Brolga, Cassowary, Emu, ug Jabiru—Pipila sa Talagsaong mga Langgam sa Australia

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Australia

ARMADO sa makahahadlok nga mga kuyamoy, ang di-makalupad nga cassowary, gihubit ingong ang labing makuyaw nga langgam sa tibuok kalibotan, makalukso, makapatid, ug makagisi, ginamit ang naghinobrang kusog. Sa susamang katakos, ug samang naarmasan pag-ayo, ang paryente niining emu wala magkinahanglan ug mga pako​—modagan kini sama sa hangin. Bahin sa pagsayaw, ang brolga nagamantala sa henyo sa iyang Maglalalang ug Koreograpo. Ug nagaubog sa lamak, taas ug sapsing, ang jabiru maoy modelo sa dignidad ug kaligdong sa langgam. Ang pormag-kalsong-ikog nga agila, nga naglupad o nagbantay sa biktima, nagpasundayag sa kalaki sa usa ka batid nga mangangayam sa kahanginan. Oo, ang matag usa niining halangdong mga langgam sa pagkatinuod maoy mga kahibudnganan sa kalalangan. Busa, uban ang kalipay, among ipailaila . . .

Ang Mabulokong Cassowary—Higala sa Bagang Kalasangan

Nagtimbang ug tali sa 30 ug 60 kilos, ang taga-habagatan, o duhay-tawiltawil-sa-liog, nga cassowary sa bagang kalasangan sa amihanan-sidlakang Australia ug sa New Guinea maoy matahom apan nag-inusarang langgam. Motindog ug mga duha ka metros, ang baye mas dako kay sa laki ug​—tagsaon sa usa ka langgam​—mas mabulokon kay sa laki, kinsa gawas pa sa panahon sa pagpakigsanay maalamong molikay sa baye. Pagkatapos sa pagpakigsanay, ang baye mangitlog ug tapok sa sanag berdeng mga itlog, apan molatagaw lamang siya, nga magbiya sa laki nga maoy maglumlom ug mag-atiman sa mga piso. Magpaupa na usab siya sa ubang mga laki ug magbiya sa matag usa kanila ug tapok sa mga itlog nga atimanonon!

Ang pagpuril sa kalasangan, hinunoa, nakadaot sa mga cassowary. Sa pagsulay nga palamboon ang gidaghanon niini, ang Billabong Sanctuary duol sa Townsville, Queensland, nagmugna ug programa sa pagpasanay samtang gihawla sa tumong nga buhian ang mga langgam balik ngadto sa lasang kon sila hamtong na. Bisan tuod mokaon ug bisan unsa, ang mga cassowary hingaon ug prutas, nga ilang tunlon nga tibuok. Busa, ang mga binhi sa kapin sa gatos nga matang sa tanom mopanaw nga wala mahilis pinaagi sa ginhawaan sa langgam ug masabwag kini sa tibuok kalasangan nga mapanalipdan ug mapertilisar sa mga iti niini. Kini, matod pa sa mga eksperto sa santuwaryo, makapahimo sa cassowary nga pangunang espisye, nga kon mapuo kini, mosunod usab ang pagkapuo sa daghang tanom. Apan makuyaw ba ang langgam alang sa mga tawo?

Niadto lamang mga tawong hungog nga mopaduol pag-ayo. Ang tinuod, ang mga tawo ang naglabi nga hulga sa cassowary kay sa cassowary ngadto sa mga tawo. Sa mangitngit nga landong sa bagang kalasangan, ang langgam mosiyaok sa halalom nga tingog aron pasidan-an ka nga duol na kini kanimo. Sunda ang pasidaan; ayaw pagduol. Kalagmitan kaayo, mopahilayo kini ug mosuot sa kakahoyan, ginamit ang iyang hunit nga turbante, o helmet, aron panalipdan ang iyang ulo. Apan kon maipit o masamdan, o sa dihang nanalipod sa piso niini, moatake kini kon mopaduol ka pag-ayo.

Ang Emu​—Latagaw ug Nasodnong Emblema

Suod kaayo ug mas taas kay sa cassowary, ang emu makaplagan sa kadaghanang bahin sa hilit nga banika sa Australia. Kon bahin sa mga langgam, ang ostrich lamang ang dakodako. Ang dali hadlokong emu adunay taas, kusgang mga bitiis nga makahimo sa pagdagan sa gikusgon nga mga 50 kilometros matag oras, ug sama sa cassowary, ang matag usa sa mga tiil niini nasangkapan sa tulo ka makamatayng kuyamoy. Dili sama sa paryente niini nga nagpuyo lamang sa kaugalingong teritoryo, hinunoa, ang emu maoy latagaw ug talagsa rang mangisog. Mokaon kini sa bisan unsa​—mga hantatawo, repolyo, bisan gani sa daang mga botas! Human makapangitlog ang emu sa iyang lugom berdeng mga itlog​—kasagaran tali sa 7 ug 10, apan usahay hangtod sa 20​—siya, sama sa cassowary, motugyan sa paglumlom ug pag-atiman ngadto sa laki.

Ang Uropanhong mga molupyo nakapalisod sa emu. Ang mga molupyo daling nakapuo niini sa Tasmania. Ug sa dakong-yuta gumikan sa kaikag niining mokaog trigo maoy hinungdan nga gilantaw kini nga usa ka samokan ug nahimo kining biktima sa sinuholang mga mangangayam. Apan, bisan pa sa walay puas nga pagpamatay, nagdaghan gihapon ang emu, mao nga sa Kasadpang Australia ang bug-os nga pagdeklarar ug gubat gihimo batok sa langgam niadtong 1932. Ang gobyerno literal nga mipadala ug mga sundalo ug duha ka Lewis nga masinggan! Bisan tuod dili ilado sa iyang kalaki, ang emu midaog niining gubata. Ang “gubat” nahimong tamparos sa publiko ug usa ka politikal nga kaulawan; ang napulo ka libong lukon sa bala sa kinatibuk-an nakapatay lamag, sa kinadaghanan, pipila ka gatos nga langgam. Apan sa misunod nga gubat sa kanunayng pagpanghasi​—ang emu batok sa dobleg-buka nga atake sa sinuholang mga mangangayam diha sa mga langgam ug sa gipanghatag sa gobyerno nga libreng bala para sa mga mag-uuma​—wala na makabarog sa kaugalingon ang mga emu.

Karong mga adlawa, hinunoa, ang emu mao ang nasodnong simbolo. Nagbarog kining magarbohon atubangan sa usa ka kangaroo sa eskudo de armas sa Australia ug naglatagaw sa kakahoyan nga hilwas. Ang hulaw mao ang labing pintas nga kaaway niini. Ang mga emu gipasanay gani ug gieksperimentohan pagbuhi sa pagpatunghag daghang matang sa produkto: bug-os nga walay tambok nga karne; lig-on, durableng panit; mga balhibo; ug lana nga makuha sa humokong tambok sa dughan sa langgam. Kining nalain nga pondohanan sa tambok maoy rason nga ang unod wala gayoy tambok.

Buot Ka Bang Mosayaw?

Tingali dili, apan ang mga brolga gusto kaayo. Sa ilang “sayawanan” sa daplin sa tubig, “bisag pilay gidaghanon [niining abohong mga tikling], gikan sa usa ka parisan ngadto sa usa ka dosena o kapin pang mga langgam,” matod pa sa librong The Waterbirds of Australia, “maglinya nga halos mag-atbangay sa usag usa ug mosugod sa pagsayaw. Moikid sila paabante sa ilang samag-tungkod nga mga bitiis nga binukhad ug diyutay ang mga pako ug magkapakapa. Magyukoyuko ug magyangoyango sa ilang mga ulo, sila mag-atras abante, nga magkurokkurok ug mananoyng magtaghoytaghoy. Matag karon ug unya usa ka langgam mohunong ug, nga mohangad sa ulo niini, mobudyong ug kusog kaayo. Ang mga langgam manglukso usab ug pipila ka piye pataas ug motugpa sa yuta binuka ang dakong itom ug abohon nga mga pako. Ang pipila ka gagmayng sanga o sagbot manglagsik ug ang mga brolga mosulay sa pagsalo o pagtuhik niini ginamit ang ilang mga sungo sa dihang kini mangahulog.” Makalingaw nga abilidad, ilabina kon konsiderahon ang gidak-on sa mga langgam, nga motindog ug usa ka metros ug may mga duha ka metros nga bukhad sa pako!

Bisan tuod daghang espisye sa mga langgam ang makahimog kuntodong pagpasundayag sa pagpangulitawo panahon sa pagsanay, ang brolga, usa sa labing dagko sa mga talabong, maoy mainitong mananayaw sa tibuok tuig. Sa pagkatinuod, ang ngalan niini naggikan sa leyendang Aborihinal bahin sa usa ka iladong babayeng mananayaw nga ginganlag Buralga. Wala niya sugta ang pagpangulitawo sa usa ka daotang salamangkero. Siya, ingong balos, naghimo kaniyang usa ka matahom nga talabong.

Ang Jabiru​—Ang Bugtong Estork sa Australia

Usa ka langgam sa kalamakan, ang jabiru, o itom-ug-liog nga estork, kanunayng makita sa igang nga amihanan ug sidlakang kabaybayonan sa Australia. (Ang jabiru sa Amerika del Sur maoy lahing espisye sa estork.) Sapsing, 130 sentimetro nga gitas-on, ug madanihon ang kolor, ang jabiru daling makita taliwala sa panonpanong uban pang kalanggaman sa kalamakan. Samtang mamaybay sa magbawng mga dapit, kini motugsok sa iyang taas, kusgang sungo ngadto sa tubig nga puwersado kaayo nga ibukhad pa niinig diyutay ang iyang pako aron makapanimbang.

Ug pagkagamhanan niadtong mga pakoa! Nga magbukhad sa mga pako niini ug duha ka metros gikan sa usa ka tumoy ngadto sa pikas tumoy, nga ang pangunang mga balhibo gibukhad samag mga tudlo, ang jabiru mokayab sa hinayhinay nga pagtuyok hangtod nga mahimo na kining sama sa gamayng ekis sa wanang. Sa pagkatinuod, ang naglupad nga jabiru, uban sa iyang tag-as nga mga pako, liog, ug mga bitiis nga nahitabas nga linikoran sa dakong pula nga bola sa talisalop nga adlaw sa equator, maoy gipangga nga simbolo sa kalamakan sa amihanang Australia.

Ang Pormag-Kalsong-Ikog nga Agila —Hari sa Kalangitan

Duol lamang kaayo gikan sa batoong tumoy sa bukid sa Victoria, ug atubangan sa makusog nga unos nga nagpapahawa sa tanang ubang langgam gikan sa kalangitan, mao ang naglupadlupad nga may pormag-kalsong-ikog nga agila. Ang magsusulat nga si David Hollands nakasaksi sa usa ka halandomong akrobatikong pasundayag sa tibuok niyang kinabuhi: “Ang agila nagkapyot didto,” siya misulat, “halos walay lihok ug komportable kaayo nianang ihalas nga pinuy-anan. . . . Samtang akong gibantayan, mipatihulog kini, nga nagtikyop sa mga pako niini aron motiurok sa tumang katul-id. Sa mga usa ka gatos metros kini mipatihulog ug dayon ang mga pako mibukhad sa tumang kahinay, nga nagpasulbong pagbalik niini sa gihabogong susama sa gilay-on sa iyang pagpatihulog. . . . Mitul-id kini sa paglupad ug misirkog diyutay, dayon misulbong pataas [ug] misublisubli sa pagpatiurok, nga dramatikanhong mohasmag ngadto sa salog sa walog ug misaka na usab sa mapinadayonon ug kulbahinam nga pasundayag.”

Nga may duha ka metros ug tunga nga gilapdon sa pako ug talagsaong pormag-kalsong-ikog, kining elegante ug gamhanang hari imposibleng di-mailhan bisag kauban sa uban pang langgam sa Australianhong kalangitan. Ang mga kuyamoy niini makalugpit sa puwersa nga tulo ka tonelada! Sulod sa usa ka yugto sa panahon, hinunoa, ang bugtong “maayong” paagi sa paglantaw sa usa ka pormag-kalsong-ikog nga agila maoy sa dihang puntingon kini sa buka sa riple. Sama sa paryente niining Amerikanhong bald eagle, nga walay kokaluoyng gipamusil aron panalipdan ang industriya sa salmon ug balahibo sa mananap, kining Australianhong agila gilutos usab gumikan sa panagsang pagpandagit ug karnero. “Pipila ka ubang mananagit nga langgam sa kalibotan,” matod pa sa Birds of Prey, “ang gipanglutos nga sama ka pintas sa Pormag-kalsong-ikog nga Agila . . . Sa halos 100 ka tuig giisip kini ingong makadaot nga langgam . . . , ug ang bonus nga salapi ginabayad niadtong adunay pamatuod nga nakapatay niini.”

Latas sa katuigan, hinunoa, ang mga sumbong gihunong. Ang pangunang pagkaon niini napamatud-ang ihalas nga mga koneho ug usahay lumad nga mga hayop, lakip na ang mga wallaby nga duha ka pilo sa gibug-aton niini. Kining pagpadayaga, sa kataposan, nakapahigala sa agila uban sa tawo ug nakapanalipod kaniya sa legal nga paagi.

Oo, makapahibulong ang kakuti, katahom, ug hinungdanong bahin sa kalanggaman sa gambalay sa kinabuhi sa yuta! Mahibaloan nato kini sa ngadtongadto, apan kasagaran ang kaalam mahidangat nga ulahi na kaayo​—human nga ang kadalo ug kawalay-alamag makahimo na sa kadaot. Apan pagkamakapahupay ang pagkasayod nga kon kita maminaw, bisan karon ang atong mga igdulungog mahinam sa pagkinurokkurok, pagtinuwittuwit, pagpanaghoytaghoy, pagkinuwakkuwak, pagtinurotturot, pagpangakak, ug pag-iniyagak diha sa kalangitan, kalasangan, ug kalamakan niining matahom nga planeta!

[Hulagway sa panid 16]

Cassowary

Brolga

[Credit Line]

Wala ug ubos: Australian Tourist Commission (ATC); itaas sa tunga ug tuo: Billabong Sanctuary, Townsville, Australia

[Hulagway sa panid 17]

Agila

Emu

Jabiru

[Credit Line]

Mga kuyabog sa agila ug ulo sa emu: Graham Robertson/NSW National Parks and Wildlife Service, Australia; naglupad nga agila: NSW National Parks and Wildlife Service, Australia; emu uban sa piso ug jabiru: Australian Tourist Commission (ATC)

[Picture Credit Lines sa panid 15]

Wala: Graham Robertson/NSW National Parks and Wildlife Service, Australia; tuo: Australian Tourist Commission (ATC); itaas: Billabong Sanctuary, Townsville, Australia