Pagbalik sa Dako Puting Langgam

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA HAPON

NANAGBITBIT ug lipak, ang mga tawo nagsugod sa pagpamunal sa matahom puti nga mga langgam hangtod nangamatay, nga tinagsatagsa. Ang mga langgam maoy albatross. Ang mga tawo: si Hanemon Tamaoki ug iyang mga kakunsabo. Ang dapit: Torishima, usa ka isla nga mga 600 kilometros habagatan sa Tokyo. Ang tuig maoy 1887.

Giplano kini ni Tamaoki sa katuigan. Ang lumoy nga mga balhibo alang sa mga kutson himalitan kaayo sa iyang nasod ug sa langyawng nasod, ug ang Torishima maoy usa ka hilit nga isla kansang mga molupyo mao lamang ang linibong albatross nga kanunayng nangabot didto aron sa pagsanay. Lakip kanila mao ang mubog-ikog nga albatross, nga ilabinang nakadani kang Tamaoki. Kini mao ang kinadak-ang langgam sa dagat sa Amihanang Hemispera. Handurawa ra kon unsa ka daghang balhibo ang nagtabon sa bus-ok nga lawas nga motimbang ug mga 8 kilos ug ang bukhad sa pako maoy kapin sa 2.5 metros! Dugang pa, kining langgama maaghop ug wala mosulay sa pagdagan bisan sa dihang nameligro.

Nagdala si Tamaoki ug ingon ka daghan sa 300 ka trabahador ngadto sa isla aron motabang sa pagpamatay ug paghimulbol sa mga langgam. Nagtukod sila ug usa ka balangay ug usa ka gamayng riles aron ibiyahe ang patayng mga langgam. Episyente kaayo ang kalihokan nga si Tamaoki sa wala madugay nahimong adunahan kaayo​—pinaagi sa pagpamatay ug mga lima ka milyong langgam. Dako kaayo ang kadaot nga sa dihang ang bolkan sa isla mibuto sa 1902, nga naglaglag sa balangay ug sa tanang molupyo niini, ang uban nag-isip niana ingong usa ka “tunglo tungod sa pagpamatay sa mga albatross.” Bisan pa niana, pagkasunod tuig, ang mga tawo nangabot na usab, nga nangita sa mga langgam nga nahibilin.

Duolan sa 1500 kilometros ang gilay-on sa Sidlakang Dagat sa Tsina diha sa usa ka grupo sa umaw, batoong mga isla tali sa Taiwan ug Okinawa, ang usa ka tawo nga ginganlag Tatsushiro Koga nagpadagan sa mao gihapong dakog-kita nga negosyo. Sama kang Tamaoki, nakaplagan ni Koga nga ang iyang suplay sa mga langgam dali rang mikubos. Sa kataposan, mibiya siya sa isla niadtong 1900​—apan human na siya makapuo ug mga usa ka milyong albatross.

Usa ka Makapasubong Resulta sa Kadalo

Kadtong tiningob nga paglaglag sa mga langgam maoy trahedya nga adunay makalilisang nga mga sangpotanan. Sa lainlaing espisye sa albatross, tulo ang nagpuyo sa Amihanang Pasipiko, nga ang pangunang lumlomanan mao ang mga isla nga gitulis ni Tamaoki ug Koga. Usa kanila, ang mubog-ikog nga albatross (Diomedea albatrus), dayag nga walay laing nahibaloang sanayanan sa kalibotan.

Ang albatross kas-a gikaintapan sa mga marinero sa lawod. Ang mga leyenda ug patuotuo bahin sa dagat naghulagway niana ingong mao ang tilimad-on, sa mga unos ug gabon. Apan, dili leyenda nga ang talagsaon ka tag-as nga mga pako niining dako puting langgam nakapaarang niini sa paglupad latas sa kadagatan sulod lamang sa pipila ka adlaw, kasagaran magpautaw-utaw sa hangin nga ang mga pako halos wala maglihok. Ang katakos niini sa pagpautaw-utaw ug pagpabilin sa dagat sulod sa tagdugayng panahon dili-hitupngan.

Bisan tuod ang albatross maanindot molupad sa kahanginan, ang lihok niini sa yuta maoy hinay ug bakikaw. Ang tag-as nga mga pako ug bus-okon nga lawas nagpugong niini sa paglupad dayon. Kini, duyog sa wala pagkakat-on nga mahadlok sa tawo, naghimo sa langgam nga sayong patyon. Tungod niana, ang mga tawo naghatag niana ug mga ngalan nga sama sa gooney nga langgam o mollymawk.a

Ang iresponsableng mga tawo nga gisibahan sa kahibalo nga ang patay nga albatross makapatunghag salapi nagpadayon sa pagpamatay nga malipayon. Usa ka surbi nagbutyag nga pagka-1933, dihay menos sa 600 ka langgam sa Torishima. Sa kawalay-paglaom, ang gobyerno sa Hapon nagdeklarar nga dili-pasudlan ug mga tawo ang isla. Apan ang walay-prinsipyong mga tawo nagdali pag-adto sa isla aron sa pagpamatay ug daghang langgam kutob sa mahimo una pa miepekto ang pagdili. Pagka-1935, sumala sa usa ka eksperto, 50 ka langgam na lang ang nahibilin. Sa kataposan, ang mubog-ikog nga albatross gideklarar nga napuo. Pagkamakapasubong resulta sa kadalo sa tawo! Apan usa ka dakong sorpresa ang diha sa unahan.

Misugod ang Pagbalik

Usa ka gabii sa Enero 1951, usa ka tawo nga mikatkat sa kabatoan sa Torishima nakugang sa kalit nga linagapak. Nagkatinutokay siya ug ang albatross! Ang mubog-ikog nga albatross sa usa ka paagi nakalabang-buhi ug nagsugod sa pagsanay pag-usab diha sa Torishima. Apan, niining higayona ang mga langgam naglumlom sa bakilid nga halos imposibleng maabot sa mga tawo. Ug morag sila adunay bag-ong pagkamabinantayon sa tawo. Pagkadako gayong pagmaya sa mga mahigugmaon sa kinaiyahan!

Ang gobyerno sa Hapon milihok dayon. Nananom sila ug sagbot nga pampas aron himoon ang yuta nga mas lig-on alang sa mga salag ug gidid-an ang mga tawo sa pag-adto sa Torishima. Ang albatross gideklarar nga usa ka nasodnong bahandi ug nahimong gipanalipdang langgam sa tanang nasod.

Sukad sa 1976, si Hiroshi Hasegawa, sa Toho University sa Hapon, nagtuon sa mga langgam ug karon magduawan sa isla katulo sa usa ka tuig aron sa pagsusi kanila. Giingnan niya ang Pagmata! nga pinaagi sa pagsingsing ug lainlaing kolor sa mga bitiis sa mga langgam matag tuig, iyang nadiskobrehan nga kas-a lamang sa tulo o upat ka tuig nga ang albatross mobalik sa ilang dapit nga natawhan aron sa pagsanay. Sila unang mosanay sa panuigong unom ka tuig ug mangitlog ug usa lamang ka itlog matag panahon. Busa, bisan pa sa aberids nga gitas-on sa kinabuhi nga 20 ka tuig, dangtag dugayng panahon ang pagpadaghan kanila. Sa 176 ka itlog nga gipangitlog sa Torishima panahon sa tingtugnaw sa 1996/97, 90 lamang ang napiso.

Unsay buhaton sa albatross sa ubang mga panahon? Matod ni Hasegawa diyutay ray nahibaloan bahin niini. Sila tinong maglikay sa yuta ug mga tawo. Ang mga albatross ba mosunodsunod ug motugpa sa mga barko? Kana maoy sugilambong lamang nga walay pamatuod sa pagpaluyo niana, sumala kang Hasegawa. Segurado siya, matod niya, nga “ang Hapones nga mga albatross dili motugpa sa mga barko.” Apan siya midugang nga sa laing dapit sa kalibotan “tingali ang ubang langgam magpabilin diha sa mga barko sulod sa mubong panahon kon sila pakan-on.” Kasagaran, buhaton nila ang ilang kinamaayohang mabuhat​—mosakay sa paborableng mga sulog sa hangin ug maglupadlupad sa halapad nga kadagatan. Sa dihang kapoyon sila, matulog sila nga maglutaw sa dagat. Mokaon sila ug nukos, bangsi, kasag, ug hipon. Ang mga langgam nga gisingsingan ni Hasegawa kanunayng makita diha sa Bering Sea ug sa Gulpo sa Alaska. Ug sa 1985 ang pagkakita sa usa ka mubog-ikog nga albatross sa baybayon sa California​—ang unang higayon sa duolan sa usa ka siglo​—nakapaukyab sa mga tigbantay ug langgam didto.

Komosta ang Umaabot?

Sa positibong bahin, ang mubog-ikog nga albatross kanunayng nagdaghan. Niadtong Mayo, gibanabana ni Hasegawa nga dihay “kapin sa 900 lakip sa mga piso.” Siya midugang: “Sa tuig 2000, duna na kitay kapin sa 1,000 ka langgam sa Torishima lamang, nga adunay kapin sa 100 ka buok ang mapiso kada tuig.” Kulbahinam, usab, mao ang kamatuoran nga sa 1988, human sa 88 ka tuig, nakita sila nga nagsanay na usab sa Sidlakang Dagat sa Tsina. Ang mga langgam mipili sa batoong puwesto sa giilogang teritoryo, nga magseguro gayod sa kahilwas gikan sa pagpanghilabot sa tawo sa makadiyot.

Ang mga sayop gatosan ka tuig kanhi inanayng gitul-id. O natul-id kaha kini? Ang mga tigdukiduki kasagarang makakaplag nga sa dihang ilang dakpon ang mga langgam aron higtan ug banda, sila matarantar ug magsuka. Gikan sa ilang mga tiyan manggawas ang mga tipik sa plastik, kas-a ra gamiton nga mga layter sa sigarilyo, ug ubang basura nga dinanghag nga gilabay sa mga tawo ngadto sa dapit diin sila maningaon, ang dagat.

Ang kabuang ba sa tawo maghatod pag-usab sa dako puting langgam ngadto sa kapeligrohan?

[Footnote]

[Hulagway sa panid 16]

Torishima, puy-anan sa mubog-ikog nga albatross

[Hulagway sa panid 16, 17]

Ang tag-as, yagpis nga mga pako sa albatross nakapaarang niini nga mahimong batid nga tigpautaw-utaw sa kahanginan

[Hulagway sa panid 17]

Ang mubog-ikog nga albatross mibalik sa Torishima