pag-usab. Nasayod ka ba kon sa unsang paagi? Panid-i ang mga hulma sa yeso sa ilang mga lawas sa letrato niining panira. Giunsa paggama ang mga hulma sa yeso? Pinaagi sa pagbubog plaster of Paris o yeso sa mga lungag nga nabilin diha sa abo tungod sa nadugtang unod, ang mga arkeologo nakapahinabo nga makakita kita sa kataposang gisakitang mga lihok sa alaot nga mga biktima​—“ang batan-ong babaye nga naghigda nga ang iyang ulo diha sa iyang bukton; usa ka lalaki, nga ang iyang baba gitak-opan ug panyo nga dili makapugong nga mahanggab ang abog ug makahilong mga gas; ang mga tig-alagad sa mga Kaligoan sa Forum, nga nangatumbang may ngil-ad nga mga dagway sa mga pagkiwi ug mga pagkirig sa pagkanaput-an; . . . usa ka inahang naghalog sa iyang batang babaye sa kataposang makapahingawa ug way-kapuslanang paggakos.”​—Archeo.

Walay Kaluwasan sa Herculaneum

Sa Herculaneum, pipila ka milya gikan sa Pompeii, kadtong wala dayon mokalagiw nakadiskobre nga sila walay maikyasan. Daghan ang nanalagan paingon sa baybayon, nga tingali naglaom nga moikyas agi sa dagat, apan ang kusog nga linog sa dagat mipugong sa mga sakayan sa paglawig. Ang bag-o pang mga pagkubkob sa karaang baybayon sa Herculaneum nakadiskobreg kapin sa 300 ka kalabera. Samtang sila mipasalipod ilalom sa usa ka hinagdang dapit nga bantaaw sa dagat, kadtong mga tawhana nalubong nga buhi sa mangilngig nga agos sa lapok ug mga tinumpag sa bolkan. Didto, usab, daghan ang misulay pagluwas sa ilang labing bililhong mga kabtangan: bulawang mga dayandayan, platang mga sudlanan, kompletong set sa mga kasangkapan sa pag-opera​—ang tanan anaa gihapon, way-kapuslanan, duol sa patayng mga lawas sa ilang mga tag-iya.

Mipondo ang Panahon

Ang Pompeii larinong nagpamatuod sa kahuyang sa kinabuhi kon atubangon sa mga gahom sa kinaiyahan. Nga lahi sa ubang arkeolohikanhong dapit sa kalibotan, ang mga kagun-oban sa Pompeii ug ang mga dapit sa palibot naghatag ug gamayng hulagway nga makapaarang sa mga eskolar ug maukiton karon sa pagsusi sa adlaw-adlaw nga pagkinabuhi sa unang siglo. K.P.

Ang kamauswagon sa rehiyon sa panguna gipasukad sa agrikultura, industriya, ug komersiyo. Tungod sa paggamit pag-ayo sa mga tawo​—nga gipatrabaho sa adlaw-adlaw ang mga ulipon ug mga tawong gawasnon​—dagaya ang abot sa tabunok nga banika. Daghan sa mga kalihokan sa siyudad maoy konektado sa pagbaligyag mga pagkaon. Si bisan kinsa nga moduaw sa Pompeii makakita gihapon sa mga galingan sa mais, sa tiyanggihan sa utanon, ug sa mga tindahan sa mga tigbaligyag prutas ug mga negosyanteg bino. Imong makita ang mga tinukod nga kaniadto gigamit sa komersiyo​—alang sa pagproseso sa balhibo sa karnero ug sa lino ug alang sa pagbilik ug paghablon sa panapton sa gidaghanong pang-industriya. Tungod sa dinosenang ubang ginagmayng mga industriya, nga naggikan sa buhatan sa alahero ngadto sa tindahag mga gamit sa konstruksiyon, ang maong mga tinukod, uban sa mga balay, naglangkob sa usa ka siyudad.

Ang hiktin, kaniadto huot nga mga karsada gibakbakan ug mga bato. Sa kilid nila anaa ang gipataas nga mga aseras ug publikong mga tuboran nga gitagan-an ug tubig sa batid-pagkagamang sistema sa mga agianan sa tubig. Ang talagsaon ug makaiikag nga bahin makita sa mga eskina sa dagkong mga dalan. Sama sa karaang mga mag-uuna sa modernong mga tabokanan, ang dagkong gipataas nga mga bloke sa bato nga gipahimutang sa tunga sa mga dalan nakapasayon sa agos sa mga tigbaktas ug nakalikay sila nga mabasa ang ilang mga tiil sa dihang nag-ulan. Si bisan kinsa nga nagtulod ug mga karomata sa siyudad kinahanglang makabaton ug tinong kahanas sa paglikay niining gipataas nga mga bato. Sila anaa gihapon! Walay nausob.

Pribadong Kinabuhi

Bisan ang kaligdong nga naglibot sa pribadong mga kinabuhi sa mga taga-Pompeii wala makapugong sa di-mahunahunaong pagtutok sa mga tawo karon. Usa ka babayeng naputos ug nindot kaayong mga alahas nagbuy-od nga patay sa mga bukton sa usa ka magbubugno diha sa iyang baraks. Abierto kaayo ang mga pultahan sa kabalayan ug mga buhatan. Gipasundayag ang mga kosina, nga daw gibiyaan sa pila lang ka minutos nga miagi, nga adunay mga kalaha sa dapog, wala-pa-malutong tinapay diha sa hurnohan, ug dagkong mga banga nga dip-ig sa bungbong. Adunay mga kuwartong giadornohag nindot kaayong mga ginama sa yeso, mga dibuho sa bungbong, ug mga mosaiko, diin sa kahayahay ang mga dato nagbangkete, nga migamit ug platang mga kopa ug mga sudlanan nga pulido kaayong pagkabuhat nga makapahibulong. Ang malinawong mga hardin sa sulod gilibotan sa dagkong mga poste ug giadornohan sa nindot nga mga tuboran nga dili na magamit karon. Makita, usab, ang marmol ug bronseng mga estatwa nga matahom kaayong pagkagama ug ang mga altar sa mga diyos sa panimalay.

Hinuon, ang estilo sa kinabuhi sa kinabag-an maoy yano lamang. Ang daghan nga walay mga kasangkapan sa pagluto sa balay kanunayng adto sa ubay-ubayng mga taberna. Didto, kay dili kaayo dakog bayad, sila mag-uloestorya, mosugal, o mopalit ug pagkaon ug ilimnon. Ang pipila kanila maoy mga balay sa kahilayan diin, human mosilbig mga ilimnon sa mga suki, ang mga silbidora, nga kasagaran mga babayeng ulipon, nagtrabaho ingong mga pampam. Gawas sa di-maihap sa ingong matang sa mga taberna, gipadayag sa mga pagkubkob ang kapin sa kawhaan ka laing mga balay sa kahilayan, nga sagad gitiman-an sa mga dibuho ug mga sinulat nga labihan ka hilas.

Panahon na nga Molihok

Tungod sa kalit nga pagkalaglag sa Pompeii ang usa makapamalandong. Lagmit, ang libolibong namatay didto wala molihok dayon sumala sa mga pasidaan sa nagsingabot nga katalagman​—ang subsob nga mga linog, mga pagbuto sa bolkan, ug ang grabeng pag-ulan sa lapilli. Nagpanuko sila, tingali tungod kay dili sila gustong mobiya sa ilang haruhay nga kinabuhi ug sa ilang mga kabtangan. Tingali naglaom sila nga molabay ra ang kapeligrohan o nga aduna pay panahon sa pagkalagiw kon ang kahimtang mograbe. Ikasubo, nasayop sila.

Ang Kasulatan nagpahibalo kanato nga karong adlawa ang tibuok kalibotan anaa sa susamang kahimtang. Ang dunot nga katilingban nga atong gipuy-an maoy bulag sa Diyos. Kini hapit nang mabanlas sa kalit. (2 Pedro 3:10-12; Efeso 4:17-19) Ang tanang ebidensiya nagpaila nga duol na kanang panahona. (Mateo 24:3-42; Marcos 13:3-37; Lucas 21:7-36) Ug ang makalilisang nga mga kagun-oban sa Pompeii nagbarog ingong mahilomong pamatuod sa kabuangan sa pagduhaduha.

[Kahon sa panid 24]

Kristohanong mga Krus?

Ang pagkaplag ug lainlaing mga krus sa Pompeii, lakip ang usa nga ginama sa yeso diha sa bungbong sa usa ka panaderya, giinterpretar sa pipila ingong ebidensiya sa presensiya sa mga Kristohanon diha sa siyudad una pa kini malaglag sa 79 K.P. Balido ba ang maong pangagpas?

Lagmit dili. Aron makaplagan ang “bug-os-naugmad nga pagsimba sa krus,” matod ni Antonio Varone diha sa iyang librong Presenze giudaiche e cristiane a Pompei (Hudiyohanon ug Kristohanong mga Presensiya sa Pompeii), “kinahanglang mohulat kita sa ikaupat nga siglo, sa dihang ang pagkakombertir sa emperador ug sa mga masa sa mga pagano misangpot nga kanang dagwaya sa pagsimba nahimong mas nahiuyon sa ilang espirituwalidad.” “Bisan sa ikaduha ug ikatulong mga siglo ug hangtod sa panahon ni Constantino,” midugang si Varone, “talagsaon kaayo ang pagkaplag sa ingon nga simbolo nga konektado sa Kristiyanidad.”

Kon kana sila dili Kristohanon, unsay sinugdanan sa maong mga simbolo? Gawas sa mga pagduhaduha sa ilhanan sa maong simbolo nga gihunahunang usa ka krus ug sa pagdiskobre diha sa samang panaderya sa dibuho sa usa ka diyos sa dagway nga halas, adunay “pipila ka mahilas kaayong mga kaplag nga lisod usab nga ipahiuyon sa gituohang Kristohanong espirituwalidad sa nagpuyo sa panaderya,” matod ni Varone. Midugang siya: “Nasayran nga sukad sa sinugdanan sa sibilisasyon, sa wala pa mahimong simbolo sa pagtubos, ang pormag-krus nga emblema gigamit nga dayag may kalabotan sa madyik ug sa rituwal.” Sa karaang kapanahonan, misaysay ang maong eskolar, ang krus giisip nga makaarang pag-abog o paglaglag sa labihan ka daotang mga impluwensiya ug gigamit, sa panguna, ingong anting-anting.

[Hulagway sa panid 23]

Ang Arko ni Caligula nga ang Bukid Vesuvius anaa sa luyo

[Mga hulagway sa panid 23]

Ibabaw: Yesong mga hulma sa mga molupyo sa Pompeii

Wala: Hulagway sa Arko ni Nero ug bahin sa templo ni Jupiter

[Picture Credit Lines sa panid 22]

Vertical borders: Glazier

Mga letrato sa mga panid 2 (ubos), 22, ug 23: Soprintendenza Archeologica di Pompei