Lahi ang Kinabuhi sa Yuta sa Ubos
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA
ANG “yuta sa ubos” maoy Iningles nga ekspresyon nga nailhan sa kadaghanan sa di pa dugayng katuigan. Apan ubos sa unsa? Kini nagtumong sa mga nasod sa ubos, o ilalom, sa ekwetor. Sa tukmang kahulogan, ang tanang nasod sa Habagatang Hemispera mahimong tawgon ug “yuta sa ubos.” Bisan pa niana, ang Australia ug New Zealand lamang ang sagad nga gihisgotan nianang paagiha. Kining artikuloha magsentro sa pagtagad sa Australia, nga ang ngalan niana naggikan sa Latin nga pulong australis, nga nagkahulogang “habagatan.”
Ang kinabuhi sa Australia lahi sa kinabuhi sa daghang nasod sa Amihanang Hemispera. Ug dili lamang ang geograpikong nahimutangan ang nagpalahi niana. Adunay daghang ubang mga kalainan nga mamatikdan sa mga bisita.
Uropanhong Kolonya
Niadtong 1788, ang Uropanhong kolonya niining dako, nabulad-sa-adlaw nga nasod nagsugod. Usa ka grupo sa mga barkong naglawig nga nailhan ingong Unang Plota ang milawig paingon sa Sydney Cove. Kadaghanan sa ilang mga pasahero maoy mga kriminal gikan sa Inglaterra, Irlandia, ug Scotland, nga nagdala sa ilang Ingles nga pinulongan. Sa misunod nga 150 ka tuig, kadaghanan sa mga lalin naggikan sa Britanya.
Human sa Gubat sa Kalibotan II, miabot ang mga lalin gikan sa laing kayutaan. Karong adlawa, adunay linibo ka “bag-ong mga Australiano” gikan sa lainlaing mga nasod, nga ang kinadaghanan naggikan sa Italya ug Gresya. Ang mga lalin nagdugang ug kalainan sa Australianhong paagi sa kinabuhi ug nagdala sa ilang kaugalingong mga pinulongan ug linaing paglitok sa Ingles, maingon man sa ilang mga potahe ug mga kultura.
Mao kiniy hinungdan sa nagkadaiyang mga linitokan nga madungog dinhi. Apan bisan kadtong kansang mga pamilya nagpuyo dinhi sulod sa daghang kaliwatan adunay linaing linitokan ug paagi sa pagsulti sa Ingles. Ang Australianhong paglitok sa Ingles nga mga bokales nga a, e, i, o, u maoy pinayaya, kasagaran dili tin-aw, nga tingog, nga dugay masabtan sa tukma. Unya adunay mga ekspresyon nga iya lamang sa Australia. Pananglitan, bisan unsang orasa sa adlaw o sa gabii, inay moingon ug “Maayong buntag” o “Maayong gabii,” ang dinawat nga timbaya mao ang mahigalaong “G’day, mate!” Kasagaran sundan kini sa mataktikanhong pagpangomosta bahin sa panglawas sa usa, ug ang bisita mahimong pangutan-on, “How yer goin’, mate, orright?”
Lahi Usab ang mga Tawo
Aron mabuhi niining malisod biyaheon nga yuta gikinahanglan ang pagkamapasiboon ug kalig-on. Mahimong mao kini ang hinungdan sa pagkamalaomon sa daghang Australiano, nga nagpatungha sa prase nga, “Mamaayo ra ang mga butang, migo!” Nagpasabot kini nga ang usa dili kinahanglang mabalaka pag-ayo sa dihang ang mga butang daw dili-malaomon, sanglit ang tanan mamaayo ra sa kataposan.
Ang pasiuna sa basahong The Australians nag-ingon: “Pagadahomon nga ang usa ka nasod nga nagsugod sa kinabuhi niini ingong mga piniriso, ug duha ka gatos ka tuig sa ulahi nahimong usa sa labing gamhanan ug mauswagon sa gagmayng mga nasod, angayng magpatungha ug madanihon ug nagkadaiyang mga tawo. . . . Sila naglangkob sa . . . Mga Australiano.”
Ang hiyas nga pagkamaunongon sa higala giisip sa daghang Australiano nga naugmad gumikan sa lig-ong kinaiya sa pagpabiling-buhi sulod sa milabayng duha ka siglo. Buot nilang tagdon ang pagkamaisogon sa Australianong mga sundalo sa Gubat sa Kalibotan I. Duyog sa armadong kusog sa New Zealand, kining determinadong mga kasundalohan nailhang mga Anzac, usa ka akronimo sa gikombinar nga Australian and New Zealand Army Corps. Nailhan usab sila pag-ayo ingong “mga magkakalot,” apan dili tino kon kini nagtumong sa ilang pagkalot ug mga trinsera o sa pagpangalot diha sa mga minahan ug bulawan sa Australia, diin ang mga tawo nagpanon panahon sa katuigang 1800.
Pagmaneho—Dakong Kalainan
Ang mga bisita gikan sa laing mga nasod diin ang trapiko naggikan sa tuong-bahin sa dalan makakaplag nga lahi kaayo ang pagmaneho sa Australia. Sa tibuok nasod, ang mga sakyanan ginamaneho diha sa walang-bahin sa dalan.
Busa kon moabot ka sa Australia gikan sa usa ka nasod diin ang tuong-bahin nga pagmaneho mao ang lagda, ang imong unang pagtabok sa usa ka daghag sakyanan nga dalan mahimong peligroso. Ang imong naandang ‘tan-aw sa wala, dayon sa tuo, ug dayon sa wala na usab’ nga paagi sa pagtabok sa karsada mahimong mosangpot sa aksidente. Karon kinahanglang hinumdoman nimo nga, ‘motan-aw sa tuo, dayon sa wala, ug unya sa tuo na usab’ sa dili pa motabok. Maayo! Dali ka rang nakakat-on. Yuna pa! Mosulod ka na unta sa sakyanan sa sayop nga kiliran. Nalimot ka nga ang drayber molingkod sa tuong-bahin niining nasora!
Lainlaing Klima
Sa yuta sa ubos, kon itandi sa Amihanang Hemispera, balit-ad ang klima. Ang init, uga nga hangin nagagikan sa amihanan ug amihanan-kasadpan, samtang ang tanang kausaban sa kabugnaw nagagikan sa habagatan. Ang bugnawng amihan dili gayod maoy gitumong dinhi, apan pagbantay sa kamig nga habagat, uban sa bugnawng hangin niini ug posibleng pag-ulan ug niyebe ug mga bunok sa niyebe.
Ang Australia mao ang kinaughan ug kinainitan nga kontinente sa yuta, nga adunay temperatura diha sa uga sulod nga mga dapit nga moabot ug 30 grado Celsius. Ang kinatas-ang narekord maoy 53.1 grado Celsius. Ang kinaubsan maoy 22 grado Celsius, duol sa Mount Kosciusko, ang kinatas-ang taluktok sa bukid sa Australia, sa rehiyon sa Snowy Mountains.
Sumala sa mga sukdanan sa Amihanang Hemispera, dili mobugnaw pag-ayo didto. Pananglitan, tagda ang Melbourne, ang kaulohang siyudad sa estado sa Victoria. Bisan tuod kining siyudara anaa sa kinahabagatang bahin sa Australia, ang aberids nga adlaw-adlawng temperatura sa bulan sa Hulyo maggikan sa 6 ngadto sa 13 grado Celsius. Itandi kini sa aberids nga adlaw-adlawng temperatura sa Enero sa Beijing, Tsina, -10 hangtod sa +1 grado Celsius o sa temperatura sa New York nga -4 hangtod sa +3 grado Celsius. Ang duha ka siyudad nahimutang sa samang distansiya gikan sa ekwetor nianang sa Melbourne. Nganong mas init sa yuta sa ubos, ilabina sa dihang ang Australia duol ra sa kinabugnawang dapit sa yuta—ang Antartika?
Ang kalainan mao nga daghang mala nga yuta sa Amihanang Hemispera apan daghang dagat sa Habagatang Hemispera. Ang Australia ug New Zealand nalibotan sa linibong kilometro kuwadradong dagat, nga nagpatungha ug mas init nga hanging salipod batok sa bugnawng hangin gikan sa Antartika, sa ingon nahuptang mas init kanunay ang klima.
Tungod sa kadako sa kontinente sa Australia, ang kalainan sa klima sa lainlaing mga dapit dako kaayo. Sa mga estado nga mas duol sa habagatan, adunay upat ka tataw nga klima, uban sa mga tingtugnaw nga hayag, bugnaw, o niyebehon sa magabii, nga kasagarang sundan sa kasarangang kainiton sa maadlaw. Kining kasarangang kabugnaw sa tingtugnaw sagad popareho sa mga temperatura sa ting-init sa daghang nasod sa Amihanang Hemispera. Apan, sa amihanang mga estado sa Australia, ang tuig yanong gibahin sa duha ka panahon—ang dugay nga ting-init ug ang ting-ulan uban sa tinghabagat nga mga ulan. Sa Darwin, ang kaulohang siyudad sa Amihanang Teritoryo, ang temperatura nagpabilin sa mga 32 grado Celsius.
Ubang mga Kalainan
Ingong resulta sa naglabing init nga panahon sa kinadak-ang bahin sa kontinente, ang mga Australiano kasagarang magsinina ug dili-pormal. Apan ang pagsul-ob ug lapad-ug-paldiyas nga kalo hinungdanon. Mas daghang adunay kanser sa panit didto kay sa mas bugnawng mga nasod tungod sa kanunayng pagkabulad sa adlaw.
Sanglit adunay daghan gihapong hawan nga mga luna sa Australia, daghang mga piknikanan ang gitukod nga adunay mga pasilidad alang sa pagbarbikyu sa gawas. Bobarato ang karne, busa ang mga soriso ug esteyk maoy kasagarang barbikyuhon. Apan kana bang mga tawo nga nagbarog libot sa barbikyuhan sa gawas adunay kontrasenyas sa usag usa? Wala, gibugaw lang nila ang ilang kamot nga wala magkupot ug pagkaon aron abogon ang mga langaw! Ang mga langaw ug mga lamok naghatag gayod ug suliran sa pagpangaon sa gawas, ilabina sa mas init nga panahon.
Busa, ang pagpuyo sa yuta sa ubos nagkahulogan ug pagkat-on sa pagkinabuhi uban sa mga langaw ug mga lamok, ug kadaghanang balay adunay mga eskrin nga pultahan sa atubangan ug sa likod. Sa unang kapanahonan, ang mga tawo nagsul-ob ug mga kalo nga may daghang cork nga nagbitay gikan sa paldiyas aron magsilbing bugaw sa langaw. Sukad sa pagtungha sa mga pangontra sa insekto, ang maong mga kalo wala na kaayo gamita.
Ang laing kalainan adunay kalabotan sa matahom, buloknong kabulakan ug nagapamulak nga mga kahoykahoy ug mga kahoy. Wala didto ang isog nga kahumot nga kasagarang mapanimahoan sa Amihanang Hemispera. Didto, ang mahiligon sa tanaman kinahanglang mosimhot sa kabulakan aron mapanimahoan pag-ayo ang ilang alimyon. Siyempre, dili ingon niini ang tanang bulak sa Australia. Pananglitan, ang daphne ug ang mga kahoykahoy nga hasmin humot kaayo. Apan sa linangkob nga pagkasulti, ang mga bulak menos ug kahumot dinhi kay sa bugnawng mga klima.
Hawan nga mga Luna
Ang luna maoy usa ka bahin sa pagkinabuhi sa yuta sa ubos nga lahi gayod. Ang ideya sa kon unsay duol lang o kon unsay halayo lahi nianang sa daghang nasod sa amihanan. Ang mga distansiya tali sa kalungsoran lagyo kaayo nga ang usa makabiyahe sulod sa daghang oras una makakita ug laing lungsod. Ilabinang ingon niini sa mabinationg gitawag nga outback o hilit nga banika. Dinhi hilabihan ka dako ang luna ug tuman ang kalinaw, ug ang bisita makapuno sa iyang mga baga sa presko, walay-hugaw nga hangin. Sa haduol anaa ang kahoyng eucalyptus, nga kasagarang gitawag ug gum tree. Daghang gum tree ug wattle, o mga kahoyng akasya, sa sulod nga bahin sa yuta.
Sa kilumkilom, ang matahom nga pagsalop sa adlaw makapahimuot sa imong mga mata. Apan ang kangitngit modangat uban ang makapahibulong nga kakalit, kay mubo ra ang sawumsom sa yuta sa ubos. Sa dili madugay, ang naggilakgilak nga kahayag sa langit sa kagabhion sa Habagatan magpadayag sa hilabihan ka daghang bituon niini, lakip ang nabantog nga pundok nga gitawag ug Southern Cross. Ang mga gum tree nahitabas nga linikoran sa langit samtang ang ihalas nga mga mananap magsugod sa pagpahulay, ug ang kamingaw molimin kanimo nga morag nagpasamot sa kahawan sa luna.
Mainampingong palonga ang daob una ka pa mohigda sa imong higdaanan. Kana hinungdanon, kay sa dihang ang kalayo mokuyanap na sa Australianhong kalasangan, sa dili madugay kana mahimong katalagman nga maglaglag sa tanang maagian niini. Ang tayuktok sa mga gum tree mobuto gumikan sa hilabihang kainit, nga magpakuyanap sa kalayo sa makahahadlok nga gikusgon. Sa init, uga nga mga bulan sa ting-init, ang sunog sa lasang maoy kanunayng gikahadlokan niadtong nagpuyo duol sa kalasangan. Ang mga pagdili sa pagdaob ug mga lagda maylabot sa pagduslit diha sa hawan kinahanglang estriktong sundon.
Sa dili madugay mobanagbanag na, ug ikaw mahigmata sa saba nga katawa sa panon sa mga kookaburra nga nagpalabay sa kagabhion diha sa gum tree sa duol nga nagaawit ug malipayong honi. Natingala, molantaw ka gikan sa imong tolda ug makita nimo ang ubang mga kahoy nga napuno sa matahom ug bulok nga mga langgam. Sa pagkakaron lagmit nahibalag na nimo ang daghan kanila, maingon man ang ubang mga linalang, lakip ang mga kangaroo, koala, emu, ug tingali bisan ang wombat. Ang mga hayop nga dili nimo gustong mahibalag mao ang mga bitin ug mga lawa. Oo, anaa niining maong kontinente ang labing lala nga mga bitin ug mga lawa sa kalibotan. Apan kadaghanan niini dili gayod hulga alang kanimo kon dili nimo tugawon.
Tingpamahaw na palibot sa daob—kasagaran adunay bacon ug mga itlog ug mga hiniwa sa maayong pagkatosta nga tinapay. Ang preskong hangin nakapagana kanimo. Unya, samtang imong sulayan ang pagkaon sa imong pamahaw taliwala sa mga langaw, magsugod ka sa pagpamalandong niining kasinatian diha sa lasang, nga nagpaaninaw kanimo sa kadako sa kontinente sa Australia.
Karon ang imong panaw niining halapad kaayo nga nasod natapos na, ug ikaw mopauli na. Sa walay duhaduha ang imong kasinatian sa paghimamat sa mahigalaong mga Australiano ug ilang makasaranganong paagi sa pagkinabuhi magpabilin sa imong panumdoman. Sama sa kadaghanang bisita, lagmit gusto nimong mobalik sa umaabot. Apan adunay usa ka konklusyon nga lagmit imong nakab-ot: Lahi ang kinabuhi sa yuta sa ubos!
[Picture Credit Line sa panid 17]
Gagmayng periko ug rosasong putig-tapay nga periko: Kortesiya sa Australian International Public Relations; babaye: Kortesiya sa West Australian Tourist Commission