Pagpaniid sa Kalibotan
Unang Napulo ka Mananakod nga Tigpatay
Sa tibuok kalibotan, minilyong tawo ang mamatay kada tuig gumikan sa mananakod nga mga sakit. Sumala sa magasing Natural History, ang mosunod nga mananakod nga mga sakit mao ang labing makamatay sa 1997. Ang grabeng mga impeksiyon sa ubos nga bahin sa respiratoryo, sama sa pulmonya, maoy nag-una sa listahan pinaagi sa pagpatay ug 3.7 ka milyong tawo. Ang ikaduha mao ang tesis, nga nagpahinabog 2.9 ka milyong kamatayon. Ang kolera ug ubang mga sakit nga kalibang mao ang ikatulo, nga dunay 2.5 ka milyong nangamatay. Ang AIDS mipatay ug 2.3 ka milyon. Tali sa 1.5 ka milyon ug 2.7 ka milyong tawo ang namatay gumikan sa malarya. Ang tipdas maoy nakaingon sa 960,000 ka kamatayon. Ang Hepatitis B nagpahinabog 605,000 ka kamatayon. Ang ubong saguysoy mikalas ug 410,000 ka kinabuhi. Ang laing 275,000 namatay gumikan sa tetanus. Ug 140,000 ang namatay gumikan sa dengue/dengue hemorrahagic fever. Bisan pa sa mga paningkamot sa tawo, ang mananakod nga mga sakit sa nangagi nagpameligro gihapon sa panglawas sa tawo sa dakong bahin sa kalibotan karon.
Pag-abuso sa Alkoholikong Ilimnon sa Venezuela
Ang mga taga-Venezuela moinom ug mas daghang alkoholikong ilimnon matag yunit sa populasyon kay sa ubang Latin-Amerikanhong nasod, nagtaho ang mantalaang El Universal, sa Caracas. Gibanabana nga matag tawo sa Venezuela moinom ug tali sa 60 ug 70 litros nga ilimnon kada tuig. Ang Ministry of Health nagbanabana nga 50 porsiyento sa tanang pagbuno ug mga paghikog nga nahitabo sa siyudad sa Caracas ug sa mga kasikbit niini nalangkit sa alkoholikong ilimnon. Apan, usa ka pagtuon nga gihimo sa Central University sa Venezuela, sa Sentro Alang sa Pakigdait, ug sa Hudisyal nga Polis nag-angkon nga kapin sa 9 gikan sa 10 ka mapintas nga kamatayon nga nahitabo nianang dapita naglangkit sa alkoholikong ilimnon. Sa pagtabang sa pagpakigbugno sa pag-abuso sa alkoholikong ilimnon, ang edukasyonal nga mga programa gihikay aron sa pagtudlo sa mga estudyante kon unsaon pagpakigbisog sa pagpit-os sa isigkaingon sa pag-inom ug kon unsaon pagsinati ang responsableng kapuling mga kalihokan maingon man ang pagdasig sa epektibong komunikasyon tali sa mga ginikanan ug mga anak.
Masakitong Katubigan
Sa tibuok kalibotan, ang mga katakotan nangapuo tungod sa mga tumor, samad, impeksiyon, ug ubang mga kapeligrohan, nagtaho ang Science News. Ang biologo sa dagat nga si James Cervino nag-ingon nga labing menos 15 ka bag-ong mga sakit nga mopatay sa korales mitungha sulod sa milabayng 20 ka tuig. Ang uban pang matang sa ihalas nga mga linalang sa dagat nga nameligro naglakip sa sagbot sa dagat, kinhason, mga pawikan, ug manatee. “Ang biospera—ang dapit diin motungha ang kinabuhi—maoy 95 porsiyentong dagat,” matod sa batid bahin sa dagat nga si Sylvia Earle. “Kon masakiton ang kadagatan, mao usab kita. Ug ang kadagatan masakiton gayod.”
Taphaw nga Pagbasa
Dili tanan nga dunay mga estanteng puno sa libro ang himasa. Ang tag-iyag tindahan nga si Chris Mattheus, pananglitan, miangkon: “Gusto nakong libotan ang akong kaugalingon ug mga libro, apan panagsa ra kong mobasa.” Si Mattheus sa pagkakaron nagtanyag ug baratong solusyon sa suliran. Siya, duyog sa usa ka kauban, nag-abli sa unang tindahan sa Alemanya nga nagbaligyag mini nga mga libro, nagtaho ang mantalaang Weser-Kurier. Mga 2,800 ka “inawat nga mga hapin sa mga libro” gikan sa mga natad sa arte, pilosopiya, ug siyensiya ang gipamaligya. Ang mga mini lainlain ug disenyo, gikan sa yanong karton nga mga libro ngadto sa luhong mga hulad nga hinimo sa primera-klaseng teak. Ang makapadaning mga sinundog sa mga basahon sa arte, nga kasagarang mahal kaayo, mokantidad lamang ug $10 hangtod sa $15. Si Mattheus nag-ingon: “Ang presyo nagkalainlain depende sa gidak-on, dili sa ulohan.”
Makapahimsog nga mga Dula sa “Video”
Hisgoti ang terminong “mga dula sa video” ug daghang tawo ang maghanduraw ug mga dula nga tugob sa kapintasan. Apan, ang mga tigdukiduki nakakaplag nga “ang haom nga mga dula makabansay sa mga bata nga dunay diabetes ug hubak sa pagkontrolar sa ilang mga sakit,” nagtaho ang Technology Review. Ang Stanford University Medical Center nagdumala ug usa ka pagtuon sa mga 60 ka bata nga dunay diabetes tali sa 8 ug 16 anyos. Katunga sa mga bata nagdula ug ordinaryong dula sa video. Ang laing katunga nagdula ug Packy & Marlon, usa ka dula nga naglangkit sa duha ka morag-buhi nga mga elepante nga motabang sa mga magdudula sa pagpili sa hustong mga kan-onon, pagsusi sa ilang sukod sa glucose diha sa dugo, ug paggamit sa insulin sa hustong paagi. Sulod sa unom-ka-bulang yugto, kadtong nagdula sa dula nga elepante “nagkinahanglag 77 porsiyento nga mas diyutayng dinaliang-pag-atiman nga mga pagduaw sa doktor o sa mga lawak sa emerhensiya” kay sa mga bata nga nagdula sa naandang dula, matod sa Technology Review. Ang susamang mga dula sa video gidisenyo aron sa pagtabang sa mga bata nga makasagubang sa hubak ug maglikay sa pagtabako.
Ang AIDS Tulin nga Nagpahinabog Kadaot
Sa sikbit-Sahara nga Aprika sulod sa miaging dekada, ang gidahom nga gitas-on sa kinabuhi inigkatawo mius-os ug duolan sa unom ka tuig, ug gidahom kini nga mous-os pa. Nganong mius-os? Tungod kay sa mga nasod niining dapita, “ang pagkaylap sa Aids nagapadayon,” nagtaho ang The UNESCO Courier. Sa pagkakaron, kapin sa 10 porsiyento sa populasyon niining maong dapit ang nataptan ug HIV, ang kagaw nga nagpahinabo sa AIDS. Ang labing naapektohan nga mga nasod mao ang Botswana, Habagatang Aprika, Malawi, Mozambique, Namibia, Zambia, ug Zimbabwe. Dugang pa, ang Hiniusang Kanasoran nag-ingon nga “dunay 5,500 nga nangamatay kada adlaw gumikan sa AIDS sa Aprika,” nagtaho ang The New York Times.
Katekismo—Usa ka Dakong Kapakyasan
Sa di pa dugayng pastoral nga sulat, ang arsobispo sa Siena, si Gaetano Bonicelli, nag-ingon nga bisan human sa pagtambong ug mga klase sa katekismo, ang mga 20-anyos “wala mahibalo sa kalainan tali sa Trinidad ug kang Birhen Maria.” Ang maong kawalay-kabangkaagan sa mga doktrina sa Katoliko maoy sumbalik-silaw sa gitawag sa laing taas-ug-ranggong prelado, si Kardinal Ratzinger, nga “kapakyasan sa presenteng katekismo,” nagtaho ang Corriere della Sera, sa Milan, Italya. Si Arsobispo Bonicelli nagsugyot nga ibalik ang pag-ebanghelyo. “Ang misyon, nga mao ang pag-ebanghelyo, nahimong bugtong posibleng makapasig-uli sa simbahan sa ikatulong milenyo.”
Balit-ad nga Moralidad?
Sa Tsina usa ka di pa dugayng surbi nagpadayag nga “bisan tuod ang hamtong nang mga Insek nahimong mas matugoton sa sekso gawas sa kaminyoon, kadaghanang tin-edyer supak gihapon sa maong batasan,” nagtaho ang magasing China Today. Kini nga mga kaplag gibase sa usa ka pagsurbi sa mga 8,000 ka tawo. “Tulo sa lima ka bahin sa mga tin-edyer miuyon nga ang mga tawo nga nagbungkag sa mga kaminyoon sa ubang mga tawo pinaagi sa sayop nga romantikong relasyon kinahanglang silotan sa pinansiyal o kaha sa laing paagi,” nagpakita ang surbi, “samtang 70 porsiyento sa mga tawo nga nag-edad ug tali sa 37 ug 45 anyos wala maghunahuna nga angayng dunay silot alang sa maong mga kalihokan.”
Pagsul-ob ug Dili-Pormal nga mga Sinina Kon Mosimba
Sa Tinipong Bansa, nag-uswag ang gidaghanon sa mga tawo nga nagsul-ob ug dili-pormal nga mga sinina kon mosimba, nagtaho ang Associated Press. Ang ubang mga ministro nabalaka sa pagkakita sa mga maninimba nga nagsul-ob ug mga purol, karsones, ug ubang dili-pormal nga mga sinina kon motambong sa mga serbisyo sa simbahan. Ang mga opisyal sa simbahan naglibog—dili nila gustong abogon ang bag-ong mga membro o kontrahon ang regular nga mga tigsimba nga dili gustong magsininag pormal. Sumala sa usa ka surbi, “mga 30 porsiyento sa mga Amerikano mopili ug mga serbisyo sa simbahan nga dili-pormal ug kontemporaryo,” kon itandi sa 21.5 porsiyento nga pabor sa mas naandan nga mga serbisyo.
Pagmabdos sa mga Tin-edyer Gidawat
“Usa ka importanteng hinungdan sa padayong pagdaghan sa dili-kasadong mga inahan [mao] ang pagdawat sa katilingban,” nag-ingon ang The News, sa Mexico City. “Morag ang katilingban mihimo sa tanan sa pagpapas sa kaulaw sa dili-kasadong mabdos nga mga tin-edyer. Sa pagbuhat sa ingon, lagmit aktuwal kini nga nagdasig niana.” Mapaus-os ba kini? Ang artikulo nag-ingon: “Kon ang mga ahensiya sa publisidad nakahimo sa pagbag-o sa dungog sa usa ka tigtabako gikan sa pagkamoderno ngadto sa usa nga makauulaw, kon ang pagkaon sa Amerika mahimong mausab gikan sa daghag tambok ngadto sa daghag lanotlanot, ang mga hunahuna sa mga tin-edyer mahimong mausab aron isipon nilang binuang ug dili-mabungahon ang pagpanganak samtang hayskul pa.”
Paghimog Tsart sa Kalulot
“Sa paninugdan ang mga bata mahunahunaon lamang sa kaugalingon hangtod sa labing menos 4 anyos, sa dihang magsugod sila sa pag-ugmad ug empatiya,” nag-ingon ang taho nga gikutlo sa The Toronto Star. Aron tabangan ang mga bata nga makaugmad ug kabalaka sa uban, ang pagbansay diha sa panimalay sa malulotong mga buhat gisugyot. Tingali ang mga membro sa pamilya makarekord diha sa usa ka tsart sa labing menos duha ka boluntaryong maayong mga binuhatan nga ilang mahimo kada adlaw. Ang mga ginikanan nga makamatikod ug malulotong buhat sa ilang anak mahimong magdugang niana ngadto sa tsart. Daghang tunghaan ang naggamit sa susamang mga tsart sa paningkamot nga masumpo ang pagdaogdaog. Ang mga estudyante gidapit sa pagrekord sa malulotong mga binuhatan nga ilang makita sa ubang mga bata. Sumala sa taho, “motabang kini sa mga bata sa pag-ila sa pagkamabination, nga maoy hinungdanong lakang sa pagkat-on kon unsaon pagpakitag pagkamabination ug pagpadapat niini mismo.”