Usa ka Pinulongan nga Imong Makita!

GIUNSA nimo pagkakat-on sa imong lumad nga pinulongan? Lagmit pinaagi sa pagkadungog sa pamilya ug mga higala nga nagsulti sa masuso ka pa. Alang sa kadaghanang tawo, ang pinulongan nakat-onan pinaagi sa pagpamati ug ipahayag pinaagi sa pagsulti. Sa dihang magpahayag ug mga hunahuna ug mga ideya, ang mga tawo nga sa kinaiyanhon makadungog makaensayo sa gisulting mga pulong ug mga prase diha sa ilang hunahuna una pa kana isulti. Apan, kon natawong bungol ang usa ka bata, makapahayag ba ang kaisipan ug mga hunahuna sa laing paagi? Duna bay pinulongan nga makapasa ug mga ideya, teoretikanhon ug aktuwal, gikan sa usa ka kaisipan ngadto sa lain nga wala gayoy tingog nga madungog?

Makita Apan Dili Madungog

Usa sa mga kahibulongan sa tawhanong kaisipan mao ang atong kapasidad alang sa pinulongan ug ang atong katakos sa pagpahiuyon niana. Ugaling, kon dili madungog, ang pagtuon ug usa ka pinulongan kasagaran nga mahimong obra sa mga mata, dili sa mga dalunggan. Ikalipay, ang tinguha sa pagpakigsulti kusganon kaayo sulod sa tawhanong kalag, nga makapaarang kanato sa pagbuntog sa bisan unsang dayag nga babag. Kini nga panginahanglan mitultol sa mga Bungol sa pag-ugmad ug daghang gisenyas nga mga pinulongan sa tibuok kalibotan. Sa dihang magkahimamatay sila sa usag usa, sanglit nahimugso diha sa Bungol nga mga pamilya o nagkahiusa diha sa linaing mga eskuylahan ug sa komunidad, ang resulta mao ang pagkaugmad sa usa ka komplikado kaayong pinulongan nga gituyo pagmugna alang sa mga mata​—usa ka gisenyas nga pinulongan.a

Alang kang Carl, nga taga-Tinipong Bansa, kini nga pinulongan maoy usa ka gasa gikan sa iyang Bungol nga mga ginikanan.b Bisan tuod bungol sukad sa pagkatawo, makangalan siyag mga butang, makatuhog ug mga senyas, ug makapahayag ug teoretikanhong mga hunahuna diha sa American Sign Language (ASL) sa linghod pa kaayo nga panuigon. Kasagaran sa Bungol nga mga bata sa Bungol nga mga ginikanang nagsenyas nagsugod pagsenyas sa edad nga 10 hangtod sa 12 ka bulan. Sa librong A Journey Into the Deaf-World, gisaysay nga “ang mga batid sa pinulongan sa pagkakaron nakaamgo nga ang kapasidad sa pagkakat-on ug pinulongan sa kinaiyanhong paagi ug ang pagpasa niana ngadto sa mga anak sa usa natisok pag-ayo diha sa utok. Dili na hinungdanon kon ang kapasidad mopatim-aw nga usa ka gisenyas nga pinulongan o gisulti nga pinulongan.”

Si Sveta natawo sa Rusya diha sa ikatulong-kaliwatan nga Bungol nga pamilya. Uban sa iyang Bungol nga igsoong lalaki, nakat-onan niya ang Russian Sign Language. Sa dihang naenrol na siya sa usa ka preschool alang sa Bungol nga mga bata sa edad nga tres anyos, ang iyang kinaiyanhong kahanas sa gisenyas nga pinulongan naugmad pag-ayo. Miingon si Sveta: “Ang ubang Bungol nga kabataan dili makamao sa gisenyas nga pinulongan ug magtuon gikan kanako.” Daghang Bungol nga kabataan ang dunay mga ginikanan nga Makadungog nga dili mosenyas. Ang gisenyas nga pinulongan kasagarang gipasa diha sa tunghaan gikan sa gulanggulang nga Bungol nga kabataan ngadto sa mga batabata pa, nga makapaarang kanila nga dali rang makapakigsulti.

Karon dugang ug dugang pang mga ginikanan nga Makadungog ang nagtuon nga mosenyas uban sa ilang mga anak. Ingong resulta, kining Bungol nga mga batan-on epektibong makapakigsulti sa dili pa magtungha. Sa Canada, mao kiniy nahitabo kang Andrew, kansang mga ginikanan makadungog. Gitun-an nila ang gisenyas nga pinulongan ug gigamit kana uban kaniya sa linghod nga panuigon, nga nagtagana kaniya ug usa ka pundasyon sa pinulongan nga mahimo niyang basehanan sa umaabot nga katuigan. Karon ang tibuok pamilya makapakigsulti sa usag usa sa bisan unsang ulohan diha sa gisenyas nga pinulongan.

Ang mga Bungol makapahayag ug mga hunahuna, teoretikanhon ug aktuwal, nga dili kinahanglang maghunahuna diha sa gisulti nga pinulongan. Maingon nga ang matag usa kanato magpahayag ug mga hunahuna diha sa atong kaugalingong pinulongan, daghang Bungol ang naghunahuna diha sa ilang gisenyas nga pinulongan.

Kadaiyahan sa mga Pinulongan

Sa tibuok kalibotan, ang komunidad sa mga Bungol naghimo sa ilang kaugalingong gisenyas nga pinulongan o kaha naglakip ug mga bahin sa ubang gisenyas nga mga pinulongan. Ang pipila ka bokabularyo sa ASL karong adlawa gikuha gikan sa French Sign Language 180 ka tuig kanhi. Kini gikombinar sa lumad na nga gigamit kaniadto sa Tinipong Bansa, ug kini nahimong ASL karon. Ang gisenyas nga mga pinulongan naugmad latas sa daghang katuigan ug nakaagi ug mga paghashas sa matag sunodsunod nga kaliwatan.

Sa naandan, ang gisenyas nga mga pinulongan dili katumbas sa gisulti nga mga pinulongan sa maong nasod. Pananglitan, sa Puerto Rico ang ASL gigamit, bisan tuod Kinatsila ang gisulti. Bisan tuod ang Ingles maoy gisulti sa Inglaterra ug sa Tinipong Bansa, ang nauna naggamit sa British Sign Language, nga dakog kalainan sa ASL. Dugang pa, ang Mexican Sign Language lahi sa daghang gisenyas nga mga pinulongan sa Latin Amerika.

Sa dihang magtuon ug gisenyas nga pinulongan, ang usa makadayeg sa hinashasang kakuti ug sa katataw sa ekspresyon. Kadaghanang ulohan, mga hunahuna, o mga ideya ikapahayag pinaagi sa gisenyas nga pinulongan. Ikalipay, dunay nagauswag nga kiling sa pagpatik ug literatura alang sa mga Bungol diha sa mga videocassette, nga naggamit sa kinaiyanhong gisenyas nga pinulongan sa pag-asoy ug mga sugilanon, pagpahayag ug balak, paghatag ug makasaysayanhong mga asoy, ug pagtudlo sa kamatuoran sa Bibliya. Sa daghang nasod nagkadaghan ang makamao sa gisenyas nga pinulongan.

Pagbasa sa Wala Gayod Madunggi Sukad

Sa dihang magbasa, ang mga tawo nga Makadungog kasagarang magpunting sa mga tingog nga anaa sa ilang panumdoman samtang ilang hinumdoman ang mga tingog sa mga pulong. Busa kadaghanan sa ilang gibasa masabtan tungod kay nadungog na kana nila sa una. Sa kadaghanang pinulongan ang sinulat nga mga pulong wala maghubit o walay kaamgiran sa mga ideya nga gihulagway niana. Daghang tawo nga Makadungog nakakat-on niining espesipikong sistema sa sinulat nga mga pulong o sinulat nga lagda pinaagi sa paglangkit niana sa mga tingog sa gisulting pinulongan aron masabtan ang gibasa. Apan, sulayi sa paghanduraw nga wala ka pa gayod makadungog nga gisulti ang usa ka tingog, pulong, o pinulongan sa tibuok nimong kinabuhi! Malisod ug makapahigawad ang pagtuon sa espesipikong sinulat nga lagda alang sa usa ka pinulongan nga dili madungog. Masabot nga ang pagbasa sa maong pinulongan maoy usa ka dakong hagit sa mga Bungol, ilabina niadtong nabungol na sa bata pa o kadtong wala gayod makadungog!

Daghang sentro sa edukasyon alang sa Bungol nga kabataan sa tibuok kalibotan nakadiskobre sa mga benepisyo sa paggamit ug gisenyas nga pinulongan sa sayong bahin sa pag-ugmad sa bata sa pinulongan. (Tan-awa ang mga kahon sa mga panid 20 ug 22.) Ang maong mga sentro nakakaplag nga ang pagladlad sa Bungol nga bata ngadto sa usa ka kinaiyanhong gisenyas nga pinulongan ug pag-ugmad ug pundasyon sa pinulongan magpahiluna sa pasikaranan alang sa mas dakong kalamposan sa tunghaan ug sa katilingban maingon man sa pagkakat-on sa ulahi sa usa ka sinulat nga pinulongan.

Ang usa ka komisyon sa United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization bahin sa pag-edukar sa mga Bungol nag-ingon: “Dili na dalawaton ang dili-pagpanumbaling sa senyas nga pinulongan, o ang paglikay nga makabaton ug aktibong pakigbahin sa kaugmaran niini diha sa edukasyonal nga mga programa alang sa mga bungol.” Apan, angayng isulti nga bisag unsay pilion sa mga ginikanan nga edukasyon alang sa ilang Bungol nga anak, ang bug-os nga pagpakigbahin sa duha ka ginikanan sa kaugmaran sa ilang bata hinungdanon kaayo.​—Tan-awa ang artikulong “Aron Makapakigsulti sa Akong Anak, Ako Nagtuon ug Laing Pinulongan,” sa Pagmata! sa Nobyembre 8, 1996.

Pagsabot sa Bungol nga Kalibotan

Sa dihang ang Bungol nga kabataan mahimong Bungol nga mga hamtong, kasagarang mosugid sila nga gusto unta kaayo nila nga makigsulti ang ilang mga ginikanan kanila. Sa dihang ang iyang tigulang nga inahan nagpinal na, si Jack, nga usa ka Bungol, misulay sa pagpakigsulti kaniya. Nanlimbasog siya sa pagtug-an kaniya ug usa ka butang apan wala makaarang sa pagsulat niana ug dili makamao sa gisenyas nga pinulongan. Unya nakoma siya ug sa ulahi namatay. Nagbalikbalik sa panumdoman ni Jack kadtong kataposang makapahigawad nga mga yugto. Kini nga kasinatian nagtukmod kaniya sa pagtambag sa mga ginikanan sa Bungol nga kabataan: “Kon buot ninyo ug larino nga pagpakigsulti ug makahuloganong pagbayloay sa mga ideya, mga pagbati, mga hunahuna ug gugma uban sa inyong bungol nga bata, isenyas kana. . . . Ulahi na kaayo alang kanako. Ulahi na ba kaayo alang kaninyo?”

Sulod sa katuigan daghan ang wala makasabot sa kasinatian sa mga Bungol. Ang uban nagtuo nga ang mga bungol halos walay nahibaloan tungod kay wala silay nadunggan. Ang mga ginikanan hilabihan ka mapanalipdanon sa ilang Bungol nga mga anak o mahadlokon nga tugotan silang makighugoyhugoy sa mga tawong Makadungog. Sa pipila ka kultura ang mga Bungol sayop nga gibatbat ingong “dili-makasulti” o “amang,” bisan tuod kasagarang wala madaot ang katakos sa pagsulti sa mga Bungol. Dili lamang sila makadungog. Ang uban naglantaw sa gisenyas nga pinulongan ingong kinaraan o ubos ug kalidad kay sa gisulti nga pinulongan. Dili ikatingala nga uban sa maong kawalay-kabangkaagan, ang ubang Bungol mibating dinaogdaog ug wala masabti.

Ingong usa ka bata nga nagdako sa Tinipong Bansa sa katuigang 1930, si Joseph naenrol sa usa ka linain nga tunghaan alang sa Bungol nga kabataan nga nagdili sa paggamit sa gisenyas nga pinulongan. Siya ug ang iyang mga klasmet kanunayng disiplinahon tungod sa paggamit ug mga senyas, bisan pag wala nila masabti ang sinultian sa ilang mga magtutudlo. Pagkadako sa ilang pangandoy nga makasabot ug masabtan! Sa mga nasod diin limitado ang edukasyon alang sa Bungol nga kabataan, ang uban nagdako nga diyutay ra kaayog pormal nga edukasyon. Pananglitan, usa ka koresponsal sa Pagmata! sa kasadpang Aprika nag-ingon: “Ang kinabuhi alang sa kadaghanang Bungol sa Aprika malisod ug makaluluoy. Sa tanang dunay apan, ang mga Bungol lagmit nga mao ang labing napasagdan ug labing wala kaayo masabti.”

Kitang tanan dunay panginahanglan nga masabtan. Ikasubo, sa dihang ang pipila makakita ug usa ka Bungol, nakita lamang nila ang usa ka tawo nga “dili makahimo.” Ang nakitang kawalay-katakos magpahinabo nga dili mamatikdan ang tinuod nga mga katakos sa usa ka Bungol. Sa kasukwahi, daghang Bungol ang nag-isip sa ilang kaugalingon ingong mga tawo nga “makahimo.” Sila makapakigsulti nga larino sa usag usa, makaugmad ug pagtahod-sa-kaugalingon, ug molampos sa tunghaan, sa katilingban, ug sa espirituwal nga paagi. Ikasubo, ang pag-abuso nga nasinati sa daghang Bungol nagpahinabo sa pipila nga dili mosalig sa mga tawong Makadungog. Bisan pa niana, sa dihang ang mga tawong Makadungog magpakitag tiunayng interes sa pagsabot sa kultura ug kinaiyanhong gisenyas nga pinulongan sa mga Bungol ug mag-isip sa mga Bungol ingong mga tawo nga “makahimo,” ang tanan mabenepisyohan.

Kon buot nimong magtuon ug gisenyas nga pinulongan, hinumdomi nga ang mga pinulongan naghulagway kon sa unsang paagi kita naghunahuna ug nagproseso ug mga ideya. Aron makakat-on pag-ayo sa gisenyas nga pinulongan, ang usa kinahanglang maghunahuna diha sa maong pinulongan. Mao kiniy hinungdan kon nganong ang yanong pagtuon sa mga senyas gikan sa usa ka diksiyonaryo sa gisenyas nga pinulongan dili makatabang sa tinuorayng pagsenyas diha sa maong pinulongan. Nganong dili magtuon gikan niadtong naggamit sa gisenyas nga pinulongan diha sa ilang adlaw-adlaw nga kinabuhi​—sa mga Bungol? Ang pagkakat-on ug ikaduhang pinulongan gikan sa naggamit niana sukad sa pagkabata motabang kanimo sa paghunahuna ug pagproseso sa mga ideya diha sa lahi, apan natural, nga paagi.

Sa tibuok kalibotan, ang mga Bungol nagapadako sa ilang mga kalaoman pinaagi sa paggamit sa usa ka makaiikag nga gisenyas nga pinulongan. Dali ug susiha mismo ang ilang pinulongan sa mga senyas.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 20]

“New York Magtudlo sa mga Bungol Diha sa Senyas nga Pinulongan, Unya sa Ingles”

Kana nga ulohang balita migula sa The New York Times sa Marso 5, 1998. Si Felicia R. Lee misulat: “Sa gitawag ingong hinungdanong kausaban sa edukasyon sa mga bungol nga estudyante, ang bugtong publikong tunghaan sa siyudad alang sa mga bungol rebisahon aron ang tanang magtutudlo magtudlo sa panguna diha sa usa ka senyas nga pinulongan nga gipasikad sa mga simbolo ug mga kompas.” Siya misaysay nga daghang magtutudlo “nag-ingon nga ang panukiduki nagpakita nga ang pangunang pinulongan sa mga bungol maoy makita, dili binaba, ug nga ang mga tunghaan nga nagagamit sa ilang gipili nga pamaagi, nga gitawag ug American Sign Language, nag-edukar sa mga estudyante nga mas maayo pa kay sa ubang mga tunghaan.

“Sila nag-ingon nga ang bungol nga mga estudyante kinahanglang isipon ingong duhay-pinulongan nga mga estudyante, dili mga estudyanteng dunay apan.”

Si Propesor Harlan Lane, sa Northeastern University, Boston, miingon: “Sa akong hunahuna [ang tunghaan sa New York] maoy nanguna sa usa ka kalihokan.” Giingnan niya ang Pagmata! nga ang lintunganayng tumong mao ang pagtudlo sa Ingles ingong ikaduhang pinulongan sa pagbasa.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 21]

Usa Kana ka Pinulongan!

Ang pipila ka tawong Makadungog sayop nga mihinapos nga ang gisenyas nga pinulongan maoy komplikadong matang sa pantomime (pag-asoy pinaagig lihok sa lawas lamang). Gihubit pa gani kini ingong usa ka pinulongan nga naghulagway. Bisan tuod ang gisenyas nga pinulongan naggamit sa nawong, lawas, mga kamot, ug palibot nga luna sa epektibong paagi, ang kadaghanan sa mga senyas diyutay rag kaamgiran o walay kaamgiran sa mga hunahuna nga gipasa niini. Pananglitan, sa American Sign Language (ASL) ang senyas nga nagpasa sa ideya nga “himoon” mogamit sa duha ka kamot nga nangumo, nga ang usa ka kumo anaa sa ibabaw sa lain nga palihokon nga daw nagliso. Bisan tuod kasagaran, kini nga senyas dili tin-awng naghubit sa kahulogan niini ngadto sa dili-tigsenyas. Sa Russian Sign Language (RLS), ang senyas nga naghulagway sa ideya sa “pagkinahanglan” ipasa pinaagi sa paggamit sa duha ka kamot, nga ang matag kumagko nagdapat sa ikatulong tudlo ug palihokong pasirkulo ang direksiyon. (Tan-awa ang mga letrato niining maong panid.) Uban ang daghang teoretikanhong mga ideya, imposible ang pagpahayag niana sa pinulongang naghulagway. Ang mga eksepsiyon niini mao kadtong mga senyas alang sa aktuwal nga mga butang nga mahulagwayon tingali, sama sa mga senyas nga naghulagway sa “balay” o “bata.”​—Tan-awa ang mga letrato niining maong panid.

Ang laing sukdanan sa usa ka pinulongan mao ang paggamit sa usa ka gibalay nga bokabularyo nga gidawat sa usa ka komunidad. Ang gisenyas nga mga pinulongan nagpasundayag ug ingon nianang gramatikanhong gambalay. Pananglitan, ang ulohan sa usa ka tudling-pulong sa ASL kasagarang isulti una, nga sundan sa usa ka komento bahin niana. Dugang pa, ang paghan-ay sa mga butang sumala sa pagkahitabo niini maoy lintunganayng bahin sa daghang gisenyas nga mga pinulongan.

Daghang ekspresyon sa nawong ang nagsilbing mga paagi sa gramatika agig pag-ila sa usa ka pangutana gikan sa usa ka sugo, sa usa ka kondisyonal nga prase, o usa ka yanong pamulong. Ang pagkamakita sa gisenyas nga pinulongan nagtugot niini sa pag-ugmad sa mga ekspresyon sa nawong ug sa daghang ubang talagsaong mga bahin.

[Mga hulagway]

“Himoon” sa ASL

“Pagkinahanglan” sa RLS

“Balay” sa ASL

“Bata” sa ASL

[Kahon sa panid 22]

Tinuod nga mga Pinulongan

“Kasukwahi sa popular nga sayop nga mga pagsabot, ang senyas nga mga pinulongan dili mga pantomime ug mga kompas, mga inimbento sa mga magtutudlo, o mga simbolo sa gisulti nga pinulongan sa palibot nga komunidad. Kini makaplagan bisan diin nga dunay komunidad sa mga bungol, ug ang matag usa maoy lahi, kompletong pinulongan, nga naggamit sa mao gihapong mga matang sa gramatikanhong sistema nga makaplagan sa tibuok kalibotan diha sa gisulti nga mga pinulongan.”

Sa Nicaragua “ang mga tunghaan nagtumong sa pagtagad diha sa pagbansay sa [bungol nga] mga bata sa pagbasa pinaagig pagtan-aw sa ngabil ug sa pagsulti, ug sa matag kaso diin kini gisulayan, dili-maayo ang mga resulta. Apan nakakat-on gihapon sila. Diha sa mga dulaanan ug sa mga bus sa tunghaan ang mga bata nag-imbento sa ilang kaugalingong sistema sa senyas . . . Sa wala madugay ang sistema natigom ngadto sa gitawag karon nga Lenguaje de Signos Nicaragüense.” Ang batabata nga kaliwatan sa bungol nga kabataan sa pagkakaron nakaugmad ug mas hinashasang pinulongan nga nailhang Idioma de Signos Nicaragüense.​—The Language Instinct, ni Steven Pinker.

[Mga hulagway sa panid 23]

Sa ASL, mao kiniy usa ka paagi sa pagsenyas sa “Human siya moadto sa tindahan, miadto siya sa trabahoan”

1 Tindahan

2 siya

3 moadto sa

4 human

5 miadto sa

6 trabahoan