Pagpaniid sa Kalibotan

AIDS ug Asia

Bisan pag ang pipila ka nasod sa Kasadpan nakakita ug gamayng pagkunhod sa gidaghanon sa tinong mga kaso sa AIDS, ang epidemya nag-atake sa daghang bahin sa Asia. Ang gidaghanon sa mga kaso sa India “miuswag ug 71 ka pilo sa unang katungang bahin sa mga tuig 1990,” sumala sa usa ka taho sa Asiaweek. Ang Thailand, nga miranggo nga ika-57 sa kalibotan sa gidaghanon sa mga kaso sa 1990, miranggo nga ika-5 pagka-tungatunga sa mga tuig 1990. Ang Cambodia mipataas gikan sa ika-173 ngadto sa ika-59 nga dapit. Ug ang Pilipinas nakasinati ug 131-porsiyentong pag-uswag sa mao rang panahon. Daghan ang nasayod nga ang nag-uswag nga industriya sa pakigsekso sa bata sa pipila niining mga nasora sa bahin mabasol, apan ang Asiaweek nagpahayag nga ang pipila ka politiko kansang mga nasod “nagsalig ug dako sa mga dolyar gikan sa mga turista . . . ang nag-ukon-ukon sa paghimog epektibong mga lakang” batok niini.

Mga Alerdyi sa Alemanya

Ang usa ka pagtuon nga gipatik sa Pederal nga Asosasyon sa mga Programa sa Kompaniya sa Insyurans sa Kahimsog sa Alemanya nagpadayag nga 1 sa kada 4 ka Aleman nga labaw sa 14 anyos ang pangedaron ang nag-antos sa alerdyi. Ang labing ordinaryong matang sa alerdyi mao ang hay fever, nga nag-apektar sa hapit unom ka milyong tawo didto. Mga 2.3 milyones ang maapektohan sa adlaw, ug kapin sa 2 ka milyon ang alerdyik sa balahibo sa mananap, nagtaho ang Süddeutsche Zeitung. Kapin sa 40 porsiyento niadtong nag-antos sa mga alerdyi ang nagtomar ug tambal alang sa ilang sakit, ug 10 porsiyento ang nagpahayag nga ang mga simtoma seryosong nakalimite sa ilang adlaw-adlaw nga rutina sa kinabuhi. Nagpadayag usab ang surbi nga ang mga tawo sa pipila ka “mga trabaho ug mga propesyon, sama sa mga panadero, mga panday, mga nars, ug mga doktor, ang lagmit nga magaantos sa mga alerdyi.”

Panghunaw sa Imong mga Kamot!

“Ang paghunaw sa imong mga kamot mao ang labing maayo, labing yano, ug labing ekonomiyang paagi sa pagsanta sa pagkaylap sa daghang impeksiyon,” nagpahayag ang Italyanhong mantalaan nga Corriere della Sera. Apan, “kapin sa 3 sa kada 10 ka Italyano ang dili manghunaw sa ilang mga kamot human ug gamit sa kasilyas, bisan pag mokaon sila dayon pagkahuman.” Ang mga resulta niini nga surbi halos mao ra sa resulta sa susamang mga surbi sa ubang mga nasod. “Ang mga kamot makahatod ug mga kagaw nganha sa mga pagkaon ug magpasugod sa sunodsunod nga kontaminasyon,” nagpatin-aw ang mikrobiologo nga si Enrico Magliano. Sa unsang paagi masanta ang sunodsunod nga kontaminasyon? Panghunaw sa imong mga kamot​—ilalom usab sa mga kuko​—sa sabon ug init o mainit-init nga tubig sa labing menos 30 segundos (ang kinagamyang panahon nga gikinahanglan aron paphaon ang bakterya). Naglakip kini sa pagnudnod sa mga kamot sa usag usa sulod sa 10 hangtod 15 segundos. Hinawnawi ug trapohi ug maayo, sugod sa imong bukton paingon sa imong mga tudlo, nag-ingon ang artikulo.

Pag-abuso sa Bata ug ang Sistema sa Imyunidad

Sumala sa mga tigdukiduki sa Mie University sa Hapon, kon ang usa ka bata mag-antos sa tagdugay nga pag-abuso, ang iyang sistema sa imyunidad madaot, nga magpahinabo sa bata nga daling matakdan ug sakit. Ang unibersidad nagtuon sa mga lawas sa 50 ka bata tali sa mga edad nga usa ka bulan ug siyam ka tuig nga namatay gumikan sa sigeng pagdugo sa utok o ubang mga kahimtang nga gipahinabo sa pisikal nga pag-abuso. Ang thymus nga mga glandula sa mga bata, “nga maoy nagkontrolar sa mga kalihokan sa sistema sa imyunidad, mikupos ug katunga sa normal nga kabug-at niini,” nagtaho ang Mainichi Daily News. Kon mas dugay ang pag-abuso, mas dako ang pagkulo niini. Sa pagkatinuod, “ang glandula sa bata nga giabusohan ug kapin sa unom ka bulan mitimbang ug ika-desisayis nga bahin kon tandi sa iyaha sa wala abusohi nga bata,” matod sa mantalaan. Nakita sa mga tigdukiduki ang susamang pagkupos sa glandula diha sa kabataan nga nag-antos ug mental nga pag-abuso o malnutrisyon gumikan sa kapakyasan sa mga ginikanan sa pagtaganag mga pagkaon.

Ang Kalambigitan sa Tsina sa Mesopotamia

Dugay nang gituohan nga ang karaang sibilisasyon sa Tsina nagsumikad sa Walog sa Hwang He sa Tsina, nga walay impluwensiya sa ubang sibilisasyon. Human sa usa ka bag-ong arkeolohikanhong pagdiskobre, gikaduhaduhaan na karon kini nga teoriya. Ang Pranses nga magasin nga Courrier International nagtaho nga sa usa ka dapit duol sa Ch’eng-tu, sa Probinsiya sa Szechwan sa Tsina, usa ka tem sa mga arkeologo ang nakakutkot ug mga salin sa morag karaang templo nga gitukod sulod sa naglibot nga paril. Ang mga arkeologo nagtaho nga ang gambalay ug porma sa templo susama gayod sa mga ziggurat sa karaang Mesopotamia. Si Propesor Ichiro Kominami, sa University of Kyoto, nagpahayag nga “posible nga [ang Szechwan] mao ang sinugdanan sa talagsaong karaang sibilisasyon sa Tsina nga dunay suod nga kalambigitan sa iya sa Indus ug sa Mesopotamia.”

Mga Biktima sa Hepatitis B

Ang World Health Organization nagbanabana nga kapin sa usa ka milyon ka tawo ang mamatay sa hepatitis B kada tuig. Ang doktor sa bata nga si Jagdish Chinnappa nag-ingon nga duolan sa 150,000 niini nga mga kamatayon mahitabo sa India. Sa usa ka komperensiya nga gihikay sa usa ka multinasyonal nga parmasiyutikal nga kompaniya, iyang gipatin-aw nga ang India dunay “35 hangtod 40 milyones ka tawo nga dunay kagaw sa HBV [hepatitis B virus] nga maoy 10 porsiyento sa tanang aduna niini nga kagaw sa tibuok kalibotan,” nagtaho ang The Times of India. Ang mantalaan nagdugang nga “usa sa kada duha ka kaso sa sugmatsugmat nga sakit sa atay ug walo sa kada napulo ka kaso sa panugod nga kanser sa atay ang ipahinabo sa impeksiyon sa Hepatitis B.”

Polusyon sa Hangin Sulod sa Balay

Ang bag-o pang pagtuon sa Tata Energy Research Institute (TERI) sa New Delhi, India, nagpakita nga 2.2 milyones ka Indian ang mamatay kada tuig tungod sa mga sakit nga may kalabotan sa polusyon sa hangin. Ang The Indian Express nagtaho nga sumala sa pagtuon, ang polusyon sa sulod sa balay maoy pangunang hinungdan. Ang kababayen-ang nagpuyo sa mga eskuwater nga magluto ginamit ang uling, kahoy, ug kinalibang nga sugnod ang nag-atubang sa labing dakong kapeligrohan. Samtang ginahimo ang mga lakang aron makontrol ang polusyon sa hangin sa gawas sa puy-anan, gibati sa mga eksperto nga gamay ra ang ginahimo aron kunhoran ang kapeligrohan sa minilyon sulod sa ilang kaugalingong mga puy-anan. “Dunay tinagong krisis nga morag walay dihadihang remedyo nga posible,” pahayag sa tagdumala sa TERI, nga si R. K. Pachauri.

Mga Gubat sa Tubig

Ang mahulgaong mga pagpanagna maylabot sa kaugmaon sa abiyo sa tubig sa kalibotan gihimo sa unang Asembliya sa Kalibotan Bahin sa Tubig, nga gihimo sa Marrakech, Morocco, sa Marso 1997. Ang polusyon, hulaw, ug nagkadaghan nga populasyon ang nagbutang ug mas dakong panginahanglan sa mga kahinguhaan sa tubig. Ingon sa gikataho sa Pranses nga mantalaang Le Monde, “ang panginahanglan sa tubig nagtubo nga duha ka pilo ang gikusgon kay sa populasyon sa kalibotan.” Sumala sa World Meteorological Organization, pag-abot sa tuig 2025, dos-tersiya sa populasyon sa kalibotan ang magpuyo sa mga dapit diin ang abiyo dili makatagana sa panginahanglan. Kon dili makakaplag ug makiangayon nga solusyon, ang pipila ka awtoridad nahadlok nga ang tubig maoy mahimong hinungdan sa gubat sa ika-21 nga siglo. “Ang HK nakatudlo na ug mga 300 ka posibleng mga dapit sa panag-away,” nag-ingon ang Le Monde.

Mapintas nga Krimen sa Venezuela

Sa populasyon nga 20,000,000 ka tawo, ang Venezuela nag-aberids ug mga 400 ka pagbuno kada bulan, nag-ingon ang mantalaang El Universal. Ang usa ka pagtuon nga gihimo sa usa ka organisasyon nagpahayag nga ang pangunang mga hinungdan sa pag-uswag sa krimen dili ekonomikanhon kondili, hinunoa, sosyal-kultural. Ubos sa ulohang “Ang Kakabos Dili Maoy Pangunang Hinungdan sa Pagkadelingkuwente,” ang mantalaan nag-ingon nga sumala sa taho, ang kapintasan sa Venezuela nagsumikad sa kakulang sa moral nga mga prinsipyo ug pagbansay sa ginikanan diha sa panimalay. Aron mapauswag ang kahimtang, ang mga eksperto nagrekomendar sa pagtudlo sa pagkahimong responsableng ginikanan ug pagdasig sa mga tawo nga mahimong mas mabalak-on sa pamilya.

Pagpasiugda ug Makaayo sa Panglawas nga Estilo-sa-Kinabuhi

Sa ilang World Health Report 1997, ang World Health Organization (WHO) nagpasidaan nga ang katawhan nag-atubang sa nagauswag nga “krisis sa pag-antos.” Matag tuig, ang kanser ug sakit sa kasingkasing, uban sa sugmatsugmat nga mga sakit, mopatay ug kapin sa 24 milyones ka tawo ug peligrosong magpasamot sa mga kabug-at sa ginatos ka milyong uban pa. Sulod sa sunod nga 25 ka tuig, ang gidaghanon sa mga kaso sa kanser sa kadaghanang nasod gidahom nga modoble. Ang sakit sa kasingkasing ug estrok, ang pangunang mga tigpatay sa adunahang mga nasod, mahimo nang mas sagad sa kabos nga kanasoran. Ingong sanong niini nga mga posibilidad, ang WHO nag-awhag alang sa “dugang pa ug makanunayong” kampanya sa tibuok kalibotan aron ipasiugda ang makaayo sa panglawas nga mga estilo-sa-kinabuhi ug kunhoran ang peligrosong mga hinungdan​—makadaot nga mga diyeta, panigarilyo, labihang pagkatambok, ug kakulang sa ehersisyo​—nga kasagarang mosangpot sa makamatayng sakit.