Pagpangita sa Hayahay nga Kinabuhi

“Sa pag-abante sa ikakawhaang siglo, ang matag-adlaw nga pagkinabuhi sa daghang tawo . . . giusob sa siyentipikanhon ug teknolohikanhong kaugmaran.”—The Oxford History of the Twentieth Century.

USA sa dagkong mga kausaban niining panahona mao ang bahin sa populasyon. Walay laing siglo ang may dako kaayong pag-uswag sa populasyon sa kalibotan. Miabot kinig mga usa ka bilyon sa sinugdan sa katuigang 1800 ug mga 1.6 bilyon pagka-1900. Sa tuig 1999, ang populasyon sa kalibotan miabot ug unom ka bilyon! Ug daghan pa niining nagauswag nga populasyon nagtinguha sa giingong maayong mga butang sa kinabuhi.

Ang pag-uswag sa medisina ug mas dakong programa sa pag-atiman sa panglawas nakatabang sa maong pag-uswag sa populasyon. Ang aberids nga gidahom nga gitas-on sa kinabuhi miuswag diha sa mga dapit sama sa Alemanya, Australia, Hapon, ug Tinipong Bansa—gikan sa ubos sa 50 anyos sa sinugdanan sa siglo ngadto sa kapig 70 anyos karon. Bisan pa niana, kining positibong direksiyon dili kaayo dayag diha sa ubang dapit. Ang mga tawong nagpuyo sa labing menos 25 ka nasod aduna gihapoy gidahom nga gitas-on sa kinabuhi nga 50 anyos o ubos pa.

‘Unsay Inyong Kahimtang Kaniadto . . . ?’

Ang mga batan-on usahay dili makasabot kon unsay kahimtang sa ilang mga katigulangan nga walay mga ayroplano, mga kompiyuter, mga telebisyon—mga butang nga kasagarang dili igsapayan karon sa mga tawo ug giisip ganing mga kinahanglanon sa katawhan sa mas sapiang mga nasod. Pananglitan, tagda kon sa unsang paagi ang kotse nag-usob sa atong mga kinabuhi. Naimbento kini sa kataposan sa ika-19ng siglo, apan ang Time karong bag-o nagpahayag: “Ang kotse maoy usa sa mga imbento nga nagtimaan sa ika-20ng siglo sukad sa sinugdanan hangtod sa kataposan.”

Niadtong 1975 gibanabana nga matag ikanapu-long tawo sa mga obrero sa Uropa mawad-ag trabaho kon ang mga sakyanang demotor kalit nga mahanaw. Gawas sa dayag nga epekto diha sa industriya sa sakyanan mismo, ang mga bangko, mga dagko kaayong mga tindahan, mga restawrang drive-in, ug ubang mga establisimento nga nagsalig sa mga pumapalit nga tigbiyahe manirado. Kay ang mga mag-uuma walay masakyan sa pagdala sa ilang mga baligya ngadto sa merkado, ang mga sistema sa pag-apod-apod sa pagkaon inanayng mohunong. Ang mga obrero sa siyudad nga nagpuyo sa mga kanait sa siyudad dili makaadto sa ilang mga trabaho. Ang dagkong mga kadalanan nga nagtadlastadlas sa palibot dili na magamit.

Aron pauswagon ang produksiyon sa kotse ug makunhoran ang mga gastos, ang mga assembly line o pagpartida sa mga trabaho, nga kasagaran karon sa kadaghanang industriya, gipailaila sayo niining sigloha. (Ang mga assembly line nagpaposible sa dinaghang paggama sa ubang mga produkto, sama sa mga kasangkapan sa kosina.) Sa sinugdan sa siglo, ang awto kalingawan lamang sa mga sapian diha sa pipila lamang ka nasod, apan karon kini ang paagi sa pagbiyahe sa ordinaryong tawo sa dakong bahin sa kalibotan. Sumala sa pagpahayag sa usa ka awtor, “ang kinabuhi sa hinapos sa ika-20ng siglo halos dili mahanduraw kon wala ang demotor nga mga sakyanan.”

Pagtinguha sa Kalingawan

Ang pagbiyahe kaniadto nagpasabot nga moadto sa dapit nga kinahanglang imong adtoan. Apan sulod sa ika-20ng siglo, ang kahimtang nausob—ilabina diha sa ugmad nga kanasoran. Samtang nagdaghan ang dakog-suweldo nga mga trabaho ug gius-osan ang mga oras sa trabaho sa semana ngadto sa 40 oras o menos pa, ang mga tawo adunay salapi ug panahon sa pagbiyahe. Ang pagbiyahe karon nagpasabot sa pag-adto sa dapit nga gusto nimong adtoan. Ang mga kotse, mga bus, ug mga ayroplano nagpasayon sa paglulinghayaw sa lagyong mga dapit. Ang turismo alang sa masa nahimong dakong negosyo.

Sumala sa The Times Atlas of the 20th Century, ang turismo “may talagsaong epekto, diha sa mga nasod nga nagdawat sa mga turista ug sa ilang kaugalingong mga nasod.” Negatibo ang pipila ka epekto. Ang mga turista sagad kaayo nga nakaamot sa pagdaot sa maanindot nga mga dapit nga mismo sila nahaylo nga motan-aw.

Ang mga tawo karon may daghan usab nga panahon sa pagtinguha sa mga dula. Daghan nahimong mga sumasalmot; ang uban tagbaw na nga mahimong masiboton, ug usahay sabaan, nga mga magdadayeg sa ilang paboritong mga tem ug mga magdudula. Duyog sa pag-abot sa telebisyon, ang mga bangga sa dula makita na sa halos tanan. Ang sulod-sa-nasod ingon man ang internasyonal nga mga bangga sa dula nagdani sa ginatos ka milyong madasigong mga tumatan-aw sa telebisyon.

“Ang dula ug pelikula nagtino sa mga matang sa industriya sa kalingawan sa masa, nga karon usa sa labing-daghag mga tigpaempliyo ug kinadagkoag mga kita,” matod sa The Times Atlas of the 20th Century. Ang katawhan matag tuig mogugol ug bilyonbilyong dolyar diha sa kalingawan, lakip ang sugal, usa ka paboritong matang sa kalingawan alang sa daghan. Pananglitan, ang usa ka pagtuon sa 1991 naglista sa sugal ingon nga ika-12-kinadak-ang industriya sa Uropanhong Komunidad, nga may tinuig nga aksiyones nga labing menos $57 bilyon.

Kay ang maong kalingawan nahimong ordinaryo, ang mga tawo misugod sa pagpangitag bag-ong mga kahinam. Pananglitan, ang ilang pag-eksperimento sa mga droga kaylap kaayo nga sa tungatunga sa katuigang 1990, ang ilegal nga patigayon sa droga mibili sa gibanabanang $500 bilyon sa usa ka tuig, nga naghimo niana, sumala pa sa usa ka tinubdan, “ang labing dakog-kita nga patigayon sa kalibotan.”

“Hingaping Paglingaw sa Atong Kaugalingon”

Ang teknolohiya nakatabang sa paghimo sa kalibotan ingon nga tibuok-yutang balangay. Ang politikanhon, ekonomikanhon, ug kultural nga kausaban karon mag-impluwensiya halos dihadiha dayon sa katawhan sa tibuok kalibotan. “Tin-aw, may ubang mga panahon sa kinabuhi diin nahitabo ang halandomon nga mga kagubot,” matod ni Propesor Alvin Toffler, awtor sa Future Shock, niadtong 1970. Midugang siya: “Apan ang maong mga kakurat ug mga kagubot napugngan sa sulod sa mga utlanan sa usa o grupo sa mga katilingban sa duol. Gidangtag mga kaliwatan, bisan kasiglohan, nga ang ilang epekto mikaylap lapas nianang maong mga utlanan. . . . Karong adlawa ang kahikayan sa katilingbanong mga koneksiyon nagkalambigit pag-ayo nga ang mga sangpotanan sa dungan nga mga panghitabo mokaylap dayon sa tibuok kalibotan.” Ang satelayt telebisyon ug ang Internet nagdula usab ug usa ka bahin sa pag-impluwensiya sa katawhan sa tibuok kalibotan.

Ang uban moingon nga ang telebisyon mao ang labing makapaimpluwensiyang paagi sa komunikasyon sa ika-20ng siglo. Usa ka magsusulat mikomento: “Bisan pag ang pipila ka tawo mosaway sa unod niini, walay mausa ang molalis sa gahom sa telebisyon.” Apan ang telebisyon dili mas maayo kay sa mga tawo nga naggama sa mga programa. Busa duyog sa gahom niini sa pag-impluwensiya alang sa kaayohan, kini adunay gahom sa pag-impluwensiya alang sa kadaotan. Samtang ang mga programang dili kaayo undanon, nga punog kapintasan ug imoralidad, naghatag sa pipila ka tawo kon unsay buot nilang tan-awon, ang maong mga programa napakyas sa pagpauswag sa tawhanong mga relasyon ug kasagaran kaayong nagdaot niana.

Si Neil Postman, diha sa iyang librong Amusing Ourselves to Death, naghisgot sa laing kapeligrohan, nga nag-ingon: “Ang suliran dili kay ang telebisyon nagpresentar kanatog makalingawng tema kondili ang tanang tema gipresentar ingong makalingaw . . . Bisan kon unsay gihulagway o gikan sa unsang punto de bista, ang nagpatigbabaw nga pagtuo mao nga kana anaa alang sa atong lulinghayaw ug kalingawan.”

Sanglit gihatagan sa mga tawo ug mas dakong pagtagad ang kalingawan, ang espirituwal nga mga prinsipyo ug mga moral mius-os pag-ayo. “Sa dakong bahin sa kalibotan ang organisadong relihiyon nawad-ag gahom sulod sa ika-20ng siglo,” matod sa The Times Atlas of the 20th Century. Samtang mius-os ang espirituwalidad, ang pagtinguhag kalingawan giuna nga labaw kaayo kay sa tinuod nga bili niini.

“Ang Tanan nga Mosidlak . . .”

Daghang makaayo nga mga kausaban nagpaila sa ika-20ng siglo, apan, sumala pa sa panultihon, “Ang tanan nga mosidlak dili bulawan.” Bisan pag ang mga indibiduwal nakapahimulos sa hataas nga lugway sa kinabuhi, ang pag-uswag sa populasyon sa kalibotan nagpatunghag dagko kaayong bag-ong mga suliran. Ang magasing National Geographic karong bag-o nagpahayag: “Ang pagtubo sa populasyon tingali mao ang labing dinalian nga sulirang atong giatubang samtang nagasulod kita sa bag-ong milenyo.”

Ang mga kotse magamit ug makapalipay apan makapatay usab, sumala sa gipamatud-an sa gibanabana nga un-kuwarto sa milyon nga mamatay matag tuig gumikan sa mga aksidente sa sakyanan sa tibuok kalibotan. Ug ang mga sakyanan maoy usa ka dakong prodyuser ug polusyon. Ang mga awtor sa 5000 Days to Save the Planet nag-ingon nga ang polusyon “karon maoy tibuok-yuta, nga nagadaot o nagapahuyang sa katakos sa pag-obra sa mga sistema sa ekolohiya gikan sa polo norte ngadto sa polo sur.” Sila nagpatin-aw: “Kita milapas sa yanong pagdaot sa mga sistema sa ekolohiya ug karon nagabalda sa mga proseso mismo nga naghupot sa Yuta nga angayang dapit alang sa mas makuting mga dagway sa kinabuhi.”

Sulod sa ika-20ng siglo, ang polusyon nahimong usa ka suliran nga wala hiilhi sa nangaging mga siglo. “Hangtod sa dili pa lang dugay walay usang naghunahuna nga ang mga lihok sa tawo makaapektar sa kalibotan sa tibuok-yutang sukod,” matod sa National Geographic. “Ang pipila ka siyentipiko karon nagtuo nga sa unang higayon sa natala nga kasaysayan ang maong mga kausaban nagakahitabo.” Unya kini nagpasidaan: “Ang tiningob nga epekto sa katawhan labihan ka dako nga ang mga pagkapuo sa mga tanom ug mga hayop mahimong mahitabo sulod sa usa lamang ka kaliwatan sa tawo.”

Sa pagkatinuod, ang ika-20ng siglo maoy talagsaon. Ang mga tawo, nga nabulahan sa way-ingon nga mga kahigayonan sa pagtagamtam ug hayahay nga kinabuhi, karon nakadiskobre nga ang kinabuhi mismo nameligro!

[Chart/Mga hulagway sa panid 8, 9]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

1901

Si Marconi nagpadala sa unang tabok-atlantikong signal sa radyo

1905

Si Einstein nagpatik sa iyang espesyal nga teoriya sa “relativity”

1913

Si Ford nagbukas sa iyang Model-T nga pabrika sa kotse

1941

Komersiyal TV nagsugod

1969

Tawo milakaw sa bulan

Turismo sa masa nahimong dakong negosyo

Misulbong ang popularidad sa Internet

1999

Populasyon sa kalibotan miabot ug unom ka bilyon