“Snail Fever”—Hapit na ba Kining Mapapha?
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA NIGERIA
BISAN pa sa katingalahang mga kaugmaran sa natad sa medisina ug siyensiya, ang katawhan wala makasulbad sa daghan niining karaang mga suliran. Tinuod kini bahin sa mga paningkamot sa pagpamenos sa snail fever.
Maorag ang tanang paagi nabatonan aron sa pagtambal sa sakit. Ang mga doktor nakasabot sa siklo sa kinabuhi sa parasito nga nalangkit. Ang sakit dali rang marekonosir. Ang epektibong mga tambal mabatonan aron matambalan kana. Ang mga lider sa gobyerno mahinamon sa pagpasiugda sa mga paningkamot sa pagsanta niana. Bisan pa niana, dugay pang mapapha kining sakit nga naghampak sa minilyong tawo sa Amerika del Sur, Aprika, Asia, Caribbeano, ug Tungang Silangan.
Ang snail fever (gitawag usab ug bilharziasis o sistosomiasis) naghampak sa tawo sulod sa linibong katuigan. Ang napabagtok tungod sa kalsiyum nga mga itlog nga nakaplagan diha sa Ehiptohanong mga momya nagpamatuod nga ang sakit mitakboy sa mga Ehiptohanon sa mga adlaw sa mga paraon. Trayenta ka siglo sa ulahi, ang mao gihapong sakit nagpadayon sa paghampak sa Ehipto, nga nagpaluya sa panglawas sa minilyong molupyo nianang nasora. Sa pipila ka balangay sa Nile Delta, 9 sa matag 10 ka tawo ang nataptan.
Ang Ehipto maoy usa lamang sa 74 o kapin pang nasod diin komon ang snail fever. Sa tibuok kalibotan, sumala sa ihap sa World Health Organization (WHO), 200 ka milyong tawo ang nataptan sa maong sakit. Sa 20 ka milyong nalaygay sa maong sakit, mga 200,000 ang mangamatay matag tuig. Taliwala sa tropikanhong mga sakit gumikan sa parasito, ang snail fever giingon nga ikaduha lamang sa malarya kon bahin sa gidaghanon sa tawo nga natakboyan niini ug sa sosyal ug ekonomikanhong kadaot nga gipahinabo niini.
Siklo sa Kinabuhi sa Parasito
Ang kahibalo bahin sa snail fever, ug sa ingon pagkahibalo kon unsaon pagsanta ug pagtambal niana, nagkahulogan ug kahibalo sa parasito nga nagpahinabo niana. Ang usa ka hinungdanong punto mao kini: Aron mabuhi ug modaghan gikan sa usa ka kaliwatan ngadto sa laing kaliwatan, kining maong parasito nagkinahanglag duha ka puy-anan, duha ka buhing mga linalang nga sa sulod niana kana maningaon ug motubo. Ang usa maoy sus-an nga linalang, sama sa tawo; ug ang lain maoy hilahila sa tab-ang nga tubig.
Mao kini ang mahitabo. Sa dihang ang tawo nga nataptan sa parasito mangihi o malibang diha sa tubig sa usa ka lim-aw, lanaw, sapa, o suba, iyang gipagawas ang mga itlog sa parasito—posible hangtod sa usa ka milyong itlog kada adlaw. Kining mga itloga gagmitoy kaayo nga dili kini makita kon walay tabang sa usa ka mikroskopyo. Sa dihang ang mga itlog modapat sa tubig, kini mapusa, nga magpagawas sa mga parasito. Ang mga parasito mogamit sa gagmitoyng mga balhibo sa ilang lawas aron sa paglangoy paingon sa usa ka hilahila sa tab-ang nga tubig, nga ilang sudlan. Sa sulod sa hilahila, kini sila modaghan sulod sa mosunod nga upat ngadto sa pito ka semana.
Sa dihang kini sila mobiya sa hilahila, aduna lamang silay 48 oras sa pagpangita ug pagsulod sa tawo o laing sus-an nga linalang. Kon dili, kini sila mangamatay. Sa dihang makaabot sila sa usa ka tawo o mananap nga sus-an nga miubog sa tubig, ang parasito maglungag sa panit ug mosulod sa sapasapa sa dugo. Makapabati kini sa maong tawo ug kakatol, bisan kasagaran walay siyay timailhan nga nahitabo ang pagsulod sa parasito. Sa sulod sa sapasapa sa dugo, ang parasito mopadulong sa mga ugat sa pantog o sa mga tinai, depende sa espisye sa parasito. Sulod sa mga semana ang mga parasito mahimong hamtong nga laki ug baye nga mga bitok nga hangtod sa 25 milimetros ang gitas-on. Human makigsanay, ang baye mosugod sa pagpangitlog diha sa sapasapa sa dugo sa iyang gipuy-an, sa ingon nagkompleto sa siklo.
Mga katunga sa mga itlog mobiya sa lawas sa puy-anan pinaagi sa hugaw (sa snail fever sa tinai) o sa ihi (sa snail fever sa pantog). Ang nahibilin sa mga itlog magpabilin sa lawas ug magdaot sa hinungdanong mga organo. Samtang mokaylap ang sakit, ang biktima mahimong hilantan, modako ang tiyan, ug magdugo sa sulod sa lawas. Ngadtongadto ang sakit mahimong mosangpot sa kanser sa pantog o pagkadaot sa atay o sa mga amimislon. Ang pipila ka biktima mahimong apuli o paralisado. Ang uban mangamatay.
Mga Solusyon ug mga Suliran
Aron sa pagsanta sa pagkaylap sa sakit, labing menos upat ka butang ang mahimo. Kon ang bisan hain niining mga paagiha himoon sa tibuok kalibotan, ang sakit mapapha.
Ang unang paagi mao ang pagpapha sa mga hilahila diha sa mga tuboran sa tubig. Ang mga hilahila hinungdanon sa pagdaghan sa parasito. Kon walay mga hilahila, walay snail fever.
Ang pangunang paningkamot mao ang paghimo ug hilo nga may igong kaisog sa pagpatay sa mga hilahila apan dili maghugaw sa kalikopan. Sa katuigang 1960 ug 1970, ang mga pagsulay sa pagpapha sa mga hilahila misangpot sa pagpatay sa tanang kinabuhi sa daghang katubigan. Ang mga paningkamot gihimo sa Theodor Bilharz Research Institute sa Ehipto aron sa pagpangitag molluscicide (igpapatay sa mga hilahila) nga dili magdaot sa ubang matang sa kinabuhi. Si Dr. Aly Zein El Abdeen, presidente sa instituto, miingon mahitungod sa maong igpapatay: “Kini igabubo sa tubig, nga gigamit alang sa mga tanom, giinom sa mga tawo ug mga hayop, ug gipuy-an sa mga isda, busa kinahanglang seguradoon nato pag-ayo nga walay usa niana ang maapektohan.”
Ang ikaduhang paagi mao ang pagpatay sa mga parasito diha sa tawo. Hangtod sa 1975, ang pagtambal naglakip sa mga medisina nga nagpahinabog segundaryong mga epekto ug mga komplikasyon. Kasagaran, ang pagtambal nagkinahanglag serye sa masakit nga mga pag-ineksiyon. Ang pipila mireklamo nga ang tambal mas grabe kay sa sakit! Sukad niadto, ang bag-ong mga droga, sama sa praziquantel, gihimo nga epektibo batok sa snail fever, ug kini mahimong tomaron.
Bisan pag kining maong mga droga napamatud-ang malamposon sa mga natad sa proyekto didto sa Amerika del Sur ug Aprika, ang dakong suliran sa daghang nasod mao ang bili. Ang WHO mimulo niadtong 1991: “Ang mga nasod diin komon ang sakit wala makapatuman sa dinagkong mga programa sa pagkontrolar [sa snail fever] tungod sa kamahal sa tambal; ang mahal nga bili sa droga mismo sagad labaw pa kay sa bug-os nga kantidad nga gigahin sa matag ulo sa kadaghanang Aprikanhong mga ministri sa panglawas.”
Bisan pag ang mga droga gihimong mabatonan nga libre alang sa pasyente, daghang tawo ang dili magpatambal. Ngano? Ang usa ka rason mao nga ang nangamatay gumikan sa sakit diyutay ra, busa ang pipila ka tawo wala mag-isip niini nga seryosong suliran. Ang laing hinungdan mao nga ang mga tawo dili kanunayng makaila sa mga simtomas sa sakit. Sa pipila ka bahin sa Aprika, ang dugo diha sa ihi (usa ka pangunang simtoma sa sakit) maoy komon kaayo nga kini giisip nga normal nga bahin sa pagkahimong hamtong.
Ang ikatulong paagi mao ang dili pagpasulod sa mga itlog diha sa mga sistema sa tubig. Kon ang mga kasilyas gitukod aron sa pagsanta sa paghugaw sa lokal nga mga sapa ug mga lim-aw ug ang matag usa naggamit niana, ang kapeligrohan nga mataptan sa snail fever mamenosan.
Ang mga pagtuon sa tibuok yuta nagpakita ug talagsaong pagmenos sa sakit tapos giinstalar ang mga tubo sa pagsuplay ug tubig ug gitukod ang mga kasilyas, apan kining maong mga tagana dili garantiya nga masanta. “Nagkinahanglan lamang ug usa ka tawo nga malibang sa kanal aron sa pagpadayon sa siklo,” miingon ang siyentipikong si Alan Fenwick, kinsa nagdukiduki bahin sa snail fever sulod sa kapin sa 20 ka tuig. Anaa usab ang risgo sa liki nga mga tubo sa hugaw nga nagpahunob sa gitaptang hugaw ngadto sa mga tuboran sa tubig.
Ang ikaupat nga paagi mao ang dili pagpaubog sa mga tawo sa tubig nga gihugawan sa parasito. Kini usab dili ingon ka sayon buhaton. Sa daghang nasod ang mga lanaw, mga sapa, ug mga suba nga nagsuplay ug mainom nga tubig gigamit alang sa pagkaligo, pagpatubig sa pananom, ug sa paglaba, usab. Ang mga mananagat moubog sa tubig kada adlaw. Ug sa hilabihang kainit sa tropiko, alang sa kabataan ang tubig mahimong madanihong langoyanan.
Unsay Paglaom sa Umaabot?
Walay duhaduha nga ang sinserong mga tawo ug mga organisasyon naghago pag-ayo aron sa pagbuntog sa snail fever ug nga dakong pag-uswag ang nahimo. Ang mga tigdukiduki naningkamot gani sa paghimo ug bakuna batok niini.
Bisan pa niana, ang mga kalaoman sa pagpapha sa sakit gamay ra. Miingon si Dr. M. Larivière sa Pranses nga medikal nga mantalaang La Revue du Praticien: “Bisan pa sa mga kalamposan . . . , ang sakit dili gayod mahanaw.” Bisan tuod ang pagsanta ug pagtambal mahimong posible alang sa mga tawo, ang bug-os nga solusyon sa suliran sa snail fever dili makaplagan hangtod ania na ang bag-ong kalibotan sa Diyos. Ang Bibliya nagsaad nga “walay molupyo nga moingon: ‘Ako masakiton.’”—Isaias 33:24.
[Hulagway sa panid 15]
Sa dihang moubog sila sa hugaw nga katubigan, ang mga tawo mahimong mataptan ug mga parasito nga magpahinabog snail fever