“Husto Kanunay ang Pumapalit”

SUMALA SA GIASOY NI WEI TUNG CHIN

Ang akong bana tigsulti kanako nga dili tagdon “kanang relihiyosong mga tawo nga namalaybalay.” Busa sa dihang ang mga Saksi ni Jehova moanha sa among pultahan, ako moingon nga dili kami interesado. Apan siya nagsulti usab kanako nga “husto kanunay ang pumapalit,” busa sa dihang ang usa ka Saksi mianha sa among restawrang Red Dragon ug gustong mosulti kanako bahin sa iyang relihiyon, akong gibati nga kinahanglang mamati ako.

ANG akong bana, si Tong Y., maoy tag-iya sa Red Dragon, usa ka Insek nga restawran sa St. Clair Avenue, sa Cleveland, Ohio. Didto, human kami maminyo, iya akong gitudloan sa panultihon, “Husto kanunay ang pumapalit.”

Si T.Y. nakaadto sa Amerika aron motungha sa New York University. Human mograduwar niadtong 1927, nanarbaho siya sa usa ka restawran sa seksiyong Times Square sa New York. Iyang napanid-an ang mga tawong nangaon sa mga kawnter sa botika, diin limitado ang mga kasangkapan sa pagluto. Busa siya nakahunahunang baligyaan silag init nga chow mein.

Sa wala madugay, ang gamayng restawran nga iyang gibuksan sa Greenwich Village nagmauswagon. Niadtong 1932 gibalhin niya ang iyang negosyo ngadto sa Cleveland, Ohio, ug gibuksan ang Red Dragon, nga makapalingkod ug 200. Usa ka mantalaan sa Cleveland mitaho sa Septiyembre 1932: “Nga misulong sa rehiyon sa Dagkong mga Lanaw human matagbaw ang gana sa minilyon sa tibuok nga silangan, gidala ni Tong Y. Chin sa Cleveland ang iyang unang tungang-kasadpang sanga sa negosyo sa preskong chow mein nga industriya nga naugmad sa lima ka tuig ingon nga milyong-dolyar-sa-usa-ka-tuig nga negosyo.”

Una pa isaysay kon giunsa pagkahimamat ni T.Y. ug ako, pasugira ako mahitungod sa akong pagtubo sa Tsina, nga dakog nahimo aron maumol ang akong pagkinabuhi.

Kabos nga Kagikan

Ang akong madumdoman sa akong pagkabata mao ang pagtan-aw kang Mama nga mobiya sa gamay namong balangay sa dakong-yuta sa Tsina aron mangitag pagkaon. Kabos kaayo ang akong mga ginikanan nga kinahanglang ilang ipasagop ang pipila nila ka anak. Usa ka adlaw niana, sa dihang mga duha o tulo ka tuig lang ako, si Papa mipauli sa balay nga ang iyang tinan-awan may kahulogan. Ako naghunahuna, ‘Daotang balita alang kanako.’

Sa wala madugay, gidala ako ni Mama nga gikuptan ang kamot, ug misubay kami sa usa ka hiktin, lapokong agianan tali sa mga basakan, nga nag-amping nga dili mahulog sa tubig sa bisan haing kiliran. Mihunong kami sa usa ka balay diin si Mama nakigsulti sa usa ka mapahiyomong batang babaye, unya sa laing balay diin ang batan-ong babaye daw masulub-og dagway ug wala magpahiyom. Wala ako makahinumdom nga nakakita sa maong mga batang babaye sa nangagi. Sila akong magulang nga mga babaye. Samtang nanamilit sila kanako, nakaamgo ako nga dili na gayod kami magkakita pa sa usag usa.

Samtang naglakaw kami, ang akong inahan sigeg sulti, nga gisultihan ako sa mga butang mahitungod sa iyang kaugalingon, sa akong amahan, ug sa akong mga igsoong lalaki ug babaye. Ako pang hikit-an ang maluluton, masulub-ong mga mata ni Mama. Sa pag-abot namo sa among destinasyon, ang kahimtang maorag dili maayo. Maorag ngiob ug mamingaw ang balay. Kadto ang bag-o nakong balay. Dili ko gustong motagpilaw, apan gipatagpilaw ako sa akong inahan ug sa mga nagsagop kanako. Wala madugay ako nakatulog, ug sa pagmata nako, wala na si Mama. Wala ko na gayod siya makita pag-usab.

Masulub-ong Panahon sa Pagkabata

Bisan tuod may igo nang pagkaon sa maong panahon, diyutay ra ang gugma, ug punog luha ang akong kasingkasing. Momata akong naghilak matag buntag. Gimingaw ako kang Mama ug sa magulang kong lalaki, kinsa nahibilin nga uban niya. Sa makadaghan nakahunahuna ako sa paghikog. Sa dihang ako husto na sa edad, ako nangandoy nga moeskuyla, apan ang mga nagsagop kanako nagtanggong kanako sa balay aron magtrabaho.

Sa dihang ako nuybe anyos na, kami namalhin sa layo ngadto sa Shanghai. “Karon husto ka na sa edad aron mamalit ug magluto,” gisultihan ako. Busa kanang mga buluhatona gidugang sa akong matag-adlawng mga buluhaton. Sa kada adlaw ang mga nagsagop kanako maghatag kanakog igong kuwarta aron ipalit ug pagkaon alang sa tulo ka kan-anan. Sa pagpaingon sa tiyanggihan, hiagian ko ang mga makililimos ug ako maluoy kanila tungod kay sila gigutom. Busa ako nakahimo paghatag kanilag usa o duha ka sensilyo ug sa gihapon may igong ikapalit sa pagkaon nga akong gikinahanglan.

Pagkagusto nakong moeskuyla ug makakat-on! “Sa unom ka bulan amo kang ipalista,” nanaad ang mga nagsagop kanako. Paglabay sa panahon, ako gisultihan: “Unom ka bulan gikan karon.” Ngadtongadto, ako nakaamgo nga dili gayod ako paeskuylahon. Naguol ako. Ako nagsugod pagdumot sa tanan sa balay. Subsob, manira ako sulod sa banyo ug mag-ampo. Bisan tuod nagtuo kamig daghang diyos, sa usa ka paagi ako nasayod nga adunay pangunang Diyos, nga mas gamhanan kay sa uban pa. Busa ako miampo kaniya: “Nganong aduna may hilabihang kasakit ug kasub-anan?” Kadto ang akong pag-ampo sa daghang tuig.

Kaminyoon Nagbag-o sa Akong Kinabuhi

Ang gibuya nga mga kaminyoon komon sa Tsina niadtong mga adlawa. Usa sa mga higala ni T.Y. sa unibersidad nga nahibalik sa Tsina misulat kaniya: “Lapas ka na sa edad 30 ug wala gihapon maminyo.” Unya siya mihisgot bahin kanako ug midugang: “Siya 18 anyos; sa nawong siya matahom, sa kinaiya sama ka tahom. . . . Ako pa nimo ugdang ka nang maghunahuna, Tong Y. Chin.” Ang iyang higala nagsukip ug letrato.

Si T.Y. misulat sa mga nagsagop kanako: “Nakakita ako sa letrato sa inyong dungganong anak babaye. Ako siyang minyoan, kon, human kami magkahibalag ug magkuyogkuyog, among hidiskobrehang miturok ang gugma diha sa among mga kasingkasing.” Si T.Y. miadto sa Shanghai, ug kami nagkahibalag. Bisan tuod naghunahuna ako nga gulang na siya alang kanako, gihukom nako nga ang kaminyoon labing menos makapagawas nako gikan sa balay. Busa naminyo kami niadtong 1935 ug milayag dayon paingon sa Amerika. Kanay hinungdan nga nakaabot ako sa Cleveland.

Bug-at nga mga Suliran Bisan pa sa Bahandi

Sa usa ka bahin, dihay mga suliran sa pagpakigsulti sa akong bana. Ang iyang gigamit nga sinultihan maoy usa ka Ininsek nga diyalekto, ang Cantonese, ug lain ang akong gigamit nga sinultihan, ang Shanghaiese. Nahisama kadtog gigamit namo ang duha ka laing mga pinulongan. Kinahanglang makakat-on usab ako sa Ingles nga pinulongan ug bag-ong mga kostumbre. Ug ang akong bag-ong trabaho? Ako kinahanglang mahimong madanihon, maayohong tig-abiabi sa restawran, nga kanunayng magpahimuot sa mga suki. Oo, kinahanglang akong hinumdoman, “Husto kanunay ang pumapalit.”

Ako tigtrabahog 16 o labaw pang laay, hagong mga oras sa usa ka adlaw kauban sa akong bana, ug ako mabdos kadaghanan sa maong panahon. Ang una namong anak babaye, si Gloria, natawo sa 1936. Human niadto, ako nanganak ug unom sulod sa nuybe anyos​—tulo ka batang lalaki ug tulo pa ka batang babaye, nga usa kanila namatay sa dihang usa pa lang ka tuig.

Kasamtangan, si T.Y. nagsugod pagpadagan ug daghang restawran ug mga naytklab. Ang pipila ka maglilingaw nga nagsugod sa ilang mga karera nga nagpasundayag niini nila, sama kang Keye Luke, Jack Soo, ug Kaye Ballard, nahimong iladong mga maglilingaw. Gawas pa, ang among mga produktong Insek kaylap nga gipamaligya ug nahimong bantog.

Pagkatungatunga sa katuigang 1930, si T.Y. nailhan na ingong hari sa chow mein. Siya usab ang presidente sa Asosasyon sa Insek nga mga Negosyante ug tiglektura bahin sa Tsina. Ako nalangkit sa daghang kalihokan sa buhat-sa-kaluoy, sosyal, sibiko, ug sa komunidad. Ang pag-atubang sa publiko ug mga pagmartsa sa mga parada nahimong bahin sa akong kinabuhi. Kasagarang makita ang among mga hulagway ug mga ngalan diha sa mga mantalaan sa Cleveland; ang tanan namong gibuhat o gisulti morag gitaho​—gikan sa mga negosyo ngadto sa mga bakasyon ug bisan ang gidak-on sa akong sapatos!

Niadtong 1941, sa dihang ang Hapones nga puwersa sa kahanginan mibomba sa Pearl Harbor, ang Tinipong Bansa nakiggubat sa Hapon. Kay kami Oriental man, among nasinati ang pagpihigpihig. Bisan sa wala pa ang gubat, kami nakadawat ug sinulat nga mga bahad nga patyon sa dihang nagtukod kami sa dako namong balay sa usa ka talahorong silinganan. Apan kadto nahuman, ug among gimatuto ang among mga anak niana.

Busa, ako nakabaton ug maanindot, luag nga balay, usa ka respetadong bana ug pamilya, oo, bisan maanindot nga mga biste ug alahas. Bisan pa niana, ang kalipay wala nako maangkon. Ngano? Sa usa ka bahin, kulang kaayo ang among panahon nga magkauban ingong pamilya. Bisan tuod ako makabangon kada buntag aron pagikanon ang mga bata paingon sa eskuylahan, kasagarang magtrabaho pa kami sa ilang pagkatulog. Usa ka tig-atiman sa balay ang nag-atiman sa ilang adlaw-adlawng mga panginahanglan.

Kami mga Budhista, apan ang mga diyos sa among relihiyon wala makahatag kanakog kahupayan. Si T.Y., nga kuyogan sa among kinamagulangang anak lalaki, molibot sa balay aron dagkotan ang mga kandila ug magbutang ug pagkaon atubangan sa mga idolo, aron kaonon sa mga diyos. Apan sila dili gayod mokaon sa pagkaon, maong ang mga bata ang mahimuot sa pagkaon niana sa ulahi.

Sa kadugayan, kay nahago ug wala makakitag solusyon, ako nangatarongan nga ang akong pamilya mas magmalipayon kon wala ako. Akong naagoman ang sakit sa nerbiyos ug misulay paghikog. Maayo na lang, gidali ako pagdala ngadto sa usa ka ospital, ug ako naulian.

Tubag sa Akong mga Pag-ampo

Usa ka panahon sa ulahi, niadtong 1950, usa ka babayeng may nindot nga puting buhok misulod sa restawran kuyog sa iyang bana. Samtang giabiabi ug gipahiluna ko sila, siya nakigsulti kanako bahin sa Diyos. Dili ako interesado. Ang mga Saksi ni Jehova nakaduaw na sa balay ug nakasulay pagpakigsulti kanako, apan kanunay ko silang papahawaon dayon. Hinuon, sa restawran ang kahimtang maoy lahi​—“Husto kanunay ang pumapalit!”

Ang babaye, si Helen Winters, nangutana kon nagtuo ba ako sa Bibliya. “Unsang Bibliyaha?” mitubag ako. “Adunay daghan kaayo!” Inigbalik niya, ako maghunahuna sa akong kaugalingon, ‘Ania na usab ang samokan!’ Apan siya maoy maluluton ug malugoton. Ug ang iyang giingon bahin sa usa ka paraisong yuta diin wala na unyay sakit o pag-antos makapadani gayong pamation.​—2 Pedro 3:​13; Pinadayag 21:​3, 4.

Sa usa sa iyang mga pagduaw, siya nagbilin ug imbitasyon alang sa mga tigom sa Kingdom Hall ug nagpunting sa mubong mensahe sa luyong panid nga nagbatbat sa mga panalangin sa Gingharian sa Diyos. Ako nahinumdom nga mitan-aw niini sa ulahi ug naghunahuna, ‘Kon unta matuman kini!’ Siya mitanyag nga magtuon sa Bibliya uban nako sa balay, ug sa kadugayan, ako misugot.

Kada semana mag-alirong kami sa among lamesa alang sa pagtuon​—si Helen ug ako kauban sa akong unom ka anak, nga niadtong panahona may mga panuigong 5 ngadto 14. Kasagarang maluoy ako kaniya tungod kay may mga panahong ang mga bata daw walay interes. Niadtong 1951 misugod kami pagtambong sa mga tigom sa Kingdom Hall. Sa wala madugay, ako nakaamgo nga ang akong natun-an mao ang tubag sa akong mga pag-ampo. Busa gihukom ko nga kinahanglan gayod nga magtuon ako sa pagbasag maayo sa Ingles, nga usa ka lisod nga hagit alang kanako.

Pagkasinatig Tiunayng Kalipay

Sa wala madugay misugod ang kusog nga pag-uswag sa akong kahibalo ug akong gipahinungod ang akong kinabuhi kang Jehova nga Diyos. Dayon, sa Oktubre 13, 1951, sa usa ka dakong kombensiyon sa Washington, D.C., ako nabawtismohan kauban sa akong duha ka kamagulangang mga anak, si Gloria ug Tom. Sa unang higayon, ang akong kinabuhi maoy makahuloganon. Kadto ang sinugdanan sa akong labing malipayong katuigan.

Sa tibuok kong kinabuhi ako nag-alagad sa ubang mga tawo, apan niadto ako determinadong una sa tanan mag-alagad sa atong Maglalalang! Misugod ako pagpakig-ambit sa mensahe sa Gingharian sa tanang mamati. Ako naningkamot usab nga isilsil sa akong mga anak ang panginahanglan nga motambong sa Kristohanong mga tigom ug ang kahinungdanon sa pagpakigsulti sa uban bahin sa kahibulongang mga butang diha sa Pulong sa Diyos.

Niadtong 1953 nagsugod nga kami may Pagtuon sa Libro sa Kongregasyon sa among balay. Duolag 45 ka tuig sa ulahi, ang pagtuon ginahimo gihapon dinhi. Latas sa katuigan kini dako kaayong espirituwal nga tabang sa among pamilya.

Ang pagpabiling aktibo sa espirituwal ug pagpadayon gihapon sa among negosyo sa restawran usa ka dakong hagit. Bisan pa niana, ako nakahimo sa pagtuon sa Bibliya uban sa daghan. Pipila niining mga tawhana midawat sa kamatuoran sa Bibliya ug sa ulahi nahimong mga payunir, sumala sa pagtawag sa bug-os-panahong mga ministro. Sulod sa katuigang 1950, ang among upat ka mas batang mga anak nagpahinungod sa ilang mga kinabuhi kang Jehova ug nabawtismohan. Si T.Y. niadto dili interesado sa Bibliya, apan iya kaming ihatod ug kuhaon sa sakyanan sa mga miting. Gihukom namo nga siya dili sangyawan kondili mag-estoryahay lamang kami samtang mamauli sa balay mahitungod sa usa o duha ka punto nga among gikahimut-an gikan sa miting.

Niadtong panahona, si T.Y. kanunayng tigbiyahe labot sa negosyo ngadto sa mga siyudad sa tibuok Tinipong Bansa. Mitelepono ako sa hedkuwarter sa Watch Tower Society sa Brooklyn, New York, ug gipatin-aw ang among kahimtang. Si Grant Suiter, nga niadto sekretaryo-tesorero sa Sosyedad, nagdapit kanamo nga mosuroy sa pasilidad kon kami didto sa New York. Si T.Y. nakadayeg pag-ayo, ilabina sa kahinlo sa kosina, ug niadto giandam aron magpakaon ug mga 500.

Panahon sa among pagduaw among nahimamat si Russell Kurzen, kinsa sa ulahi nagpadala kang T.Y. ug Bibliya, nga iyang gibasa kada gabii hangtod nga iyang nahuman kini. Sa ulahi, sa internasyonal nga kombensiyon sa mga Saksi ni Jehova sa New York niadtong 1958, ang akong bana nabawtismohan! Sa among katingala, ang among kamagulangang anak lalaki, nga niadto nag-alagad ingong membro sa pamilya sa hedkuwarter, may usa ka mubong bahin sa programa.

Matinumanon Hangtod sa Iyang Kamatayon

Si T.Y. ug ako kanunayng nakig-ambit nga magkauban sa ganghaan-sa-ganghaan nga ministeryo. Sa dihang ang iyang panan-aw nagsugod pagkahalap, kami regular nga naghimo sa pagsangyaw sa kalye. Ang The Cleveland Press nagpatik sa pangunang-ulohang “Kombersiyon sa Red Dragon” uban sa among letrato nga nagtanyag sa mga magasing Bantayanang Torre ug Pagmata! ngadto sa lumalabay. Ang estorya nag-asoy kon sa unsang paagi kami nahimong mga Saksi. Lain pay ato, ang Red Dragon giilisan ug ngalan, nga nahimong Chin’s Restaurant.

Latas sa katuigan, ang akong bana ug ako nag-abiabi diha sa among restawran sa daghang Kristohanong mga igsoong lalaki ug mga babaye gikan sa tibuok kalibotan. Nahinumdoman namo pag-ayo ang tambag ni Brader Fred Franz, kinsa nag-alagad niadto nga presidente sa Watch Tower Bible and Tract Society. Sa miduaw siya, iya kaming giawhag: “Magmatinumanon, ug magpabiling suod sa organisasyon ni Jehova.”

Nakaagom si T.Y. ug ubay-ubayng estrok sa sinugdan sa katuigang 1970 ug namatay sa Agosto 20, 1975. Usa ka lokal nga mantalaan nagpatik ug taas nga obituwaryo uban ang usa niya ka letratong nagtanyag ug Ang Bantayanang Torre diha sa ministeryo. Ang among kataposang katuigan nga magkauban mao ang kinamaayohan. Human sa kapig 60 ka tuig sa pagnegosyo, ang Chin’s Restaurant gihunong niadtong Abril 1995. Alang sa pipila, kadto nahisamag kataposan sa usa ka yugto.

Paghupot nga Padayon sa Espirituwal nga mga Tumong

Sa usa ka panahon among tinguha nga ang among tulo ka anak lalaki maoy mobanos sa pamilyanhong negosyo. Ugaling, ang maong tinguha nabag-o; gusto namong sila mosunod sa mga tunob ni Jesus ug mahimong bug-os-panahong mga ministro. Gisukna namo ang matag usa sa mga anak kon gusto ba niyang mopayunir sa Hong Kong ug motabang sa ubang Insek nga katawhan nga makakat-on sa among nakat-onan. Gitanyagan namo silag suportar nga salapi alang sa maong tumong. Bisan tuod walay usa kanila niadto ang nakakat-on pagsulti nga larino sa Ininsek, si Winifred, Victoria, ug Richard mipili sa pagbalhin sa Hong Kong.

Ang among anak babaye nga si Winifred nagpayunir didto sulod sa kapig 34 ka tuig! Si Victoria naminyo kang Marcus Gum, ug sila sa kadugayan mibalik sa Tinipong Bansa. Sila nakamatuto ug tulo ka anak​—si Stephanie ug Seraiah, kinsa anaa sa bug-os-panahong ministeryo sa Cleveland, ug si Symeon, kinsa nag-alagad sa Watchtower Farms, Wallkill, New York, kauban sa iyang asawa, si Morfydd. Si Victoria ug si Marcus karon nagpuyo sa duol, diin sila nagtabang pag-atiman kanako. Siya mao ang nagadumalang magtatan-aw sa Coventry nga Kongregasyon sa Cleveland.

Ang kamagulangan namong anak babaye, si Gloria, nag-wheelchair lang sukad nga gitakboyan siyag polio niadtong 1955. Siya ug ang iyang bana, si Ben, nagpuyo sa Escondido, California, diin siya nagpadayon pag-alagad nga regular sa buluhatong pagsangyaw. Si Tom usa ka bug-os-panahong ministro sulod sa kapig 22 ka tuig. Siya ug ang iyang asawa, si Esther, sa pagkakaron nagtrabaho sa Watchtower Educational Center, Patterson, New York. Si Richard ug ang iyang asawa, si Amy, miuli gikan sa Hong Kong aron motabang pag-atiman kang T.Y. sa wala pa siya mamatay. Karon sila nag-alagad usab sa Patterson. Ang among kinamanghoran, si Walden, nakagugol ug kapig 30 ka tuig diha sa bug-os-panahong ministeryo. Sulod sa milabayng 22 ka tuig, siya ug ang iyang asawa, si Mary Lou, nag-alagad sa mga kongregasyon sa Tinipong Bansa sa sirkito ug distritong buluhaton.

Dili ingong ang among mga anak wala gayod maghatag kanamog mga suliran. Ingong tin-edyer, usa ang milayas gikan sa balay ug wala hibatii sulod sa tulo ka bulan. Sulod sa usa ka panahon ang lain mas interesado sa paugnat sa kusog kay sa espirituwal nga mga butang, nga mopalta sa among senemanang pamilyahanong pagtuon sa Bibliya aron makig-indig. Nakadawat pa gani siyag mga tanyag sa eskolarsip ingong atleta. Sa dihang mihukom siyang mosulod sa bug-os-panahong ministeryo inay modawat sa usa sa maong mga eskolarsip sa unibersidad, akong gibati nga daw ang usa-ka-libong-toneladang kabug-at nakuha gikan sa akong mga abaga!

Mapasalamaton nga Ako Namati

Bisan tuod ang akong mga anak literal nga nakatag sa tibuok kalibotan, makalilipay ang pagkahibalo nga sila matinumanong nag-alagad kang Jehova. Ako 81 anyos na karon, ug tungod sa artraytis ug ubang sakit naghinayhinay na ako, apan ang akong kadasig alang kang Jehova wala mohinay. Akong gipaningkamotan ang pag-atiman sa akong kaugalingon aron walay mausa sa akong mga anak ang kinahanglang mobiya sa bug-os-panahong ministeryo aron pag-atiman kanako.

Ako maikagong nagpanan-aw sa umaabot sa dihang ang mga katuyoan sa Diyos bug-os nga matuman ug akong makita pag-usab ang namatay nakong mga minahal, lakip ang akong bana, akong tinuod nga mga ginikanan, ug si Helen Winters, kinsa mao ang nagtuon kauban namo. (Juan 5:​28, 29; Buhat 24:15) Labihan gayod ang akong kalipay nga namati ako niadtong madanihong babaye nga putig buhok kapig 46 ka tuig kanhi! Sa tinuoray, husto gayod ang maong pumapalit!

[Hulagway sa panid 23]

Among pamilya niadtong 1961. Gikan sa wala patuo: Victoria, Wei, Richard, Walden, Tom, T.Y., Winifred, ug Gloria sa atubangan

[Hulagway sa panid 24]

Si Wei Chin karon