Ang Katingalahang Linging mga Bato sa Costa Rica
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA COSTA RICA
INGON na ka dugay sa 16 ka siglo kanhi, ang mga lumad sa habagatan-kasadpang Costa Rica naghimog nagkalainlaing tibuok linging mga bato, ang uban ingon ka gamay sa 10 sentimetros ang diametro ug ang uban moabot ug 2.4 metros. Hingpit kaayo kini nga pagkalingin nga ang usa mahibulong, ‘Giunsa kini paghimo? Para kini sa unsa?’
Ang linging mga bato nakaplagan diha sa daghan pang ubang mga nasod, lakip sa Chile, Mexico, ug Tinipong Bansa. Apan ang linging mga batong bantilis sa Costa Rica maoy talagsaon. Ang kalidad niini primera klase, ang uban hingpit gayod nga pagkalingin nga hamis ug nawong. Kasagarang makita kini nga grupo sa 20 o kapin pa. Labing makaiikag mao ang kamatuoran nga ang kadaghanan niini nakaplagang naglumbay sa geometrikong mga porma, sama sa mga trianggulo, mga rektanggulo, ug tul-id nga mga linya. Kining paglumbay sagad nagpunting sa magnetikong norte sa yuta.
Daghang linging mga bato ang nadiskobrehan diha sa Diquis River Delta. Ang uban nakit-an duol sa habagatang mga siyudad sa Palmar Sur, Buenos Aires, ug Golfito maingon man sa lalawigan sa Guanacaste sa amihanan ug sa sentral nga walog. Daghang butang sa kakaraanan nga nakaplagan uban sa linging mga bato naghatag ug importanteng mga timaan sa pagpetsa niini. Ang mga arkeologo nagbanabana nga ang uban niining katingalahang mga bato may petsa balik pa sa 400 K.P. Ang kinadaghanan mitungha tali sa mga 800 ug 1200 K.P. Ang uban nakit-an duol nianang morag mga pinuy-anan o duol sa mga lubong. Latas sa katuigan, ang uban sa linging mga bato gidaot sa mga tawo nga nagdahom nga makakitag mga bahandi nga natago sulod niini. Bisan pa, ang National Museum sa Costa Rica nakalista ug duolan sa 130 ka naglungtad nga linging mga bato. Apan daghan pa kaayo ang wala malista. Lisod ang pag-ihap niining karaang linging mga bato tungod kay daghan ang gikuha gikan sa ilang orihinal nga lugar ug gibutang ingong mga dayandayan sa pribadong mga dapit, sama sa mga tanaman ug mga simbahan. Tino, daghan ang diskobrehonon pa—ang uban anaa sa ilalom sa yuta, ang uban anaa sa bagang kalasangan.
Giunsa kini sila paghimo? Kini maoy usa ka misteryo. Morag may mekanikal nga pamaagi nga gihimo aron maabot ang maong pagkahingpit sa porma. Kon tan-awon ang daghang estatwa nianang yugtoa, atong mahibaloan nga ang mga tiggamag linging mga bato maoy batid nga mga tigkulit. Lain pa, ang mga bulawang butang sa kakaraanan nga nakalotan nga gipetsahan nga ingon ka sayo sa 800 K.P. nagpamatuod nga sila hanas sa pagtrabaho sa init kaayo nga temperatura. Ang usa ka teoriya mao nga ang pagkulit sa linging mga bato mahimong naglangkit sa paggamit ug init kaayo nga mga temperatura nga sundan sa pagpabugnaw, aron matangtang ang gawas nga mga lut-od sa bato. Ang trabaho tingali taposon pinaagi sa pagliha sa linging mga bato ginamit ang balas o panit.
Ang usa ka siyentipiko nagpatin-aw nga ang dagkodagkong linging mga bato “maoy produkto sa hanas kaayo nga mga artisano, ug [ang linging mga bato] halos hingpit nga pagkaporma nga ang mga sukod sa mga diametro sa metrosan ug tunton wala gayoy makitang mga diperensiya.” Kining hingpit nga pagkasukod nagpunting sa abilidad sa matematika, abanteng kahibalo sa pagkulit ug bato, ug paggamit sa mga himan sa lumad nga mga tawo. Apan, kay kining mga tawhana dayag nga may sinulat nga pinulongan, walay mga rekord kon giunsa gayod nila paggama ang linging mga bato.
Ang kadaghanan niining linging mga bato maoy ginama sa batong bantilis. Ang kinaduolang iladong kubkobanan sa batong bantilis anaa sa taluktok sa bukid nga mga 40 ngadto sa 50 kilometros gikan sa Diquis River Delta. Giunsa sa mga tigkulit pagbalhin sa maong mabug-at nga mga bato? Kon ang linging mga bato gikulit diha sa kubkobanan, kinahanglang pugngan pag-ayo sa mga tigkulit ang mga bato sa pagpakanaog niini. Mahanduraw ba nimo ang problema sa pagbalhin sa usa ka butang nga hilabihang bug-ata sa ingon nianang gilay-ona nga walay modernong gamit? Unsa gayod ka bug-at ang linging mga bato? Ang uban motimbang ug kapin sa 16 ka tonilada!
Kon gikubkob ang batong bantilis ug gibalhin una pa kini gikulitan, ang 2.7-metros nga kuwadradong bato nga gikinahanglan alang sa usa ka lingin nga 2.4 metros ang diametro motimbang ug kapin sa 24 ka tonilada! Lagmit, aron makagamag lapad, hapsayng dalan nga magpasayon sa paghakot, ang mga lumad kinahanglang motadlas sa bagang kalasangan. Usa ka talagsaon gayod nga kahimoan! Ang ubang linging mga bato maoy ginama sa coquina, usa ka materyal nga sama sa apog, nga makita sa kabaybayonan duol sa baba sa Diquis River. Kini mahimong nagpasabot nga ang bato gisakay ug balsa mga 50 kilometros paibabaw sa suba. Ang ubang linging mga bato nakaplagan diha sa Caño Island, mga 20 kilometros sa baybayon sa Pasipiko.
Walay makapatin-aw nga may katinoan sa orihinal nga katuyoan niining linging mga bato. Lagmit timaan kini sa ranggo o kahalangdon sa pangulo sa tribo o balangay. Posible usab nga kini maoy mga relihiyoso o seremonyal nga mga simbolo. Ang umaabot nga mga pagtuon sa arkeolohiya basin makabutyag sa misteryo sa linging mga bato sa Costa Rica.
[Mapa sa panid 22, 23]
Costa Rica
[Kapsiyon]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Hulagway sa panid 23]
Ang makina sa tren sa likod sa linging bato sa timbangan nagpaila sa gidak-on
[Kapsiyon]
Kortesiya sa National Museum of Costa Rica
[Mga hulagway sa panid 24]
Mga linging bato sa natad sa National Museum sa Costa Rica
Kinadak-ang linging bato nga sukad nakit-an, nga may diametro nga 8.5 piye
Kortesiya sa National Museum of Costa Rica