Ang Nagakahanawng Ihalas nga Kalalangan sa Yuta

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

DILI ka ba malipayng makakita ug makadungog sa ihalas nga mga mananap nga buhi​—usa ka tigre, balyena, o gorilya? Sa pagbantay sa usa ka koala? Sa pagbati sa pag-uyog sa yuta tungod sa pagdahunog sa mga tiil sa nanglalin nga mga mananap nga nangawankawan kutob sa makita sa mga mata? Apan, ikasubo, daghang tawo hayan dili gayod makaagi sa maong lalim nga kasinatian​—gawas kon moduaw sa museyo, mobasag libro, o motan-aw diha sa eskrin sa kompiyuter nga naglantaw niini ingong usa ka lalim nga kasinatian. Ngano man?

Tungod kay samtang nagbasa ka niini mismong artikuloha, libolibong tanom ug mga hayop ang grabeng ginatukmod ngadto sa pagkapuo. Si Dr. Edward O. Wilson, usa ka biologo sa Harvard University, nagbanabana nga 27,000 ka espisye matag tuig, o tulo matag oras, ang nagakapuo. Niining gikusgona, hangtod sa 20 porsiyento sa mga espisye sa yuta mahimong mapuo sulod sa 30 ka tuig. Apan ang gikusgon sa pagkapuo dili kanunay managsama; kini nagadako. Gilaoman nga sa sayo sa sunod nga siglo, ginatos ka espisye ang mangawagtang kada adlaw!

Anaa na sa ngilit sa pagkapuo mao ang itom nga rhinoceros sa Aprika. Ang pagpangayam nagpakunhod ug dako sa gidaghanon niini gikan sa 65,000 ngadto sa 2,500 nga wala pay 20 ka tuig. Ubos sa 5,000 ka orangutan nagkadiyutay diha sa kalasangan sa Borneo ug Sumatra. Ang kadaot nakaapektar usab sa katubigan sa yuta. Ang usa ka biktima mao ang maanindot nga lumod nga baiji sa Yangtze River sa Tsina. Ang polusyon ug walay-pili nga pagpangisda nagbilin na lamang ug diyutayng usa ka gatos, ug hayan mangawagtang na silang tanan sulod sa usa ka dekada.

“Ang mga siyentipiko gikan sa nagkalainlaing mga natad sa pagtuon nagkasumpaki sa daghang butang,” matod ni Linda Koebner diha sa Zoo Book, “apan bahin sa pagkadinalian sa pagluwas sa mga espisye ug sa biolohikanhong panglawas sa planeta, sila nagkausa sa hunahuna: Ang sunod nga kalim-an ka tuig maoy kritikal.”

Kinsay Mabasol?

Ang pagtubo sa populasyon sa tawo nagpakusog sa gidaghanon sa pagkapuo, apan ang pagdaghan sa populasyon dili mao lamang ang mabasol. Daghang mananap​—ang passenger pigeon, ang moa, ang dakong auk, ang thylacine, sa pagngalan lamang ug pipila​—napuo una pa nahimong hulga ang populasyon sa tawo mismo. Si Dr. J. D. Kelly, direktor sa Zoological Parks Board sa New South Wales, Australia, nag-ingon mahitungod sa rekord nianang nasora: “Ang pagkawala sa nagkalainlaing matang sa mga espisye sa hayop ug mga tanom sukad nangabot ang mga tawo sa 1788 maoy usa ka kaulawan sa nasod.” Kining mga pulonga tinuod gayod diha sa daghang ubang mga nasod. Nagtimaan usab kinig labaw nga makadaot nga mga hinungdan sa pagkapuo​—pagkaignorante ug kahakog.

Tungod sa tibuok-kalibotan nga krisis sa pagkapuo, usa ka bag-o ug wala damhang kaanib mitungha sa pagpaluyo sa nameligrong mga mananap​—ang mga zoo. Nagkadugang, kining mga dapita nga anaa sa tunga sa siyudad mao ang kataposang dangpanan sa daghang espisye. Apan limitado lamang ang lugar sa mga zoo, ug ang ihalas nga mga mananap dakog gasto ug lisod atimanon. Anaa usab ang etikanhong bahin sa pag-atiman kanila nga kinoralan, bisan pag sa matinagdanong paagi. Dugang pa, diha sa zoo sila bug-os nga nagadepende sa pagkamanggihatagon ug pagkadaginotan sa tawo sa pinansiyal nga paagi, nga sagad ang mga sistema sa politikanhon ug ekonomikanhon mabalhinon. Busa unsa ka luwas kining mga kagiw gikan sa kasulopan?

[Kahon sa panid 3]

Kinaiyanhon ba ang Pagkapuo?

“Dili ba ang pagkapuo maoy bahin sa kinaiyanhong kahikayan sa mga butang? Dili ang tubag, labing menos dili sa sukod sa pagkahitabo niini sa mga panahong dili pa dugay. Sa kadaghanang bahin sa kataposang 300 ka tuig ang gidaghanon sa pagkapuo sa mga espisye maoy mga usa sa usa ka tuig. Sa pagkakaron ang gipahinabo-sa-tawo nga gidaghanon sa pagkapuo sa mga espisye maoy sa labing menos usa ka libo ka beses nga ingon ka daghan niana. . . . Ang hinungdan niining tulin nga pagtubo sa gidaghanon sa mga pagkapuo maoy tungod sa tawhanong kalihokan.”​—The New York Public Library Desk Reference.

“Ako nahimong maikagon kaayo sa daghan, talagsaong nangawagtang nga mga mananap, ug naguol, kanunay nasuko, sa ilang pagkapuo. Tungod kay sa kadaghanang kaso, ang Tawo tungod sa kahakog o kapintas, kadanghag o pagkawalay-pagtagad maoy hinungdan direkta man o dili sa ilang pagkapuo.”​—David Day, The Doomsday Book of Animals.

“Ang tawhanong kalihokan maoy nakaingon sa pagkapuo sa mga espisye una pa sila narekord.”​—Biological Conservation.