Tawhanong mga Katungod ug mga Sayop Karon

ANG mga tigpaluyo sa tawhanong mga katungod di pa dugay nakahimog talagsaong kalamposan. Una, nahiusa nila ang kapin sa 1,000 ka organisasyon sa 60 ka nasod sa usa ka kalihokan nga gitawag ug International Campaign to Ban Landmines (ICBL). Unya, ilang giawhag ang pagpatuman sa usa ka internasyonal nga tratado nga nagdili niining mga hinagibana. Human niana, ang ICBL ug ang malahutayong direktor niini, ang Amerikanang aktibista nga si Jody Williams, nakadaog sa Nobel Peace Prize alang sa 1997.

Apan, ang maong mga kalamposan dunay ugdang nga komentaryo. Sumala sa giingon sa Human Rights Watch World Report 1998, ang pagkatibuok-kalibotan sa tawhanong mga katungod sa gihapon “nailalom sa padayong pag-atake.” Ug dili lamang ang gitawag ug menos ug gahom nga mga kagamhanang diktador ang kapasanginlan. “Ang dagkong mga gahom,” matod sa taho, “nagpakita ug dayag nga kiling sa dili-pagpanumbaling sa tawhanong mga katungod sa dihang kini dili-kombenyente sa ekonomikanhon o estratehikong intereses​—usa ka makapasubong kahimtang nga kasagaran sa Uropa ug sa Tinipong Bansa.”

Alang sa minilyong tawo sa tibuok kalibotan, ang paglapas sa tawhanong mga katungod imposibleng dili-panumbalingon. Ang ilang adlaw-adlawng kahimtang nadaot gihapon sa pagpihigpihig, kakabos, pagkanalunosan, paglutos, pagpanglugos, pag-among-among sa bata, pagkaulipon, ug mapintas nga kamatayon. Alang niining maong mga biktima ang masaarong mga kahimtang nga gisaad sa nagtipun-og nga mga tratado sa tawhanong mga katungod dili mapahimuslan o makahuloganon alang kanila. Sa pagkatinuod, alang sa kadaghanang tawo, bisan ang sukaranang mga katungod nga gilista diha sa 30 ka artikulo sa Tibuok-Kalibotang Deklarasyon sa Tawhanong mga Katungod nagpabiling wala matuman nga saad. Sa pag-ilustrar, tagda sa makadiyot kon unsay epekto sa pipila ka hamiling mga katungod nga gihisgotan sa Deklarasyon diha sa adlaw-adlawng kinabuhi.

Kaangayan Alang sa Tanan?

Ang tanang tawo natawo nga may kagawasan ug managsama sa dignidad ug mga katungod.​—Artikulo 1.

Ang unang laraw sa Artikulo 1 sa Tibuok-Kalibotang Deklarasyon nag-ingon: “Ang tanang lalaki . . . managsama.” Apan, sa pagseguro nga kining maong pahayag dili sabton nga nagkahulogang ang mga babaye wala iapil, ang babayeng mga membro sa komisyon nga naghimo sa laraw miinsistir nga usbon ang pinulongan. Sila nagmadaogon, ug “ang tanang lalaki . . . managsama” nahimong “ang tanang tawo . . . managsama.” (Italiko amoa.) Apan ang pag-usab ba sa pinulongan niining artikuloha nag-usab sa posisyon sa kababayen-an?

Sa Disyembre 10, 1997, Adlaw sa Tawhanong mga Katungod, ang Unang Ginang sa Tinipong Bansa, si Hillary Clinton, miingon sa HK nga ang kalibotan nagpadayon sa “pagtratar sa kababayen-an ingong segunda klaseng mga lungsoranon.” Naghatag siyag pipila ka pananglitan: Sa mga kabos sa kalibotan, 70 porsiyento maoy mga babaye. Dos tersiya sa 130 ka milyong bata sa kalibotan nga wala makaeskuyla maoy mga babaye. Dos tersiya sa 96 ka milyong dili makamaong mobasa ug mosulat sa kalibotan maoy mga babaye. Ang kababayen-an nag-antos usab pag-ayo sa kapintasan diha sa panimalay ug sa kapintasan sa sekso, nga nagpabiling, midugang si Gn. Clinton, “usa sa labing wala-ikataho ug kaylap nga mga paglapas sa tawhanong mga katungod sa kalibotan.”

Ang pipila ka babaye nabiktima sa kapintasan bisan sa wala pa sila mangatawo. Ilabina sa pipila ka nasod sa Asia, ipakuha sa ubang mga inahan ang ilang wala pa matawong mga anak nga babaye tungod kay gipalabi nila ang mga anak nga lalaki kay sa mga babaye. Sa pipila ka dapit ang pagpalabi sa mga anak nga lalaki naghimo sa pagsusi sa henetika aron sa pagpili sa sekso nga usa ka mauswagong negosyo. Usa ka klinika nga mosusi sa henero nag-anunsiyo sa mga serbisyo niini pinaagi sa pagsugyot nga mas maayong mogasto ug $38 karon sa pagpatay sa babaye nga bata sa tagoangkan kay sa paggasto ug $3,800 sa ulahi sa pagbayad alang sa iyang bugay. Ang maong mga paanunsiyo misaler. Usa ka pagtuon nga gihimo sa usa ka dakong ospital sa Asia nakakaplag nga 95.5 porsiyento sa mga bata sa tagoangkan nga natinong babaye gipakuha. Ang pagpalabi sa anak nga lalaki nahitabo usab sa ubang bahin sa kalibotan. Sa dihang ang kanhing kampeyon sa boksing sa T.B. gipangutana kon pilay iyang anak, siya mitubag: “Usa ka lalaki ug pito ka sipyat.” Ang publikasyon sa HK nga Women and Violence nag-ingon nga “dangtan pag dugayng panahon ang pag-usab sa tinamdan ug panglantaw sa mga tawo ngadto sa mga babaye​—labing menos usa ka kaliwatan, sa hunahuna sa daghan, ug tingali mas dugay pa.”

Kabataan nga Wala Makapahimulos ug Normal nga Pagkabata

Walay pagaulipnon o paalagaron ingong ulipon; ang pagpangulipon ug ang negosyo sa mga ulipon kinahanglang idili sa tanang matang niini.​—Artikulo 4.

Diha sa papel, gipapha ang pagpangulipon. Ang mga gobyerno mipirma ug daghang tratado nga naghimong di-legal sa pagpangulipon. Bisan pa niana, sumala sa Batok-Pagpangulipon nga Sosyedad sa Britanya, nga nailhan ingong labing karaan nga organisasyon sa tawhanong mga katungod sa kalibotan, “dunay mas daghang ulipon karon kay kaniadto.” Ang modernong-adlawng pagpangulipon naglakip sa nagkadaiyang mga paglapas sa tawhanong mga katungod. Ang pinugos nga pagpatrabaho sa bata gikaingon nga usa ka matang sa pagpangulipon karon.

Si Derivan, usa ka batang lalaki sa Amerika del Sur, maoy usa ka makapasubong pananglitan. ‘Ang iyang gagmayng mga kamot nangapaslot gumikan sa paggunit sa sapnot ug hait nga mga dahon sa sisal, usa ka lanot sa tanom nga gigamit sa paghimog mga kutson. Ang iyang trabaho mao ang pagpanguha sa mga dahon diha sa usa ka bodega ug dad-on kini ngadto sa makinang tigproseso nga mga 90 metros ang gilay-on. Sa kataposan sa matag 12-oras nga pagtrabaho sa usa ka adlaw, nakahakot na siya ug usa ka toneladang dahon. Si Derivan nagsugod sa pagtrabaho sa dihang singko anyos siya. Karon siya 11 anyos.’​—World Press Review.

Ang International Labour Office nagbanabana nga un kuwarto sa usa ka bilyong bata nga tali sa mga edad nga 5 ug 14 maoy mga batang mamumuo karon​—usa ka panon sa gagmayng mga trabahador nga halos sama ka daghan sa tiningob nga populasyon sa Brazil ug Mexico! Daghan niining mga bataa nga wala makapahimulos ug normal nga pagkabata naghago diha sa mga minahan, nga nanagguyod ug mga sudlanang puno sa karbon; nagbaktas latas sa lapok aron sa pag-ani sa mga pananom; o nagtikuko diha sa mga hablanan aron sa paghimog mga alpombra. Bisan ang gagmayng mga bata​—tres-, kuwatro-, ug singko-anyos​—duyog nga giyugohan aron magdaro, mamugas, ug manghagdaw sa mga umahan gikan sa kadlawon ngadto sa kilumkilom. “Ang kabataan,” matod sa usa ka tag-iyag yuta sa usa ka nasod sa Asia, “mas barato ug gastos kay sa mga traktor ug mas intelihente kay sa mga torong baka.”

Pagpili ug Pag-usab sa Relihiyon sa Usa

Ang matag usa dunay katungod sa kagawasan sa hunahuna, tanlag ug relihiyon; kining maong katungod naglakip sa kagawasan sa pag-usab sa iyang relihiyon.​—Artikulo 18.

Sa Oktubre 16, 1997, ang Asembliya Heneral sa HK nakadawat ug usa ka “temporaryong taho bahin sa pagpapha sa tanang matang sa relihiyosong pagkadili-matugoton.” Ang taho, nga giandam sa Linaing Tigtaho sa Komisyon sa Tawhanong mga Katungod, nga si Abdelfattah Amor, naglista sa padayong mga kalapasan sa Artikulo 18. Naghisgot bahin sa daghang nasod, ang taho nagkutlo sa daghang kaso sa ‘pagpanghasi, pagpanghulga, pagmaltratar, pagdakop, pagbilanggo, pagkahanaw, ug pagpatay.’

Sa susama, ang 1997 Human Rights Reports, nga gitigom sa Buhatan sa Demokrasya, Tawhanong mga Katungod, ug Pamuo sa T.B., nagpunting nga bisan ang mga nasod nga dunay dugay nang tradisyon sa demokrasya “naningkamot sa pagkuto sa mga kagawasan alang sa usa ka lahi nga grupo sa gagmayng mga tinuohan, nga naggrupo niining tanan ingong ‘mga kulto.’” Ang maong mga kiling makapabalaka. Si Willy Fautré, presidente sa nagbase-sa-Brussels nga organisasyon sa Tawhanong mga Katungod nga Walay Utlanan, nag-ingon: “Ang relihiyosong kagawasan maoy usa sa kinamaayohang mga timailhan sa katibuk-ang kahimtang sa tawhanong kagawasan sa bisan unsang katilingban.”

Nagsakit nga Bukobuko Apan Walay Sulod nga Pitaka

Ang tanan nga nagtrabaho dunay katungod sa maangayon ug maayong suweldo nga nagseguro nga ang paglungtad niya ug sa iyang pamilya takos sa tawhanong dignidad.​—Artikulo 23.

Ang mga tigpanghabas ug tubo sa Caribbeano mokita tingalig tulo ka dolyar sa usa ka adlaw, apan ang bili sa abang ug mga kahimanan nagpabaguod kanila sa dihadihang utang ngadto sa mga tag-iya sa plantasyon. Dugang pa, dili sila bayran ug kuwarta nga magamit dayon kondili tseke. Ug sanglit ang tindahan sa kompaniya sa plantasyon mao lamang ang bugtong tindahan nga maabot sa mga tigpanghabas, mapugos sila sa pagpalit sa ilang mantika, humay, ug liso didto. Apan, ingong bayad sa serbisyo sa pagdawat sa mga tseke sa mga mamumuo, ang tindahan moiban ug 10 ngadto sa 20 porsiyento sa bili sa tseke. Si Bill O’Neill, luyoluyong tagdumala sa Komite sa mga Abogado Alang sa Tawhanong mga Katungod, miingon sa usa ka sibya sa radyo sa HK: “Sa pagkatapos sa ting-ani, wala silay kuwarta sulod sa mga semana, mga bulan sa makapabali-sa-bukobuko nga pamuo. Wala silay natigom nga kuwarta, ug halos dili sila makalabang-buhi sa maong ting-ani.”

Medikal nga Pag-atiman Alang sa Tanan?

Ang tanan adunay katungod sa usa ka sukdanan sa pagkinabuhi nga igoigo alang sa kahimsog ug kaayohan niya ug sa iyang pamilya, lakip ang pagkaon, sapot, balay ug medikal nga pag-atiman.​—Artikulo 25.

‘Si Ricardo ug Justina maoy kabos nga mga mag-uuma sa Latin Amerika nga nagpuyo mga 80 kilometros gikan sa kinadul-ang siyudad. Sa dihang si Gemma, ang ilang batang babaye, nasakit, gidala nila siya sa usa ka pribadong klinika sa panglawas diha sa duol, apan wala sila atimana sa mga kawani tungod kay dayag nga si Ricardo dili makabayad. Pagkasunod adlaw, si Justina nanghulam ug kuwarta gikan sa mga silingan aron iplete sa publikong transportasyon ug mibiyahe ug dugay paingon sa siyudad. Sa dihang si Justina ug ang bata nakaabot ra gayod sa gamay nga ospital sa gobyerno sa siyudad, giingnan si Justina nga walay katreng magamit ug nga mobalik siya pagkasunod buntag. Sanglit wala siyay mga paryente diha sa siyudad ug walay kuwarta nga ikaabang ug kuwarto, gipalabay niya ang gabii diha sa usa ka lamesa sa publikong merkado. Gigakos ni Justina ang bata aron mahatagan siya ug kahupayan ug diyutayng proteksiyon, apan walay kapuslanan. Niadtong gabhiona ang batang si Gemma namatay.’​—Human Rights and Social Work.

Sa tibuok kalibotan, 1 sa 4 ka tawo nagkinabuhi lamang sa usa ka dolyar (T.B.) kada adlaw. Nag-atubang sila sa samang makamatay nga suliran ni Ricardo ug Justina: Ang pribadong pag-atiman sa panglawas mabatonan apan dili maabot, samtang ang publikong pag-atiman sa panglawas maabot apan dili mabatonan. Ikasubo, bisan tuod ang kapin sa usa ka bilyong kabos sa kalibotan nakadawat ‘sa katungod sa medikal nga pag-atiman,’ ang mga kaayohan sa medikal nga pag-atiman dili gihapon nila maabot.

Ang makalilisang nga listahan sa mga pag-abuso sa tawhanong mga katungod walay kataposan. Ang mga kahimtang nga sama nianang gitaho sa ibabaw mahimong pil-on ug ginatos ka milyong beses. Bisan pa sa pagpaningkamot pag-ayo sa mga organisasyon sa tawhanong mga katungod ug bisan pa sa dedikasyon sa linibong aktibista nga literal nga nagpameligro sa ilang mga kinabuhi sa pagpauswag sa kahimtang sa mga lalaki, babaye, ug mga bata sa tibuok kalibotan, ang tawhanong mga katungod alang sa tanan nagpabiling usa ka damgo lamang. Mahimo ba gayod kining katinuoran? Seguradong mahimo gayod, apan daghang kausaban ang kinahanglang mahitabo una. Ang mosunod nga artikulo maghisgot sa duha niana.

[Picture Credit Line sa panid 8]

Courtesy MgM Stiftung Menschen gegen Minen (www.mgm.org)

[Picture Credit Lines sa panid 9]

UN PHOTO 148051/J. P. Laffont​—SYGMA

Letrato sa WHO/PAHO ni J. Vizcarra