Pagpaniid sa Kalibotan

Ang Dakong Kapildihan Tungod sa Krimen

Ang Departamento sa Hustisya nagbanabana nga mga 94,000 ka kriminal nga mga buhat ang ginahimo sa Tinipong Bansa kada adlaw. Unsa ka dako ang kapildihan sa mga lungsoranon sa T.B. niini nga mga krimen? Sumala sa analista sa ekonomiya nga si Ed Rubenstein, ang direktang kapildihan​—lakip ang kapildihan sa personal nga kabtangan, sama sa kotse, kuwarta, ug alahas​—mokabat ug 20 bilyones ka dolyar sa usa ka tuig. Apan, idugang pa niini mao ang kapildihan labot sa tigpatuman sa balaod, sa mga korte, mga bilanggoan, ug mga sistema sa parol. Kini moabot sa kantidad nga mga 100 ka bilyong dolyar. Lain pa, sanglit ang mga biktima sa krimen sagad mag-antos sa mga pag-atake sa kahadlok, mapait nga kasinatian, o depresyon, ginasagubang sa daghan kining negatibong mga emosyon pinaagi sa pagpabilin sa balay gikan sa trabaho. Busa, ang kapildihan sa pagkawalay nahimo magpadako gayod sa “bug-os nga kapildihan diha sa mga biktima sa krimen” kutob sa “$250 ngadto sa $500 ka bilyon kada tuig,” matod ni Rubenstein.

Hiwing mga Monghe

Sa Thailand usa ka bag-ohang monghe nga Budhista nga nagiyan sa mga amphetamine ang miadmitir sa paglugos ug pagpatay sa usa ka 23-anyos nga Britanikong turista, nagtaho ang World Press Review. Kini nga krimen, hinunoa, maoy usa lamang sa “sunodsunod nga mga eskandalo” nga mihampak sa Budhistang mga klerigo sa dili pa dugay. “Dugang pa sa nagdaghang kriminal nga mga buhat, ang kadalo sa materyal nagadunot sa Budhismo.” Sa unsang paagi? “Ang pamaligyag mga anting-anting maoy usa ka dakog-kita nga negosyo sa pipila ka monghe, nga nagabiyahe sakay sa mga kotseng limosen nga may kaugalingong drayber.” Tungod niini, ang “pagtuo sa mga tawo sa niadto-gitahod nga Budhistang mga klero ginahagit.” Ang magasin nag-ingon usab nga sa pagpaningkamot nga masanta ang “pag-abuso sa droga” taliwala sa mga monghe, “ang mga monasteryo nagbukas ug mga sentro nga tambalanan sa mga giyanon.”

Buslot nga mga Guwantes

Ang usa ka paris sa gomang guwantes dili pa igo sa pagpanalipod sa mga nagsul-ob batok sa HIV o sa hepatitis, nagtaho ang magasing New Scientist. Mao kana ang konklusyon nga nakab-ot sa mga tigdukiduki sa Medical College sa Wisconsin sa dihang nadiskobrehan nila nga “nakalusot diha sa usa sa tulo ka guwantes ang mga kagaw nga samag gidak-on sa HIV o sa hepatitis.” Si Jordan Fink, ang pangulo sa allergy division sa unibersidad, nagsugod sa pagsusi sa gomang mga guwantes human mireklamo ang mga doktor ug mga nars bahin sa alerdyik nga mga reaksiyon sa 1992. Mao kana ang tuig nga ang gobyerno sa T.B. nagsugod sa pagpangayo sa medikal nga mga kawani sa pagsul-ob ug gomang mga guwantes kon ugaling makadapat ug dugo o mga pluwido sa pasyente. Sumala kang Fink, ang mga kawani sa pag-atiman sa panglawas nga may mga samad o ubang mga garas sa ilang panit angay magsul-ob ug kapin sa usa ka guwantes, nag-ingon ang magasin. Apan, ang medikal nga kawani nga walay samad sa panit dili angay nga mabalaka. “Ang walay samad nga panit maoy usa ka maayong panagang,” nag-ingon si Fink.

Pagsanta sa mga Suwitik

Human makagugol ug 17 ka tuig ingong usa ka consumer reporter sa lokal nga estasyon sa TV sa Boston, Massachusetts, si Paula Lyons nakahimog listahan sa mga paagi nga mabuntog ang “kaabtik sa pagpangilad ug sa kawalay-puangod sa mga suwitik.” Sumala sa usa ka artikulo sa Ladies’ Home Journal, ang mga sugyot ni Lyons naglakip: Ayaw pakigtransaksiyon sa negosyo diha telepono uban sa usa ka estranghero nga mitawag kanimo. Ayawg pamuhunan sa negosyo nga dili nimo masabtan. Ayaw pagbayad alang sa “libreng” premyo. Ayaw kaayog tuohi ang mga garantiya nga iuli ang kuwarta. Likayi ang pag-amot sa mga buhat sa kaluoy nga wala kay kahibalo. Ayaw pagpalit ug segunda manong kotse nga dili susihon una sa laing mekaniko. “Kini nga mga lagda may pagkaestrikto,” matod ni Lyons, apan “kini manalipod kanimo batok sa pipila sa labing grabeng mga pag-abuso diha sa baligyaanan.”

Mga Problema sa Panglawas sa Brazil

Ang direktor sa nasodnong sentro sa epidemiologo sa Brazil, nga si Dr. Eduardo Levcovitz, mimulo: “Ang among katawhan naalaot sa pag-antos sa mga problema sa panglawas sa industriyalisadong Ugmad nga Kanasoran ug sa masanta untang mga sakit sa Dili-Ugmad nga Kanasoran.” Nagkutlo sa The Medical Post, si Dr. Levcovitz nagpunting sa pangunang mga hinungdan sa mga problema sa panglawas taliwala sa mga taga-Brazil. Ang nanguna sa listahan mao ang sakit sa kasingkasing, kanser, ug mga sakit sa respiratoryo. Sunod mao ang kamatayon gumikan sa mapintas nga mga krimen ug mga aksidente. Human sa mga sakit sa “Ugmad nga Kanasoran” mao ang makatakod nga mga sakit tungod sa dili maayong mga kahimtang sa pagkinabuhi. “Gibanabana nga katunga sa populasyon sa Brazil nag-antos gikan sa pipila ka matang sa parasitong impeksiyon,” nag-ingon ang The Medical Post. Ang malarya lamang nagaapektar sa duolag 500,000 ka taga-Brazil kada tuig. Ang ubang komong parasitikong mga sakit nga makita sa Brazil mao ang mga sakit nga Chagas, schistosomiasis, hookworm, leishmaniasis, ug filariasis.

Nihit nga mga Organo sa Lawas

Sa 1994 “ang gidaghanon sa mga tawo nga nagkinahanglag mga pag-transplant sa mga organo sa lawas” sa Tinipong Bansa “mas daghan kay sa mga nagdonar sa halos usa sa tulo,” nag-ingon ang The Journal of the American Medical Association. Gikan sa 1988 ngadto sa 1994, ang gidaghanon sa mga tawo nga nakadawat ug pag-transplant miuswag ug 49 porsiyento, samtang ang tigdonar sa mga organo sa lawas miuswag sa 37 porsiyento lamang. Tungod kay mas daghan ang mga panginahanglan sa mga organo sa lawas kay sa suplay, ang ubang mga pasyente nga grabe kaayog sakit nangamatay sa pagpaabot nga moabot ang usa ka organo sa lawas. Mikomento bahin niining sulirana, ang magasing New Scientist nag-ingon: “Samtang ang mga operasyon sa pag-transplant mahimong mas naandan, dugang mga tawo ang nagkinahanglan niini ug nagpadaghan sa listahan.” Ang taho sa ingon naghisgot nga ang “pag-transplant sa mga organo sa lawas nahimong usa ka biktima sa ilang kaugalingong kalamposan.”

Mahal nga Silingan

Sa Britanya, sa dihang ibaligya sa tag-iyag mga balay ang ilang mga balay, sila may legal nga obligasyon nga ibutyag ang mga detalye sa bisan unsang mga panag-away nila uban sa ilang mga silingan, nagtaho ang The Sunday Times sa London. Usa ka 80-anyos nga balo ang napakyas sa pagpahibalo sa mga pumapalit nga siya duha ka higayong mireklamo sa lokal nga awtoridad bahin sa banha nga silingan ang malamposong gikiha sa sayop nga pagrepresentar. Karon siya nagaatubang ug pagkahapay human sa $45,000 nga silot. Ang bag-ong mga tag-iya nagpuyo sa balay sulod sa unom ka tuig, apan ilang nakaplagan nga ang kinabuhi uban sa ilang silingan dili maagwanta ug walay laing kapaingnan gawas sa pagbaligya, gisultihan nila ang korte. Aron malikayan ang maong mga problema, ang ubang pumapalit midangop sa pagsuhol ug pribadong mga sekreta sa pagsusi sa paggawi sa ilang umaabot nga mga silingan. Ang daklit nga pagsusi mobalor ug ingon ka gamay sa $75, apan ang ubang pumapalit andam sa pagbayad ug $1,500 sa mas bug-os nga pagsusi.

Ang Matinumanong Kabayo sa Dagat

Ang zoologo sa Oxford nga si Amanda Vincent nakadiskobre nga ang mga kabayo sa dagat dayag nga nagpabiling maunongon sa ilang kapikas sa tibuok kinabuhi. Sa pagtuon sa 10 sentimetro nga gitas-ong mga espisye nga Hippocampus whitei sa habagatang sidlakang baybayon sa Australia, si Dr. Vincent natingala sa pagkakaplag sa maong kamaunongon taliwala sa mga isda, nag-ingon ang The Times sa London. Naobserbahan nga kada buntag ang laki nagpaabot sa iyang kapikas sa gikasabotang dapit. Inigkita, ang mga kabayo sa dagat mag-usab ug kolor ug dayon mosayaw. Ang pagpatunghag liwat maoy laing ginaambitang kasinatian. Ang baye mangitlog ug magsulod niini diha sa linaing sudlanan sa mga itlog diha sa ikog sa laki. Ang laki mopertilisar niini, ug kini magpabilin diha sa sudlanan hangtod matawo. Kon mamatay ang kapikas, ang buhi nga kapikas makigparis lamang sa laing walay paris nga kabayo sa dagat. Ikasubo, nameligro ang paglungtad niining makalingaw nga mga linalang, sanglit kada tuig minilyon ang ginadakop alang sa mga akuwaryum ug aron gamiton sa tradisyonal nga medisina sa Asia.

Panginahanglan Alang sa Bug-at nga Metal

Sa dihang ang bug-at nga mga metal, sama sa nikel, tingga, zinc, ug cadmium, maghugaw sa yuta, ang yuta mahimong peligroso ug dili-mapuslan. Ang dili pa dugay nga mga paagi sa paghinlo nagkinahanglan sa pagkagis sa ibabaw nga yuta ug paglabay niini diha sa mga tambakanan o pagkuha sa nahugawang yuta ug iladlad kini sa isog nga mga asido nga magpagawas sa nasagol nga mga metal. Kini nga mga paagi sa paghinlo, hinunoa, mahal kaayo. Karon ang mga siyentipiko nagtuon sa usa ka mas barato ug mas hinlong paagi sa pagtabang nga masulbad ang problema. Gitawag kini ug phytoremediation. Ang proseso naglakip sa paggamit ug mga tanom nga mosuhop sa bug-at nga mga metal gikan sa yuta ug magdala sa metal ngadto sa mga dahon, mga sanga, ug ubang mga bahin sa tanom ibabaw sa yuta. Sa dihang makuha na ang bug-at nga metal gikan sa yuta, ang mga tanom prosesohon ug ang mas bililhong mga metal iresiklo, nag-ingon ang magasing Science.

“Pagluto​—ug Paghingak​—Pinaagig Gas”

Ubos sa maong ulohan, ang Science News nagtaho nga ang Britanikong mga tigdukiduki nakakaplag nga “ang mga babaye nga nagluto pinaagig gas maoy labing menos duha ka beses nga lagmit hingakon, maglisod sa pagginhawa, ug ubang mga simtoma sa hubak kay sa niadtong nagluto nga nagagamit ug mga de-koryenteng mga lutoan ug mga oven.” Ang pagtuon, nga gihimo sa St. Thomas’ Hospital sa London, nag-ingon nga ang mga simtoma nagpadayon bisag migamit ug mga igpahungaw. Ug samtang ang lalaki ug babaye nakigbahin sa surbi, ang “mga epekto nakita lamang diha sa mga babaye​—lagmit tungod kay daghan silag panahong magugol diha sa kosina.”