Takot—Nameligro ug Himalatyon

WALA nay lain pang dagat nga mas tin-aw kaayo kay sa diha sa mga Tropiko. Tin-aw kaayo sama sa kristal. Asul nga kristal. Ang puting mga balas sa ilalom nga 15 metros sa ubos daw duol kaayo nga mahikap nimo kana! Isul-ob ang pangsalom nga mga kapay ug maskara sa nawong. Ipasibo ang imong snorkel samtang modalipyas ka ngadto sa mainit nga tubig, makalubog sa panan-aw makadiyot ang mga bulabula. Unya tan-aw sa ubos. Atua! Tan-awa ang dagkong pula ug asul nga molmol nga nagpamaak sa takot ug nagpangluwa ug gagming nga mga partikulo, nga nahimong bahin sa balason nga ilalom. Sa kalit, usa ka sinawon balangaw-ug-kolor nga isda sa tropiko​—pula, dalag, asul, orens, purpura​—mikilab sa pag-agi. Adunay kinabuhi ug kalihokan bisan asa. Mahupngan niini ang imong mga igbalati.

Kini mao ang kalasangan sa takot. Nanuybo kini gikan sa balason nga salog sa dagat sa ubos, nga nagapangab-ot samag libolibong buhing mga bukton. Sa unahan lamang mao ang maanindot kaayong tungtonganan sa takot nga elkhorn, nga kapin sa 6 metros ang gitas-on ug halos samag sukod ang gilapdon. Mga 23 metros nga gilay-on mao ang takot nga staghorn, nga mas gamay kay sa elkhorn, ang ilang mas gagmayng mga sanga nagpuno sa lugar samag lasang. Pagkatukma sa pagkangalan kining maong mga takot​—halos samag mga sungay sa mga hayop tan-awon! Ang mga isda ug ubang kinabuhing dagatnon makakitag pagkaon ug kapasilongan diha sa ilang mga sanga.

Gituohan kaniadto nga gilangkoban sa mga tanom, ang takot karon nailhan nga usa ka naugmad nga anapog nga gihimo sa mga komunidad sa mga hayop nga gitawag ug mga polyp. Ang kadaghanang polyp gagmay, nga dili moabot ug usa ka pulgada ang diyametro. Ang humok-ug-lawas nga takot nga polyp motapot sa silingan niini pinaagi sa naliminag-lapnoton nga tisyu. Ang takot samag bato ug hitsura sa adlaw, sanglit ang mga polyp manago man diha sa ilang mga gasang. Apan mausab kini inigkagabii samtang ang mga gaway niini nga nagsiwil maglubaylubay, nga naghatag sa takot ug humok, lubogong panagway. Ang samag-bato nga “kahoy” nga giporma sa mga polyp mao ang ilang gitingob nga gasang, nga nasemento sa calcium carbonate gikan sa tubig sa dagat.

Ang matag matang sa komunidad sa takot magtukod ug iyang kaugalingong talagsaong gasangon nga porma. Sa tibuok kalibotan, adunay kapin sa 350 ka nagkalainlaing matang sa takot, nga may maanindot kaayong mga porma, gidak-on, ug mga kolor. Ang ilang komon nga mga ngalan magpahinumdom kanimo sa mga butang sa yuta​—kahoy, haligi, lamesa, o payong nga takot​—o sa mga tanom​—carnation, letsugas, strawberry, o takot nga uhong. Nakakita ka ba nianang dakong utok nga takot? Dali nga masabtan kon nganong nakabaton kini sa ngalan niini!

Kining lasang sa ilalom sa tubig puno sa kinabuhi, gikan sa mikroskopikong mga tanom ug mga hayop ngadto sa mga pagi, mga iho, dagkong mga indong, ug mga pawikan. Ug aniay pipila ka isda nga wala pa gayod nimo madungog sukad​—hayag nga pagkadalag nga clown fish, purpurag kolor nga mga Beau Gregory, itom-ug-puti nga mga Moorish idol, orens nga trumpet fish, dugom nga asul nga habasan, asul nga mga kugtong, o kolor kape ug patig nga lawong. Ug komosta ang pasayan nga barbershop, pinintalang banagan, o eskarlatag kolor nga hawk fish? Tanang kolor, tanang gidak-on, tanang porma. Ang uban matahom, ang uban mangil-ad​—apan ang tanan makaiikag. Tan-awa, adunay kugita nga nagtago sa likod nianang haliging takot! Nagkaon kini sa imbaw nga nabuksan niini. Sama sa mga lasang sa mamala, nalambigit ang daghan kaayong nagkalidadis nga matang sa kinabuhi niining kalibotan sa dagat, ang tanan nagadepende sa panagkalidadis niini. Ang siklo sa pagsanay sa takot ug ang katakos niini sa pagpanaw sa sulog sa dagat aron magtukod ug bag-ong mga komunidad sa takot detalyadong gihubit sa Hunyo 8, 1991, nga gula sa Pagmata!

Ang katakotan mao ang nagporma sa kinadak-ang biolohikal nga mga gambalay sa yuta. Ang usa niini, ang Great Barrier Reef, sa amihanan-sidlakang baybayon sa Australia, moabot ug 2,010 ka kilometros ug nagkobre ug luna nga samag gidak-on sa Inglaterra ug Scotland kon isumpay. Ang takot motimbang ug daghang tonelada ug motubo kapin sa 9 metros gikan sa salog sa dagat. Ang katakotan manubo diha sa tanang mabaw nga mga tubig sa tropiko sa giladmong 60 ka metros. Sila adunay kinaiyahan nga lahi gikan sa lugar ug lugar, busa pinaagi sa pagsusi sa usa ka piraso sa takot, ang mga eksperto makahibalo sa dagat ug bisan sa lokal nga dagat nga kini nanubo. Ang palibot nga gikinahanglan sa pagtubo sa katakotan maoy usa nga limitado ug mga sustansiya diha sa tubig, nga maoy hinungdan kon nganong talagsaon kaayo ang katin-aw sa dagat duol kanila. Ang sustansiya alang sa takot ginatagana sa algae (sa siyentipikanhon gitawag ug zooxanthellae), nga nagpuyo sa sihag nga lawas sa polyp, ug sa mikroskopikong mga hayop nga madakpan sa mga gaway sa takot. Ang resulta maoy usa ka katakotan nga pinuy-anan sa libolibong matang sa kinabuhing dagatnon diha sa wala untay silonganan nga kadagatan.

Ang katakotan mao usab sa biolohikanhon ang labing mabungahon sa tanang mga ekosistema sa dagatnong kinabuhi. Ang U.S.News & World Report nagbatbat niini niining paagiha: “Ang mga takot sa dagat mao ang katumbas sa tropikal nga mga lasang, nga puno sa nagkalidadis nga mga matang sa kinabuhi: lakip sa naglubaylubay nga mga paypay sa dagat ug mga latigo sa dagat, balhiboong mga crinoid, sihagon ug kolor nga mga isda ug mga espongha, mga pasayan, banagan ug bituon sa dagat, maingon man sa makahahadlok nga mga iho ug higanteng mga indong. Ang tanan nagadepende sa nagapadayong paggama sa takot ug puloy-anan.” Ang katakotan nagasuportar usab sa kinabuhi sa mamala pinaagi sa pagtaganag usa ka ali tali sa nagahapak nga mga balod ug sa kangalaban ug sa pagtukod ug mga pundasyon alang sa libolibong tropikal nga mga isla.

Ang himsog nga takot maoy kape, berde, pula, asul, o dalag, depende sa matang sa algae nga nagpuyo diha sa sihag takot-polyp nga gitaptan. Gamiton sa algae nga mikroskopikong mga tanom ang sidlak sa adlaw nga modan-ag diha sa gitaptan niining hayop ug suphon ang biya nga mga produkto sa polyp, lakip ang carbon dioxide, alang sa ilang sustansiya. Sa baylo, pinaagi sa photosynthesis ang algae motaganag oksiheno, pagkaon, ug enerhiya alang sa mga tisyu sa takot. Kining panagkombuya sa algae kusog nga magpatubo sa takot ug sa pagkabuhi diha sa kulag-sustansiyang tropikal nga katubigan. Ginatagamtam sa duha ang labing maayo sa mga kalibotan sa tanom ug hayop. Pagkamaayo ug pagkamaalamon nga disenyo!

Nangapughawng mga Gasang nga Nawad-ag Kinabuhi

Dili ikahibulong nga daghan kaayong kalihokan sa ubos! Apan unsa kana? Nangapughawng mga gasang nga nawad-ag kinabuhi. Ang mga sanga nangabali ug nagakalumpag. Ang uban nabungkag na. Kining bahina sa lasang nga takot patay na o himalatyon. Walay isda. Walay pasayan. Walay banagan. Wala gayod bisan unsa. Desyerto kini sa ilalom sa tubig. Makatan-aw ka nga dili-makatuo. Pagkamakapakurat! Ang imong maanindot nga kasinatian nadaot. Bisan pag anaa ka na balik sa barko, ang makatugaw nga mga pangutana magpabilin. Unsa kahay hinungdan niini nga kadaot? Usa ka aksidente? Sakit? Natural nga mga hinungdan? Buot mo ang mga tubag.

Bisan tuod ug lig-on tan-awon ang samag-bato nga takot, kini delikado kaayo. Ang paghikap sa tawo makahatag ug kadaot, busa ang maalamong mga mananalom naglikay sa paghikap niana, ug ang mapanagan-ong mga manakayan naglikay sa pagpundo sa angkla diha niana. Ang ubang mga kapeligrohan sa takot mao ang kemikal nga polusyon, pag-agas sa aseite, inagos gikan sa imburnal, laging, inagos gikan sa kaumahan, pagkubkob alang sa aseite, paglugdang sa mga binanlas, ug pagsulod sa tab-ang nga tubig. Ang direktang pagkaigo sa lasti sa barko mohatag ug kadaot. Ug ang grabeng pagtaas-pag-us-os sa temperatura makadaot ug makapatay sa takot. Sa dihang motungha kining malisod nga kahimtang, ibuga sa takot ang algae niini sa baga nga mga panganod, ug kaonon dayon kini sa isda. Kon magpadayon ang malisod nga kahimtang sa daghang semana o mga bulan, magsugod ang pagpangapughaw ug mamatay ang takot. Ug sa dihang mamatay ang takot, ang palibot sa takot mamatay. Ang palibot nga nagasuportar sa tanang matang sa kinabuhi mabungkag ug unya mawagtang.

Ang pagpangapughaw mikaylap diha sa tanang kadagatan sa tropiko. Tungod niini, nabalaka ang komunidad sa siyensiya labot sa dagatnong kinabuhi sa tibuok-kalibotan. Sa dihang mosangkad pag-ayo ang pagpangapughaw, ang kadaot dili na mabakwi. Ang sukod sa pagpangapughaw sa takot ug ang mosunod nga kamatayon niini masakit nga gipahibalo ngadto sa kalibotan tungod nianang nahitabo sa tibuok nga tropikanhong kadagatan sa kalibotan sa katuigang dili pa dugay. Samtang dihay panagsa ug lokal nga pagpangapughaw sa mga takot sa daghang katuigan, ang karong bag-ong pagsulbong wala pa mahitabo sukad sa kagrabehon ug sa tibuok-kalibotan nga sukod. Adunay nagaatake sa buhing mga takot sa kadaghanang matang sa tibuok kalibotan, nga nagpahinabo sa pagkahugno sa kalikopan sa takot.