Mga Mag-uuna sa Abyasyon
“Ingong usa ka piloto sa ayroplano, nalingaw ako pag-ayo sa Marso 8, 1999, isyu sa ‘Pagmata!’ bahin sa paglupad. Ugaling lang, duna koy usa ka pangutana. Nganong wala man hisgoti si Alberto Santos-Dumont? Siya nahiapil sa labing unang mga abyador.” —C. B., Tinipong Bansa.
ANG Marso 8, 1999, serye sa hapin sa Pagmata!, nga nag-ulohang “Pagbiyahe sa Kahanginan—Sa Unsang Paagi Nagsugod Kini? Unsa Kini ka Hilwas?” mihatag ug mubong sumada sa kasaysayan sa abyasyon. Bisan pag ang kadaghanan sa impormasyon gisentro sa mga kahimoan sa mga Amerikanong si Wilbur ug Orville Wright, kining duha ka magsoong lalaki dili mao lamang ang nag-eksperimento sa mas bug-at-sa-hangin nga mga sakyanan sa kahanginan sa sinugdanan sa siglo. Tagda ang pipila ka laing mga mag-uuna sa abyasyon.
• Si Alberto Santos-Dumont natawo sa Hulyo 20, 1873, sa Minas Gerais, Brazil. Sa dihang tin-edyer na siya, ang iyang pamilya namalhin ngadto sa Paris. Didto si Santos-Dumont nagtuon ug pisika, kemistriya, mekaniks, ug elektrisidad. Ang iyang tingusbawan mao ang paglupad, ug tali sa 1898 ug 1905, gigama ug gipalupad niya ang 11 ka dirigible.
Sa Oktubre 1906, sa kataposan natuman ni Santos-Dumont ang iyang pangandoy nga magpalupad ug mas bug-at-sa-hangin nga sakyanan. Kasukwahi sa pipila ka laing unang mga ayroplano, nga kinahanglang ilansad sa usa ka igpanglansad, ang ayroplano ni Santos-Dumont, ang 14-bis, mihimo sa pag-alsa niini nga migamit sa kaugalingon niining paagi sa pagduso. Ang 60-metros nga paglupad ni Santos-Dumont sakay sa 14-bis giisip nga unang malamposong demotor, mas bug-at-sa-hangin nga paglupad sa Uropa.
Sa misunod nga katuigan, si Santos-Dumont naguol sa pagkakitang ang ayroplano nahimong galamiton sa pagdaot. Sa pagkatinuod, gikataho nga ang iyang kaguol tungod sa paggamit sa mga ayroplano diha sa gubat misangpot sa paghikog niya sa 1932. Sa bisan unsang kahimtang, si Santos-Dumont may malig-ong dapit sa kasaysayan sa pagpalupad ug ayroplano.
• Si Gustave Whitehead natawo sa Leutershausen, Alemanya, sa Enero 1, 1874. Tungod sa iyang dakong interes sa abyasyon, ang iyang mga kauban sa tunghaan nag-angga kaniyang tawo sa kahanginan. Pagkaedad ug 13 anyos, si Gustave nailo, ug bisan pag siya nagbalhinbalhin ug dapit sa katuigan nga misunod, wala siya kawad-i sa iyang hilig sa paglupad. Sa mubong panahon, ang batan-ong Gustave nagtuon uban sa bantogang Alemang abyador nga si Otto Lilienthal. Dayon, sa 1894, siya mipuyo sa Tinipong Bansa.
Sumala sa giingon sa Marso 8, 1999, isyu sa Pagmata!, giangkon sa uban nga niadtong 1901, gigama ni Whitehead ang unang kontrolado, tagdugay nga paglupad sakay sa mas bug-at-sa-hangin nga sakyanan sa kahanginan. Ugaling lang, walay mga letrato aron pamatud-an ang maong pangangkon. Katingad-an, ang prensa dili gayod alisto sa pagsabot sa epekto sa unang mga kauswagan sa abyasyon, bisan pa sa dihang gihimo sa managsoong Wright ang ilang paglupad. Sa pagkamatuod, sumala sa magasing Air Enthusiast, “niadto na lamang 1910 nga ang interes sa publiko nahimong labing dako bahin sa maong ‘bag-ong teknolohiya’ ug ang mga tawo misugod pagtuo nga ang paglupad sa tawo posible.”
• Si Samuel Pierpont Langley, usa ka sekretaryo sa Smithsonian Institution, sa Washington, D.C., maoy usa ka astronomo ug usa ka pisiko. Niadtong 1896 gigamit niya ang usa ka ayroplanong gipalupad sa alisngaw nga milupad nga walay tawong sakay sulod sa tres-kuwarto sa milya una pa mahurot ang gasolina niini.
Siyempre, ang mga makinang pinaandar sa alisngaw mabug-at, ug sila nadiskobrehang dili gayod praktikal alang sa paglupad. Busa ang luyoluyo ni Langley, si Charles M. Manly, midisenyog 57-kilo, 53-kabalyos nga makina nga mas nahiangay. Ang resulta mao ang mas episyenteng ayroplano, nga gitawag ni Langley ug Aerodrome. Sa Oktubre 7, 1903, si Manly maoy nagmaneho samtang gilansad ang ayroplano ni Langley sa usa ka igpanglansad gikan sa usa ka lantsa. Unya kini nahulog sa Potomac River. Ang misunod nga paningkamot duha ka bulan sa ulahi sama rang pakyas. Kay nawad-ag kasibot, gibiyaan ni Langley ang iyang proyekto.
Hinuon, bisan pa sa iyang mga kapakyasan, si Langley nakahimog hinungdanong mga kauswagan sa natad sa abyasyon. Sa 1914, walo ka tuig human siya mamatay, gihimo ang ubay-ubayng kausaban sa Aerodrome, ug kadto malamposong napalupad ni Glenn H. Curtiss sa Hammondsport, New York.
Kini sila pipila lamang sa daghang indibiduwal nga maoy nanguna sa natad sa pagpalupad sa ayroplano sa sinugdanan sa ika-20ng siglo. Karong adlawa, ginatos ka libong ayroplano nga lainlain ug gidak-on nagdayandayan sa kahanginan. Kanang tanan utangan sa ilang paglungtad—ug bahin sa ilang kalamposan—sa mga mag-uuna sa abyasyon.
[Mga hulagway sa panid 19]
Si Alberto Santos-Dumont ug ang iyang ayroplanong “14-bis”
[Credit Lines]
Culver Pictures
North Wind Picture Archives
[Mga hulagway sa panid 20]
Si Gustave Whitehead ug ang usa ka kopya sa iyang mas-bug-at-kay-sa-hangin nga sakyanan sa kahanginan
[Credit Line]
Flughistorische Forschungsgemeinschaft Gustav Weisskopf
[Mga hulagway sa panid 20]
Si Samuel P. Langley ug ang iyang “Aerodrome”
[Credit Lines]
Dictionary of American Portraits/Dover
U.S. National Archives photo