Gamita sa Maalamong Paagi ang mga Medisina

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA NIGERIA

ANG babaye nagmulo nga naglabad ang iyang ulo ug sakit ang iyang tiyan. Dali ra kaayong nakigsulti kaniya ang doktor. Dayon mireseta siya ug tulo-ka-adlawng dosis sa mga indiyeksiyon alang sa malarya, paracetamol (acetaminophen) aron mahuwas ang labad sa ulo, duha ka medisina aron mahumpay tingali kanang ulser sa tiyan, mga tranquilizer alang sa iyang kabalaka, ug sa kataposan, dugang pa niining tanan, ang dosis sa mga multivitamin. Mahal kaayo ang bayad, apan wala motutol ang babaye. Siya milakaw nga malipayon, masaligon nga masulbad sa mga tambal ang iyang mga problema.

Ang ingon niana nga mga pagpakonsulta kaylap sa Kasadpang Aprika. Usa ka surbi sa usa ka dakong nasod didto nagpakita nga ang mga trabahante nga nagaatiman sa panglawas diha sa mga health center sa publiko nagareseta sa aberids ug 3.8 ka nagkalainlaing mga tambal matag pasyente matag bisita. Sa pagkatinuod, alang sa kadaghanang tawo, ang usa ka maayong doktor maoy usa nga nagareseta ug daghang medisina.

Tingali ang pagsalig sa Kasadpang Aprika sa medisina masabtan kon imong palandongon ang kahimtang kaniadto sa panglawas. Kapin sa 40 ka tuig kanhi, ang awtor nga si John Gunther nagsulat bahin sa unang mga panahon: “Gipamatay niini nga Slave Coast . . . dili lamang ang mga itom; gipamatay usab niini ang mga puti, ug mao ang lugar sa Aprika nga naila nga maoy gigikanan sa sugilambong ingon nga mao ang ‘Lubnganan sa Tawong Puti.’ Ang dili-ikalalis nga hari sa Guinea Coast, sa daghang siglo, mao ang lamok. Ang yellow fever, blackwater fever, malarya, mao ang pinili ug makadaot nga mga hinagiban sa hari. Kining makalilisang nga makamatayng klima sa West Coast dili kay usa lamang ka rekord sa nangagi, kondili maoy usa ka buhi nga panumdoman. Usa ka paboritong sugilanon naghubit sa opisyal sa konsulado kinsa, dili pa kaayo dugay, nakakita sa iyang kaugalingon nga naasayn sa Nigeria ug nangutana bahin sa iyang pensiyon. ‘Pensiyon?’ mitubag ang iyang hepe sa Opisina sa Kolonya. ‘Mahal kong higala, walay bisan kinsa nga moadto sa Nigeria ang mabuhi ug dugay nga igong makaretiro.’”

Nausab na ang panahon. Karon, adunay mga tambal nga moaway dili lamang sa sakit nga gipakaylap sa mga lamok kondili sa daghan pang ubang mga sakit usab. Ang mga bakuna lamang nakapakunhod ug dako sa kamatayon tungod sa tipdas, hutoy, tetanus, ug dipterya. Tungod sa mga bakuna, ang buti nawagtang na. Ang polio sa dili madugay mahimo na unyang sakit sa nangagi.

Dili ikahibulong nga daghang Aprikano karon adunay dakong pagtuo sa bili sa medisina. Siyempre, ang maong pagtuo dili iya ra sa Kasadpang Aprika. Sa Tinipong Bansa, ang mga doktor nagsulat ug kapin sa 55 ka bilyong mga reseta matag tuig. Sa Pransiya ang mga tawo nagapamalit sa aberids ug 50 ka kahong mga pildoras matag tuig. Ug sa Hapon ang kasarangang tawo mogasto ug kapin sa $400 (T.B.) sa usa ka tuig sa medikal nga mga tambal.

Mga Kaayohan Kontra Kapeligrohan

Ang modernong mga tambal dako kaayog nahimo sa pagtabang sa tawo. Kon gamiton sa hustong paagi, kini mohatag ug maayong panglawas, apan kon gamiton sa dili-hustong paagi, kini makadaot ug makapatay pa. Sa Tinipong Bansa, pananglitan, duolan sa 300,000 ka tawo ang naospital matag tuig tungod sa grabeng dili maayong mga reaksiyon sa medikal nga mga tambal, ug 18,000 ang nangamatay.

Aron makagamit sa mga tambal nga maalamon, hinungdanong ilhon nga anaa gayod kanunay ang usa ka elemento sa kapeligrohan. Ang bisan unsang tambal, bisan aspirin, mopahinabog dili maayong epekto. Ang kalagmitan nga adunay dili maayong epekto mas dako kon daghang tambal ang dungan nimong tomaron. Ang pagkaon ug ilimnon makaapekto usab sa pag-obra sa tambal diha sa imong lawas ug makapasamot o makawala sa epekto niini.

Adunay uban pang mga risgo. Tingali alerdyik ka sa usa ka tambal. Kon dili nimo tomaron ang mga tambal sumala sa gireseta​—ang hustong dosis alang sa hustong gidugayon sa panahon​—kini lagmit dili makatabang kanimo ug makadaot pa kanimo. Ingon usab niini ang moresulta kon moreseta ang imong doktor sa sayop nga tambal o sa wala kinahanglanang mga tambal. Peligrong madaot ka usab kon motomar ka ug hupas, menos ug kalidad, o mini nga mga tambal.

Aron mamenosan ang risgo, himoa kutob sa maarangan nga makabaton ka ug kahibalo labot sa bisan unsang tambal nga imong tomaron. Dakong kaayohan ang makuha nimo sa pagkahibalo sa mga kamatuoran.

Mga Antibiotiko​—Pagkaepektibo ug Kawalay-Epekto

Sukad nga naugmad kini sa mga 50 ka tuig kanhi, ang mga antibiotiko nakaluwas ug mga kinabuhi sa milyonmilyong tawo. Nangaayo niini ang makahahadlok nga mga sakit, sama sa sanla, tesis, neyumonya, scarlet fever, ug sipilis. Dako usab kinig nahimo sa pag-ayo sa ubang mga impeksiyon.

Si Dr. Stuart Levy, propesor sa medisina sa Tufts University Medical School sa Tinipong Bansa, miingon: “Nabag-o [sa mga antibiotiko] ang medisina. Kini mao ang bugtong ahente nga nakausab ug dako sa kasaysayan sa medisina.” Nag-ingon ang laing awtoridad sa medisina: “Kini ang pundasyon diin diha niini natukod ang modernong medisina.”

Apan, sa dili ka pa magdalidali sa pag-adto sa imong doktor ug mangayog suplay, tagda ang negatibong bahin sa mga antibiotiko. Ang mga antibiotiko, kon gamiton sa dili-hustong paagi, mohatag kanimo ug dakong kadaot kay sa ikaayo. Tungod kini kay ang mga antibiotiko nagalihok pinaagi sa pag-atake ug pagpatay sa kagaw sa lawas. Apan dili sa tanang panahong mapatay niini ang tanang makadaot nga kagaw; ang pipila ka matang sa kagaw makasukol sa pag-atake. Kining dili-madutlan nga mga matang dili lamang mabuhi kondili modaghan ug mapasa gikan sa tawo ngadto sa tawo.

Ang penicillin, pananglitan, kaniadto epektibo kaayo sa pag-ayo sa impeksiyon. Karon, may bahin tungod sa dugang nga dili-madutlang mga matang sa kagaw, ang mga kompaniya sa mga tambal namaligyag gatosgatos ka lainlaing matang sa penicillin.

Unsay imong mahimo aron malikayan ang mga problema? Kon gikinahanglan mo gayod ang antibiotiko, paneguroa nga kini gireseta sa usa ka kuwalipikadong doktor ug mapalit gikan sa hustong tuboran. Ayaw pugsa ang imong doktor sa pagreseta dayon ug mga antibiotiko​—tingali buot niya nga ipaeksamin ka una sa laboratoryo sa pagseguro nga ang tambal nga gireseta mao ang hustong tambal alang sa imong sakit.

Hinungdanon usab nga hustong dosis ang imong tomaron alang sa hustong gidugayon sa panahon. Kinahanglang hutdon nimog tomar ang dosis sa giresetang mga antibiotiko, bisan pag maayo na ang imong panimati nga wala pa kini mahurot.

Mas Maayo ba ang Indiyeksiyon kay sa mga Tabletas?

“Gusto ko ug indiyeksiyon!” Kining mga pulonga ang madungog sa daghang trabahante sa panglawas diha sa nagakaugmad nga mga nasod. Ang basehanan sa maong paghangyo mao ang pagtuo nga ang tambal iindiyeksiyon direkta sa kaugatan ug mas epektibong makaayo kay sa mga tabletas o mga pildoras. Diha sa pipila ka nasod komon nga makita ang walay-lisensiyang ‘mga doktor nga tig-indiyeksiyon’ diha sa mga tiyanggihan.

Ang mga indiyeksiyon adunay risgo nga wala sa mga pildoras ug sa mga tabletas. Kon hugaw ang dagom, ang pasyente mahimong maimpeksiyon sa hepatitis, tetanus, ug bisan AIDS. Ang hugawng dagom mopahinabo usab ug ul-ol nga hubag. Mosamot ang kapeligrohan kon ang moindiyeksiyon dili usa ka kuwalipikadong tawo.

Kon nagkinahanglan ka gayod ug indiyeksiyon, paneguroa nga ang moindiyeksiyon maoy usa ka kuwalipikadong tawo sa medisina. Alang sa imong proteksiyon, paneguroa gayod kanunay nga ang dagom ug hiringga walay-kagaw.

Mini nga mga Tambal

Ang industriya sa parmasiyotika sa kalibotan maoy usa ka dakong negosyo, nga mokita ug duolan sa $170 bilyones (T.B.) sa matag tuig, sumala sa World Health Organization (WHO). Interesado sa pagpahimulos sa kahimtang, ang mga tawong walay tanlag nakahimog mini nga mga medisina. Ang mini nga mga tambal tinuod gayod nga tan-awon sama sa tinuod nga mga medisina​—maingon man ang ilang marka ug mga pakete—​apan kini walay pulos.

Samtang anaa bisan asa ang mini nga mga medisina, komon kini ilabina diha sa nagakaugmad nga kanasoran, ug kini mohatag ug makasubong mga sangpotanan. Sa Nigeria, 109 ka bata ang nangamatay tungod sa pagkadaot sa rinyon human nakainom ug syrup sa paghumpay sa sakit nga gisambogag igtutunaw nga gamit sa industriya. Sa Mexico, ang mga biktima sa sunog nag-antos sa ngutngot kaayong mga impeksiyon sa panit gikan sa mga tambal kono nga may sambog nga ginabas, kape, ug hugaw. Sa Burma, daghang taga-baryo diriyot mangamatay sa malarya tungod sa pagtomar ug mini nga tambal nga wala makaayo sa hilanat gumikan sa malarya. “Ang labing nameligro,” nag-ingon ang WHO, “mao, sa makausa pa, ang labing kabos, nga usahay magtuo nga makamenos sila kon mamalit sila nianang daw epektibong medisina nga hinimo sa usa ka tinamod nga kompaniya.”

Sa unsang paagi mapanalipdan nimo ang imong kaugalingon batok sa mini nga mga tambal? Paneguroa nga ang imong gipalit maoy gikan sa iladong tuboran, sama sa parmasya sa ospital. Ayaw pagpamalit gikan sa mga naninda sa karsada. Usa ka parmasista sa Siyudad sa Benin, sa Nigeria, nagpasidaan: “Alang sa mga naninda sa karsada, ang pagpamaligyag tambal maoy usa lamang ka negosyo. Sila namaligyag mga tambal nga samag mga karmelitos o mga biskuwit kini. Ang mga tambal nga ilang gipamaligya sagad hupas na ug mini. Kining mga tawhana walay kalibotan sa bisan unsang butang bahin sa mga tambal nga ilang gipamaligya.”

Ang Problema sa Kakabos

Ang medikal nga pagtambal nga madawat sa tawo sagad matino kon pilay iyang kuwarta. Aron makamenos sa gasto ug makadaginot ug panahon, ang mga tawo sa nagakaugmad nga mga nasod hayan dili moadto ug doktor ug moadto direkta sa parmasya sa pagpalit ug mga tambal nga sumala sa balaod nagkinahanglag reseta. Tungod kay nakagamit na sila sa tambal sa miagi o tungod kay girekomendar kini sa mga higala, sila nahibalo kon unsay ilang gikinahanglan alang sa ilang sakit. Apan ang ilang gusto tingali dili mao ang ilang gikinahanglan.

Ang mga tawo maningkamot nga makamenos usab sa gastos sa ubang mga paagi. Gieksamin sa usa ka doktor ang pasyente ug mireseta ug usa ka medisina. Gidala sa pasyente ang reseta ngadto sa parmasya apan nakakita nga ang kantidad mahal kaayo. Busa imbes mangita ug dugang kuwarta, ang mga tawo sagad mopalit ug mas barato nga tambal o mopalit lamang sa pipila ka medisina nga gireseta.

Gikinahanglan Mo ba Gayod ang Bulong?

Kon gikinahanglan gayod nimo ang medisina, susiha kon unsay imong ginatomar. Ayaw kaulaw sa pagpangutana sa doktor o sa parmasista bahin sa tambal nga gireseta. Ikaw may katungod nga masayod. Gawas pa, ang imong lawas ang mahimong mag-antos.

Kon dili nimo gamiton sa hustong paagi ang imong tambal, basig dili ka maayo. Kinahanglang mahibalo ka kon pilay tomaron, kanus-a kana tomaron, ug unsa ka dugay kini tomaron. Kinahanglang mahibalo ka usab kon unsang mga pagkaona, mga ilimnon, ug ubang mga medisina o mga kalihokan ang pagalikayan samtang nagatomar niana. Ug kinahanglang mahibalo ka sa posibleng dili maayong mga epekto ug kon unsay buhaton kon kini motungha.

Hinumdomi, usab, nga ang mga tambal dili makahatag sa tubag sa matag medikal nga problema. Tingali wala ka gayod magkinahanglag tambal. Ang magasing World Health, usa ka basahon sa WHO, nag-ingon: “Gamita lamang ang medisina kon gikinahanglan. Ang pahulay, ang sustansiyadong pagkaon ug ang pag-inom ug daghang tubig sagad igo na nga makatabang sa tawo nga mamaayo.”

[Kahon/Hulagway sa panid 12]

“Ang usa ka libong sakit nagkinahanglan ug usa ka libong mga bulong,” misulat ang usa ka magbabalak nga Romano mga 2,000 ka tuig nang miagi. Karon, ang magbabalak basin nakasulat, ‘Ang usa ka libong sakit nagkinahanglan ug usa ka libong mga pildoras’! Sa pagkamatuod, daw adunay pildoras halos sa matag sakit, tinuod man o hinanduraw. Sa tibuok-kalibotan, sumala sa World Bank, adunay duolan sa 100,000 ka matang sa mga tambal, nga hinimo gikan sa kapin sa 5,000 ka aktibong mga substansiya.

[Kahon/Hulagway sa panid 13]

Ang Makataronganong Paggamit ug Tambal

1. Ayaw paggamit ug hupas na nga mga tambal.

2. Palit gikan sa iladong tuboran. Ayaw pagpalit gikan sa mga naninda sa karsada.

3. Paneguroa nga nakasabot ka ug sunda ang mga instruksiyon.

4. Ayaw paggamit ug mga tambal nga gireseta alang sa laing tawo.

5. Ayaw pamugos sa pagpaindiyeksiyon. Ang mga tambal nga tomaron sama ra usab ka epektibo.

6. Ibutang ang mga medisina diha sa bugnawng dapit, nga dili maabot sa kabataan.