“Binuang nga Transportasyon” sa Silangang Aprika

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA KENYA

ANG Britanikong mga plano nga kapig diyutay sa 100 ka tuig kanhi nga magtukod ug riles sa tren latas sa Silangang Aprika wala paluyohing maikagon sa tanan sa parliamento sa London. Ang usa nga supak niana misulat:

“Kon pilay gasto walay mga pulong nga makabatbat;

Kon unsay tumong walay utok nga makapangagpas;

Kon asa magsukad walay makapanaghap;

Kon asa paingon walay nasayod.

Kon unsay gamit niana walay makabanabana;

Kon unsay dad-on walay usang makasaysay;

Kini sa tin-aw binuang nga riles.”

Sa pagkamatuod, ang proyekto dili kay dili-maayong pagkaplano sumala sa gipahayag sa itaas. Ang riles gidahom nga makaabot ug mga 1,000 kilometros, gikan sa Mombasa, dunggoanan sa Kenya sa Indian nga Dagat, paingon sa Lanawng Victoria. Sa pagkahuman, ang mga tigpaluyo gipasaligan, kini magpauswag sa komersiyo ug kaugmaran ug magtapos usab sa pamaligyag ulipon sa rehiyon. Ang gasto sa pagtukod sa riles gikalkulong $5 milyon (T.B.), nga bayran sa Britanikong mga tigbuhis. Ang gibanabanang gidugayon sa pagtukod maoy upat ngadto lima ka tuig.

Bisan pa niana, ang mga detalye dili tin-aw. Sa dihang si George Whitehouse, hepe inhenyero, miabot sa Mombasa niadtong Disyembre 1895, dibuho lamang sa ruta nga subayon kono sa riles ang nabatonan niya. Ang nasayran ni Whitehouse human niadto labing makuyaw. Sa kasadpan mismo sa Mombasa diha ang init, way-tubig nga rehiyon nga gilikayan sa kadaghanang panon sa mga magpapanaw. Sa unahan, ang riles moagi sa 500 kilometros nga patag ug kabugangan nga nagdagsang ang mga leyon ug gihugpaan sa mga langawng tsetse ug mga namok. Dayon diha ang bolkanikong kabukiran nga gisip-ak sa 80-kilometro-gilapdong Great Rift Valley, uban sa 600-metros laglom nga kapangpangan niini. Ang kataposang 150 kilometros paingon sa lanaw giingong kalapokan. Dili katingad-an nga ang pagtukod niining rilesa nahimong usa sa labing makaiikag nga mga sugilanon sa Aprika.

Unang mga Suliran

Dayag, gikinahanglan ang daghang trabahante alang nianang dakong proyekto. Sanglit ang Mombasa gamay nga komunidad, ang mga trabahanteng gikan sa India gipasulod. Sa 1896 lang, kapig 2,000 ang miabot sakay sa barko​—mga kantero, mga panday sa puthaw, mga karpentero, mga surbeyor, mga draftsman, mga eskribiyente, ug mga obrero.

Unya himoon pa ang Mombasa nga angayang dapit sa pagdawat ug labihan ka daghang kasangkapan nga ipadala sa barko aron matukod ang 1,000-kilometrong riles sa tren. Ang nag-ubay nga mga riles lang nagkinahanglag 200,000 ka riles, nga matag usa 9 metros sa gitas-on ug motimbang ug mga 200 kilos. Gikinahanglan usab ang 1.2 milyong pinakabusaog (kadaghanan niana asiro). Sa paghugpong sa riles ug pinakabusaog gikinahanglan ang pag-importar ug 200,000 ka asirong tsapa, 400,000 ka perno, ug 4.8 ka milyong asirong pangligpit. Dugang pa, ang mga makina sa tren, mga behikulo sa sugnod ug tubig, mga van sa preno, mga kargahan sa manggad, ug mga lawak sa pasahero kinahanglang ipasulod. Apan sa wala pa ikapahiluna ang unang riles, gikinahanglan nga magtukod ug mga pantalan, mga bodega, mga puy-anan sa mga trabahante, mga buhatan sa pagpang-ayo, ug mga talyer. Sa kalit ang hilom nga lungsod sa baybayon nahimong modernong dunggoanan.

Dihadiha, nakaamgo si Whitehouse nga may suliran unya sa tubig; ang pila ra ka atabay sa Mombasa lugos makatagana sa mga panginahanglan sa katawhan nianang dapita. Bisan pa niana, daghan kaayong tubig ang kinahanglan para ilimnon ug kaligo ug sa pagpanukod. “Sumala sa akong nakita ug nasayran bahin sa nasod,” misulat si Whitehouse, “makasugyot lang ako nga mga tren ang magdalag tubig sulod sa unang 100 ka milya.” Ang maong mga tren sa tubig maghakot sa labing menos 40,000 litros kada adlaw!

Sa sinugdan, ang mga inhenyero sa riles sa tren nagsulbad sa suliran sa tubig pinaagi sa paghimog dike sa tubig sa usa ka sapa ug paggamag pondohan sa tubig sa ulan. Sa ulahi, ang makinarya nga magdistilar sa tubig sa dagat gipasulod.

Nagsugod ang trabaho, ug sa kataposan sa 1896​—usa ka tuig human sa pag-abot ni Whitehouse sa Mombasa​—napahiluna na ang 40 kilometros nga nag-ubayng riles. Bisan pa sa maong nahimo, ang mga kritiko nagpahayag dayon nga kon dili dalion ang pagtukod, ang unang tren dili makabiyahe gikan sa baybayon paingon sa Lanawng Victoria hangtod sa sayong bahin sa katuigang 1920!

Pagtabok sa Taru nga Kapatagan

Kasamtangan, ang mga trabahante sa konstruksiyon gihampak sa sakit. Sa Disyembre 1896, ang mga tolda sa ospital nagpasilong ug kapig 500 ka trabahante nga nasakit sa malarya, disenterya, mga hubag sa tropiko, ug pulmonya. Pila ka semana sa ulahi, katunga sa mga trabahante dili na makatrabaho tungod sa sakit.

Bisan pa niana, ang trabaho nagpadayon, ug pagka-Mayo ang riles nakaabot sa kapig 80 kilometros, ngadto sa ugang Taru nga Kapatagan. Bisan pag sa unang pagtan-aw ang yuta maorag angayan sa kasagarang paso sa pagtukod, ang Taru maoy lasang sa samag-tawo-kataas, hait-labaha nga mga sampinit. Ang bagang panganod sa pulang abog nagpatikuka sa mga trabahante. Naglagiting ang kainit sa adlaw, nga nagpagba sa yuta​—ang dapit samag init nga kalaha nga punog sampinit. Bisan sa magabii, ang mga temperatura talagsa rang mous-os ngadto sa ubos sa 40 grado Celsius. Ang magsusulat nga si M. F. Hill miingon diha sa iyang opisyal nga kasaysayan bahin sa riles: “Ang bililhong kinaiyahan sa Aprika maorag misupak sa pagsulod sa riles sa tren sa puting tawo.”

Gilisang sa mga Leyon

Pagkahinapos sa 1898 ang riles nagkaduol sa Tsavo, diha na sa kilometro 195. Unya, dugang sa mga suliran sa dili maayong yuta, ang laing suliran migimaw​—duha ka leyon misugod pag-atake sa mga trabahante. Kadaghanang leyon molikay sa tawo ingong tukbonon. Kadtong moatake sa mga tawo kasagarang tigulang na kaayo o luya nga mosikop ug mga hayop. Ang duha ka leyon sa Tsavo, usa ka laki ug usa ka baye, talagsaong eksepsiyon. Kadto sila, nga dili tigulang ni luya, hilom nga moabot sa magabii ug magtangag sa mga biktima.

Ang nangahadlok nga mga obrero nagbuhat ug tunokong mga koral libot sa ilang mga kampo, may kanunayng daob, ug nagtudlog mga magbalantay nga magbasal sa basiyong mga dram sa aseite sa paglaom nga ang mga hayop dili mopaduol. Pagka-Disyembre ang mga obrero nalisang na pag-ayo sa mga leyon nga gipahunong sa pila ka obrero ang usa ka tren nga nagpauli sa Mombasa pinaagi sa paghigda sa riles, ug unya mga 500 kanila mihugop sa pagsakay. Mga upat lang ka dosenang obrero ang nagpabilin. Nahunong ang pagtukod sa sunod tulo ka semana samtang gipalig-on sa mga obrero ang ilang mga payag batok sa mga leyon.

Sa kataposan, ang mga leyon napatay, ug ang trabaho nagpadayon.

Ubang mga Suliran

Pagkatungatunga sa 1899 ang riles nakaabot na sa Nairobi. Gikan didto ang riles nagpadayon sa kasadpan, nga milugsong sa kapig 400-metros nga pangpang paingon sa Rift nga Walog ug dayon patungas sa pikas nga tampi latas sa bagang kalasangan ug ibabaw sa laglom nga mga pangpang hangtod nakaabot kini sa Mau Summit, sa gihabogong 2,600 metros.

Ang mga suliran sa pagtukod ug riles ibabaw nianang lisod nga yuta maoy lisod nga tahas, apan may uban pang mga suliran. Ang lokal nga mga manggugubat, pananglitan, manulod sa kampo ug manguhag materyales nga igtutukod​—alambre sa telegrapo aron himoong alahas ingon man mga perno, mga rimatsi, ug riles aron buhatong mga armas. Sa pagkomento bahin niini, si Sir Charles Eliot, kanhi komisyonado sa Silangang Aprika, misulat: “Handurawa kon pila ka pangawat ang pagahimoon diha sa Uropanhong riles kon ang mga alambre sa telegrapo maoy perlas nga mga kulentas ug ang riles primera-klaseng pusil . . . Dili katingad-ang ang [mga nitibo] wala makalikay sa tentasyon.”

Ang Kataposang Hugna

Samtang ang mga obrero sa riles nagsingabot sa kataposang 10 kilometros paingon sa Lanawng Victoria, ang disenterya ug malarya mihugpa sa kampo. Katunga sa mga obrero nasakit. Sa samang panahon, ang ulan miabot, nga naghimo sa humokong yuta nga samag linugaw. Ang mga dike sa riles nahimong humok kaayo nga ang mga treng gikargahan sa materyales kinahanglang madiskargahan samtang nagdagan pa; kon dili, sila matumba ug malubong sa lapok. Usa ka obrero nagbatbat sa usa sa maong tren ingon nga “nagsingabot nga hinay ug mainampingon, nga nagkilingkiling, nga nag-ugpot-ugpot nga samag barko diha sa balorong dagat, ug nagpasidlit ug lapok sa tulo ka metros sa matag kiliran niini.”

Sa kataposan, sa Disyembre 21, 1901, ang kataposang pangligpit gidukdok sa kataposang riles sa Port Florence (Kisumu na karon), sa baybayon sa Lanawng Victoria. Tanantanan, ang 937-kilometrong riles sa tren gidangtag lima ka tuig ug upat ka bulan sa pagtukod ug mibilig $9,200,000. Kapig 2,000 sa 31,983 ka obrero nga gipasulod gikan sa India ang namatay, ang uban namalik sa India, ug libolibo ang nagpabilin ug miuswag nga nahimong dakong populasyon sa mga Asianhon sa Silangang Aprika karon. Kap-atag-tulo ka estasyon sa tren ang natukod, uban ang 35 ka agianan sa tubig ug kapig 1,000 ka taytayan ug mga kulbert.

Ang magsusulat nga si Elspeth Huxley nagtawag niining “ang labing maisogong riles sa tren sa kalibotan.” Bisan pa, ang pangutana nagpabilin, Ang resulta takos ba sa kahago, o ang riles sa tren sa pagkamatuod “binuang nga riles,” nga dako kaayong pag-usik sa panahon, salapi, ug mga kinabuhi?

Ang Riles sa Tren Karon

Ang tubag nianang pangutanaha hikaplagan sa paghisgot kon unsay nahitabo sulod sa duolag 100 ka tuig sukad sa pagkahuman sa unang riles. Ang mga makinang gipadagan sa alisngaw giilisan sa kapig 200 ka kusog nga makinang gipadagan sa diesel karon. Ang riles sa tren gipatas-an nga nakaabot ngadto sa kawhakawhaang lungsod ug mga siyudad sa Kenya ug Uganda. Kini nakadulag hinungdanong bahin sa kaugmaran sa kabiserang mga siyudad sa Nairobi ug Kampala.

Duha ka pilo ang papel sa riles sa tren karon. Una, maghatod kini sa mga pasahero nga kasaligan ug luwas ngadto sa ilang mga destinasyon. Ikaduha, ang riles sa tren nagpaposible sa paghatod ug kargamento nga sama sa semento, kape, makinarya, troso, ug mga pagkaon. Ang paghatod ug di-maihap nga mga container sa interyor human sa pagdiskarga kanila gikan sa mga barko maoy dakong masapian nga negosyo alang sa Kenya Railways.

Tin-aw, ang riles sa tren napamatud-ang labihan ka bililhon alang sa Silangang Aprika. Tingali usa ka adlaw makapahimulos ka nga mahimong pasahero sa bantog nga tren nga sa nangagi gisaway ingong “binuang nga transportasyon.”

[Kahon/Hulagway sa panid 24]

BIYAHE PINAAGI SA TREN

ALANG sa managsamang mga turista ug lokal nga katawhan, ang tren usa ka popular nga paagi sa pagbiyahe, ilabina tali sa Mombasa ug Nairobi. Ang mga treng depasahero mogikan sa Nairobi ug Mombasa kada adlaw sa alas 7:​00 s.g. impunto. Kon mobiyahe kang primera o segunda klase, sa dili pa mosakay susiha ang gipaskin nga mga pahibalo alang sa imong sakyanan ug nahimutangan sa lawak. Ang usa ka kamarero nga nagtindog sa duol mangutana kon buot ba nimong manihapon sa alas 7:​15 o alas 8:​30 s.g. Ikaw ang magpili, ug iyang itunol kanimo ang nahiangayng kupon.

Mosakay ka na. Ang tren mopito, ug may tugtog nga musika samtang ang imong tren moinanay pagdagan gikan sa estasyon. Sa pag-abot sa tingpanihapon, adunay moagi sa hiktin nga agianan nga magpatokar ug gamayng kinuptan-sa-kamot nga xylophone sa pagpahibalo kanimo nga andam na ang pagkaon.

Sa kan-anan nga lawak, moorder ka gikan sa talaan sa pagkaon; ug samtang magkaon ka, ang usa ka alagad mosulod sa imong kabin aron areglahon ang imong higdaan. Ang unang bahin sa biyahe maoy sa kangitngitan.

Apan, sa dili pa ka matulog basin buot nimong palongon ang mga suga sa imong lawak, molantaw sa imong bentana, ug mangutana sa kaugalingon, ‘Kana bang mga landong sa kahayag sa bulan maoy mga elepante ug mga leyon, o kana mga bugang ug kakahoyan lamang? Unsa kahay kahimtang nga matulog dinhi duolag usa ka gatos ka tuig kanhi sa dihang gitukod pa ang riles? Mahadlok kaha akong matulog niadto? Komosta na man karon?’

Ang biyahe dangtan lamang ug menos sa 14 ka oras, busa daghan kag makit-an sa Aprikanhong talan-awon sa pagbanagbanag. Kon nagbiyahe ka paingon sa Mombasa, ang adlaw sa buntag mosilang nga pula ibabaw sa lasang sa mga sampinit, nga inanayng mailisan sa mga kahoyng palma ug unya sa pinutlan sa sagbot nga mga tugkaran, gipul-ongang mga tanom sa kadaplinan, ug modernong mga tinukod sa Mombasa. Ang mga magbabaol nagtikad sa ilang mga uma nga kinamot samtang ang nagtiniil nga mga bata madasigong nagwarawara ug nagsinggit sa mga timbaya ngadto sa mga pasaherong sakay sa tren.

Kon ikaw nagbiyahe paingon sa Nairobi, ang unang kahayag moabot samtang kamo magkagalkal agi sa luag kaayo, hawan nga kapatagan. Sayon didto ang pagkakitag mga hayop, ilabina samtang kamo moagi sa Nasyonal nga Parke sa Nairobi.

Talagsaon gayod ang kasinatian. Sa unsang laing tren nga makapahimulos ka ug lamiang pamahaw samtang maglantaw sa bentana sa mga panon sa mga zebra o lagsaw?

[Credit Line]

Kenya Railways

[Mapa/Mga hulagway sa panid 23]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

KENYA

Lanawng Victoria

Kisumu

NAIROBI

Tsavo

Mombasa

INDIAN NGA DAGAT

[Credit Lines]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

Map of Africa on globe: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

Trains: Kenya Railways

Male and female kudu. Lydekker

Lioness. Century Magazine