Matera—Siyudad sa Talagsaong Puloy-anang mga Langob
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA ITALYA
MGA 50 ka tuig kanhi, ang pipila naghunahuna nga ang katingad-ang mga puloy-anan nahimong susama sa “impiyerno” ni Dante, nga nagtukmod sa mga awtoridad sa pagsugo nga mamakwet sila. Nga ang bahin gipuy-an pag-usab, kini karon nalakip gani sa World Cultural and Natural Heritage, nga gipanalipdan sa United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization (UNESCO).
Unsay among ginahisgotan? Ug nganong gitukbil niini ang maong lainlaing mga reaksiyon sa paglabay sa panahon? Ang tubag sa unang pangutana maoy yano: ang Sassi (sa literal, “Mga Bato” sa Italyano) sa Matera, sa habagatang Italya, ibabaw lamang sa tikod sa “botas” sa Italya. Apan sa pagtubag sa ikaduha, kinahanglang atong masabtan kon unsa kini ug mahibalo ug diyutay sa ilang kasaysayan. Nganong dili kami ubanan samtang duawon namo ang Sassi ug mokat-on bahin niini?
“Lakip sa Italyanhong mga talan-awon nga nagpatunghag labihang katingala,” sumala sa magsusulat nga si Guido Piovene, mao ang Sassi nga naglangkob, sa pagkatinuod, sa usa ka siyudad nga gigasahan ug “dili-katuohang pagkamadanihon.” Aron makita ang katibuk-ang talan-awon, misubay kami sa kinaiyanhong lantawanan nga nag-umbaw sa usa ka lalom nga lugot. Sa kaatbang nga kilid niining maong pangpang, sa among atubangan, mao ang siyudad sa Matera. Sa masanag nga kahayag sa ting-init, makita namo ang mga balay nga nagtapot sa bato; morag gipatongpatong sila pagtukod. Samtang ang hiktin nga mga dalan tali kanila naglikoliko padulong sa ubos sa lugot, nagporma sila ug naglambod nga higot nga morag mga ang-ang sa usa ka dakong ampiteatro. Ang daghang lungag sa nawong sa bato nga among nakita maoy mga pinuy-anan o kanhing pinuy-anan. Sa laktod, mao kini ang Sassi—mga balay nga langob nga gihimo gikan sa bato!
Usa ka Talagsaong Atmospera
Aron makaabot sa Sassi—ang karaang siyudad sa sentro sa Matera—kinahanglang molatas kami sa modernong siyudad, uban sa trapiko ug kasaba niini. Ang pagsulod sa karaang siyudad sama ra sa pagsinati sa karaang panahon; migula kami ngadto sa usa ka talagsaong atmospera diin ang kagubot sa presenteng kalibotan inanayng gipulihan sa mga hulagway sa kanhiayng mga panahon.
Ayaw pagdahom nga makakita ka ug mga molupyo sa langob nga manggula. Karong adlawa, halos dili na nimo makita ang orihinal nga karaang mga langob, kay ang anapog nga mga atubangan sa balay, kon dili bug-os nga mga tinukod, gitukod sa atubangan niana nga mga estilo sa lainlaing mga yugto: edad media, ika-17ng siglo, ug moderno. Samtang nagpadayon kami, ang esena daw padayong nausab sa among atubangan.
Sumala sa mga arkeologo, pipila ka libo ka tuig kanhi ang mga grupo sa mga tigbalhinbalhin ug puyo, lagmit mga magbalantay sa karnero, mipuyo niining dapita. Ang daghang kinaiyanhong mga langob nga nagkatag sa dapit nagtanyag ug panalipod gikan sa panahon ug gikan sa mga manunukob. Sa wala madugay, daghang langob ang gipuy-an. Ang mga kaplag sa mga arkeologo daw nagpakita nga ang dapit kanunayng gipuy-an matag karon ug unya sukad niadtong panahona.
Apan, ang Sassi mismo inanayng gipuy-an. Sa Grego-Romanong kapanahonan, dihay gamay nga balangay sa kinatayuktokan sa usa ka batoong tagaytay, ang presenteng-adlaw nga sentro sa karaang siyudad. Niadtong karaang kapanahonan, misulat si Raffaele Giura Longo, ang Sassi maoy “duha ka wala ugmarang mga walog, duha ka lupa nga mikuyanap ngadto sa mga daplin sa bungtod sa karaang siyudad sa ibabaw ug nag-umbaw sa usa ka titip kaayo nga pangpang ngadto sa lugot; wala kini puy-i apan . . . gitabonan ug siot nga katanoman.” Sukad sa sayong bahin sa Edad Media, uban sa sistematikong pagkalot sa humok nga anapog ug sa pagtukod sa mga dalan, mga plasa, ug mga balay nga naggamit sa bato nga gikuha sa mga pagkalot, ang Sassi nakabaton sa kinaiyanhong dagway niini.
Dihay panginahanglan sa mga balay ug mga dapit nga tipigan sa mga hayop ug pagpadayon sa mga kalihokan nga konektado sa pagbuhi ug mga hayop, sama sa paggama ug keso. Apan, ang pangunang kalihokan mao ang pagpanguma. Ang mga tanaman sa utanon gihimo diha sa lapad nga mga hinagdang yuta nga gikalot sa kilid sa titip nga pangpang nga giumbawan sa Sassi. Ang mga timailhan sa mga hinagdang yuta makita pa gihapon. Kadaghanan sa sosyal nga kinabuhi nasentro sa kasilinganan, mga nataran nga gilibotan sa daghang puloy-anan.
Makapahinganghang Sistema sa Pagtigom ug Tubig
Ikaingon usab nga ang kasaysayan sa Sassi maoy mahitungod sa duyog nga pakigbisog sa tawo batok, ug duyog nga pagkinabuhi sa, bato ug tubig. Bisan tuod dili daghan kaayo, sa ting-ulan ang tubig nagkankan sa umahan sa mga hinagdang yuta—nga gihagoan pag-ayo—samtang kini modagayday ngadto sa mga kilid sa pangpang. Busa nakita sa mga molupyo sa Sassi ang panginahanglan nga ipaagi sa kanalkanal ang tubig sa ulan ug tigomon kini.
Apan sa unsang paagi ug asa tigomon ang tubig? Diha sa mga hinagdang yuta, ang mga atabay gikalot ug gihimong dili mohunob. Usa ka sistema sa mga kanalkanal ang nagdala sa bisan unsang tubig nga mabatonan ngadto niining maong mga atabay, nga sa sinugdan gigamit sa pagpanguma labaw sa bisan unsa. Sumala sa arkitektong si Pietro Laureano, ang ilang gidaghanon, “nga mas daghan pa kay sa gipuy-ang mga langob o niadtong gikinahanglan nga tubig imnonon,” nagpamatuod nga “ang mga atabay sa Sassi sa sinugdan maoy makapahinganghang sistema sa pagtigom ug tubig alang sa irigasyon.”
Ang sistema nagtagana usab ug igong tubig imnonon, ug duyog sa pagdaghan sa populasyon, ang tubig nahimong labi pang hinungdanon. Tungod niining maong katarongan, ang maayong pagkabuhat nga kahikayan gisagop. Ang mga atabay gikonektar sa usag usa, diha sa samang ang-ang ug diha usab sa mga hinagdang yuta nga anaa sa lainlaing mga ang-ang. “Sama sa usa ka sistema sa destileriya, gipaposible niini ang anam-anam nga paghinlo sa tubig samtang moagi kini gikan sa usa ka atabay ngadto sa lain.” Dayon ang tubig kaloson gikan sa usa sa daghang atabay nga nahimutang sa Sassi. Ang mga baba sa pipila niining maong mga atabay makita gihapon karong adlawa. Ang daghan kaayong tubig sa usa ka dapit nga mala maoy talagsaon.
Usa ka Balay Diha sa Bato
Samtang midulhog kami sa mga hagdanan ug naglikoliko sa sigpit nga mga dalan, among naamgohan nga kining karaang kasilinganan gipahimutang sa nagkaubos nga mga ang-ang, mao nga sagad namong makaplagan ang among mga kaugalingon nga naglakaw sa mga atop sa mga balay nga ang mga pultahan moabli ngadto sa mga hinagdang yuta sa ubos. Sa pipila ka dapit, adunay napulo ka andana sa mga puy-anan, nga nagpatongpatong. Dinhi, ang tawo magkinabuhi nga duol kaayo sa bato. Sukad pa sa ika-13ng siglo, ang opisyal nga mga dokumento nagtawag niining maong kasilinganan nga “Sassi.”
Mihunong kami sa gawas sa usa ka puy-anan. Ang makuti ug may pagkamodernong atubangan sa balay dili angayng maglimbong kanamo, tungod kay dinhi ang di pa dugayng ganghaan nga hinimo sa anapog gidugang ngadto sa orihinal. Mao kiniy kasagarang puy-anan sa Sassi. Human moagi sa ganghaan, midulhog kami sa serye sa mga ang-ang ngadto sa usa ka dako nga lawak diin ang kadaghanang kalihokan sa pamilya nahitabo kanhi. Mipadayon pa kami pagkanaog ngadto sa ikaduhang balay, nga saylo niana aduna pay lain. Ang pipila ka lawak maoy karaang mga atabay nga gihimong kapuy-an—ang baba sa ibabaw, diin moagos ang tubig sa una, gisungsongan, ug ang entrada sa lawak gihimo pinaagi sa pagkalot diha sa kilid sa hinagdang yuta. Ang kinasulorang mga lawak gigamit lamang kaniadto nga puy-anan sa mga hayop nga kargahanan, samtang ang pamilya nagpuyo sa mga lawak nga kinadul-an sa entrada. Ang kahayag ug hangin gitagana pinaagi sa usa ka dakong lungag sa ibabaw sa pultahan. Siyempre, karong adlawa ang mga molupyo sa Sassi wala na magtener ug mga hayop nga kargahanan diha sa sulod sa ilang mga balay!
Kadaghanan sa mga puy-anan maoy ubos sa lebel sa karsada. Ngano? Tungod kay ang entrada ug ang pipila ka balay nga langob mismo gikalot diha sa hanayhay aron pahimuslan ang bidlisiw sa adlaw. Sa tingtugnaw, sa dihang ang adlaw anaa sa kinaubsang dapit niini sa kapunawpunawan, ang mga bidlisiw niini makasulod sa balay, nga maglamdag ug magpainit niana; sa ting-init ang bidlisiw sa adlaw makaabot hangtod lamang sa entrada, ug ang sulod magpabiling bugnaw ug umogon. Sa likod nga bungbong sa langob nga among giduaw, makita namo ang usa ka kinulit nga lungib nga daghan ug “mga estante.” Usa kadto ka sundial o relo sa adlaw, nga gidisenyo sa pagpakita sa pagsubang ug pagsalop sa adlaw sa tibuok tuig. Sa dihang migawas kami, diha kamiy talagsaong pagbati. Ang kabugnaw sa langob nakapalimot dayon kanamo sa kainit sa adlaw sa gawas!
Pagkadaot ug Pagpasig-uli
Gawas sa katingad-ang atmospera, ang Sassi nahiagom sa nagkalainlaing mga kausaban. Bisan tuod sulod sa mga siglo nagpabilin kining nahiusa ug medyo episyente nga sentro sa siyudad, panahon sa ika-18ng siglo may usa ka butang nga nausab. Ang bag-ong mga tinukod ug mga karsada nagsampong sa episyenteng sistema sa pagdumala sa tubig, nga nagpatunghag mga suliran sa regular nga paglabay sa basura. Ingong sangpotanan, midaghan ang sakit. Dugang pa, ang mga kausaban sa ekonomiya sa maong dapit miresulta sa nag-uswag nga kakabos taliwala sa mga pamilyang mag-uuma sa Sassi, nga misamot pa ka siot.
Ang anam-anam nga pagkadaot niining kanhi matahom nga dapit daw dili kalikayan. Busa sa hunahuna nga sulbaron ang suliran sa bug-os, sa sayong bahin sa katuigang 1950, ang opisyal nga desisyon gihimo aron mopahawa sa Sassi. Alang sa kapin sa 15,000 ka molupyo sa Matera nga nagpuyo dinhi, kadto maoy malisod nga kasinatian, ilabina kon bahin sa sosyal nga panglantaw, sanglit ang suod nga mga bugkos sa panaghigalaay nga nahimo diha sa kasilinganan nabungkag.
Hinunoa, daghan ang nagtuo nga kining talagsaong talan-awon sa lungsod dili angayng mahanaw. Busa, tungod sa episyenteng buluhaton sa pagpasig-uli, ang Sassi inanayng naulian ug gipuy-an. Karon, daghang turista ang gustong makasinati sa atmospera nga nanuhopsuhop taliwala sa karaang mga plasa ug naglikolikong mga dalan sa Sassi. Kon moanhi ka man niining bahina sa kalibotan, nganong dili mohapit aron duawon kining gatosan na ka tuig nga siyudad nga gitukod sa ibabaw sa bato?
[Mga hulagway sa panid 16, 17]
1. Katibuk-ang talan-awon sa Sassi sa Matera; 2. “ang kasilinganan,” uban ang atabay sa wala nga bahin sa atubang; 3. sulod sa usa ka kasagarang puy-anan; 4. lungib nga gigamit ingong usa ka relo sa adlaw; 5. kanalkanal nga gigamit kanhi sa pagpaagos sa tubig ngadto sa mga atabay