Pagpaniid sa Kalibotan
Negosyo sa Ulipon sa Brazil
“Kapin sa napulo ka pilo ang gikargang mga ulipon ngadto sa Brazil kay sa Tinipong Bansa—bisan pa niana mas daghan ang nangamatay sa paingon-sa-Brazil nga mga ulipon nga sa 1860 ang itom nga populasyon sa Brazil maoy katunga lamang sa gidaghanon nianang sa Tinipong Bansa,” nagtaho ang ENI Bulletin sa World Council of Churches (WCC). Gibanabana nga 40 porsiyento sa Aprikanong mga ulipon nangamatay diha sa mga kasko sa mga barko. Aron motaas ang ilang presyo, gibawtismohan ang Aprikanong mga ulipon sa tingob pinaagi sa pagsablig kanilag tubig samtang gibungat sa mga pari “ang mga pulong sa bawtismo.” Nagpakigpulong diha sa serbisyo sa “paghandom, paghinulsol ug pagpakig-uliay” nga gihimo sa Salvador, Brazil, si Aaron Tolen, lider sa WCC gikan sa Cameroon, miingon: “Kadtong nagdala kanato dinhi wala mag-inusara sa paghimo niini nga trahedya. Kita nga mga Aprikano may bahin sa tulobagon. Atong gilangkatan ug dungog ang atong kaugalingon pinaagi sa pagbaligya sa atong mga igsoong lalaki ug mga igsoong babaye ingong mga paninda.”
Mga Hinabakong Uropanhon
Ang mga lungsoranong Uropanhon ug Insek mao ang kinakusgang gumagamit ug tabako matag tawo, nagtaho ang Nassauische Neue Presse sa Frankfurt, Alemanya. Sa Komunidad nga Uropanhon, 42 porsiyentong mga lalaki ug 28 porsiyentong mga babaye nanigarilyo. Apan, ang porsentahe mas taas sulod sa 25 ngadto sa 39 nga grupo sa edad. Ang pagpanabako nakapatayg 100,000 ka tawo sa Alemanya ug laing 100,000 sa Britanya matag tuig. Di pa dugay, ang presidente sa Czech Republic, si Václav Havel, nga hinabako kaayo sa daghan nang katuigan, gitambalan sa kanser sa baga. Ang Süddeutsche Zeitung nagtaho nga nagsulat ang presidente sa kalihokang Uropanhon nga ginganlag Pagtabako o Panglawas nga nag-ingon nga nakadayeg siya sa tawong nakahunong sa batasan sa pagtabako.
Nagsakit sa Kabanha?
Ang pagkadungog kanunay ug kabanha, bisag may pagkahinayg diyutay, makapasakit kanimo, sumala sa mga pagtuon nga gitaho sa magasing New Scientist sa Britanya. Tungod sa maong mga nakaplagan, ang World Health Organization nagbag-o sa mga giya niini labot sa luwas nga gikusgon sa kabanha magabii. Ilabinang makapabalaka mao ang ebidensiya nga nagpakita nga ang kabataan ilabinang nameligro. Nakita sa usa ka pagtuon nga ang kabataan nga nagpuyo duol sa internasyonal erport sa Munich taas ug presyon sa dugo ug taas ug gidaghanon sa adrenaline. Nakita usab sa mga tigdukiduki nga ang kabataan nag-antos sa pagkadaot sa ilang mga katakos sa pagbasa ug sa ilang dugayng mawalang memorya. Ang mga tawo nga daw nakapasibo sa kabanha nakapasibo sa “kadaot sa ilang sistema,” nag-ingon ang espesyalista sa kabanha nga si Arline Bronzaft. “Ang kabanha mohatag ug kalisod ug sa ngadtongadto ang lawas madaot sa usa ka paagi.”
Kapeligrohan sa Pamatay sa Dangan
Sumala sa International Rice Research Institute sa Pilipinas, ang ani sa humay magpabilin nga mao ra gihapon kon ang mga mag-uuma dili gayod mogamit ug bisan unsang pamatay sa dangan. Gipahibalo sa usa ka siyentipiko sa institusyon sa humay ang World Food Summit, nga gihimo sa Pilipinas, nga ang sobrang pag-espri sa mga pananom usik ug dili-kinahanglan. Dili lamang nagaespri ang mga mag-uuma sa dili hustong panahon sa tuig, nagtaho ang magasing New Scientist, apan sila aktuwal nga nagapatay sa dili hustong mga insekto. Dugang pa, daghang mag-uuma wala magbalebale sa hilwas nga tambag sa dihang naggamit ug mga kemikal ug nagagamit ug pinong mga espri, nga mahingos dayon, o ilang sagolan ug yuta ang pamatay sa sagbot ug isabog kana nga kinamot. Ang World Health Organization nagtaho nga ang tibuok-kalibotan nga mga pamatay sa dangan karon maoy nagpahinabo sa 220,000 ka kamatayon ug tres milyones nga grabeng pagkahilo matag tuig.
Gibatbat sa mga Tin-edyer ang Maayong mga Ginikanan
Unsay pagbatbat sa mga tin-edyer sa maayong ginikanan? Aron mahibaloan, gisurbi sa magtatambag sa eskuylahan ug sikolohista nga si Scott Wooding ang kapin sa 600 ka tin-edyer. Sanglit nagdahom si Wooding nga dayegon sa mga batan-on ang pagkamatugoton, ang ilang mga tubag nakapakurat kaniya. Masubsob, ang mga tin-edyer nag-ingon nga sila gusto nga “walay pinalabi, mapinanggaon (‘sila gustong makadungog sa mga pulong: “Gimahal ko ikaw”’), makamaong mopakatawa, [ug] paghatag ug maayong panig-ingnan,” nagtaho ang mantalaang The Toronto Star. Nakaplagan usab ni Wooding nga gusto sa mga tin-edyer nga tabangan sila sa ilang mga ginikanan sa pag-ugmad sa pagkahimong responsable. Kon sila makabuhat ug sayop, sila nagpaabot nga disiplinahon. Labawng hinungdanon, ang mga batan-on nag-ingon nga sila nangandoy nga gugolan sila ug dugang panahon sa ilang mga ginikanan.
Walay Dugo nga Pagpanambal
“Ang mga kahadlok sa mga sakit nga motakod gikan sa dugo ug ang pagkakulang kanunay ug donasyon sa dugo nakapukaw ug dagkong paningkamot sa pagwala sa mga pag-abono ug dugo kon mahimo,” nagtaho ang mantalaang The Globe and Mail. Ang walay dugo nga pagpanambal ug operasyon nagadepende sa makuting pagkontrolar sa pagkahurot sa dugo, ug “daghang bag-ong mga teknik sa sinugdan gihimo aron sa pagtambal sa mga Saksi ni Jehova,” nag-ingon ang Globe. Si Dr. James A. Robblee, usa ka tig-ineksiyon ug anestesya sa University of Ottawa Heart Institute, usa sa daghang ospital nga nagagamit ug walay-dugo nga mga programa sa operasyon, miadmitir: “Nagtuo gayod ako nga sila [mga Saksi ni Jehova] nakapukaw gayod sa atong kaamgohan niining bahina.”
Gikan sa “Stone Age” Ngadto sa Panahon sa mga Pusil
Ang dako kaayong reserbasyon sa tropikal nga kalasangan sa tunga sa Brazil ug Venezuela maoy pinuy-anan sa Yanomami nga mga Indian. Unang “nadiskobrehan” sa katuigang 1960, ang Yanomami anam-anam nga gipailaila diha sa modernong mga imbento sama sa mga taga, mga salamin, mga posporo, ug mga radyo. Apan, ang kinabag-ohang gamit nga nakaabot kanila—ang pusil—nahimong hulga sa “kataposang Stone Age nga tribo sa mga nasod sa Amerika,” nagtaho ang The Daily Journal sa Caracas, Venezuela. Pinaagi sa pagbayloay ug sa negosyo, ang mga magmiminag bulawan, mga negosyante sa lasang, ug mga misyonaryo nakapailaila sa mga pusil ngadto sa karaan nga kultura sa Yanomami. Apan ang aksidenteng mga kamatayon sa pagkapusil sa tulo ka Yanomami sulod sa usa ka semana maoy makakurat nga pahinumdom sa makamatayng resulta sa pagkakontak sa modernong sibilisasyon. Si Claudia Andujar, pangulo sa Pro-Yanomami Commission, nag-ingon: “Palandonga kon unsa ka peligroso ang kalit nga pag-abot sa mga pusil ug pulbora ngadto sa tribo nga nagpasigarbo sa katakos niini sa pagpakig-away pinaagig may hilo nga mga bangkaw, mga bato ug mga garote.”
Blue Whale Midaghan na Usab
Ang pagpangisdag mga blue whale estriktong gikontrolar sukad sa 1946. Niadtong panahona, kining dako kaayong 30 metros, 150-toneladang mga mananap nga sus-an gipangisda hangtod nga hapit nang mapuo. Apan karon, pinaagi sa tabang sa Sound Surveillance System sa U.S. Navy, gibutyag nga ang Amihanang Atlantiko maoy pinuy-anan sa dakodakong populasyon sa balyena, lakip sa mga finback maingon man sa humpback, minke, ug sa talagsaong mga blue whale. “Adunay daghan pang balyena sa lawod sa Britanya kay sa gituohan niadto,” nag-ingon ang The Sunday Telegraph sa London. Ang mga mikropono sa tubig nga anaa sa salog sa dagat sa giladmon nga 3,000 ka metros sa sinugdanan gidisenyo sa pagsubay sa mga submarino. Apan, nakaplagan nga kini usab maayo kaayo sa pagkuha sa ubos-ug-lanog nga mga tingog sa mga balyena. Ang tingog sa blue whale ginaingon nga mobiyahe sa 3,000 ka kilometros ilalom sa tubig.
Mga Klase sa Diborsiyo?
Sa Pima County, Arizona, T.B.A., ang mga ginikanang gustong magdiborsiyo kinahanglang mokuhag upat-ug-tunga ka oras nga seminar sa pagsabot sa epekto diha sa ilang mga anak, nagtaho ang The Dallas Morning News. Ang mga klase gidisenyo sa pagtabang sa mga ginikanan sa pagkahibalo “kon unsaon sa paglaraw ug mga eskedyul sa pagduaw” ug sa paghisgot “kon kanus-a ang bata may igong edad sa pagkinabuhi uban sa ginikanan nga wala hatagig katungod sa balaod sa pag-atiman kaniya sa panahon sa ting-init.” Labawng hinungdanon, ang mga ginikanan matabangan sa pagsabot sa diborsiyo sumala sa mga mata sa bata, nag-ingon ang direktor sa klase nga si Frank Williams. “Apan, nahibulong gayod ako kon nganong ang edukasyong sama niini gikinahanglan niining panahona nga matapos ang kaminyoon,” nag-ingon ang abogado sa pamilya nga si Alyce Pennington. Nganong dili “mosulod ug klaseng sama niini una pa sila magpakasal?”
Ang Kinadaghanang Magbibilanggo sa Kalibotan
Sa 1995 dihay 615 ka tawo ang napriso alang sa matag 100,000 ka molupyo sa Tinipong Bansa, nag-ingon ang Departamento sa Hustisya sa T.B. Kini maoy dobleng gidaghanon sa pagkapriso sa 1985, nga naghimo niana nga ang kinadaghanan sa kalibotan, nagtaho ang The Wall Street Journal. Ang Rusya mao ang ikaduhang dapit, nga may 590 matag 100,000, binase sa kinabag-ohang impormasyong nabatonan (1994).
Pagresiklo Makataronganon
Sumala sa mantalaang El Universal sa Caracas, Venezuela, ang pagresiklo sa mga lata sa aluminum makadaginot ug 90 porsiyento sa enerhiya nga gamiton sa paghimog bag-ong mga lata. Ang pagresiklo sa papel usab makataronganon sa ekolohikanhong paagi. Singkuwenta porsiyento nga enerhiya ang mamenos sa paggamit sa pagresiklo sa papel kay sa magamit sa paggamag bag-ong papel, ang polusyon sa tubig mamenosan sa 58 porsiyento, ug ang polusyon sa hangin mamenosan sa 74 porsiyento. Mas menos pa gayod ang bildo tungod kay kini bug-os nga maresiklo, nga balikbalik.