‘Ang Labing Bug-os nga mga Kausaban’

“Ang ika-20ng siglo nakasaksi sa labing bug-os ug kaylap nga mga kausaban sa bisan unsang siglo sa kasaysayan sa tawo.” —The Times Atlas of the 20th Century.

DIHANG sublion ang ika-20ng siglo, sa walay duhaduha daghan ang mouyon kang Walter Isaacson, tigdumalang editor sa magasing Time, kinsa miingon: “Kon itandi sa mga siglo, kining sigloha maoy usa sa labing katingalahan: makapadasig, usahay makalilisang, kanunayng makalingaw.”

Si Gro Harlem Brundtland, kanhi primer ministro sa Norway, nag-ingon usab nga kining sigloha gitawag “ang siglo sa mga paghingapin, . . . diin ang mga bisyo sa tawo miabot sa di-matugkad nga mga kahiladman.” Siya miingon nga kini maoy “usa ka siglo sa dakong kauswagan [ug sa pipila ka dapit] sa way-ingon nga pagtubo sa ekonomiya.” Hinuon, sa samang panahon ang kabos nga mga dapit sa siyudad nag-atubang sa masulub-ong kaugmaon nga adunay “paghuot ug pagkaylap sa mga sakit nga nalangkit sa kakabos ug sa nadaot nga kalikopan.”

Politikanhong mga Kagubot

Sa pagsugod sa ika-20ng siglo, ang Manchu nga dinastiya sa Tsina, ang Ottoman nga Imperyo, ug ang ubay-ubayng imperyo sa Uropa maoy nagmando sa dakong bahin sa kalibotan. Ang Britanikong Imperyo lamang nanalipod sa un-kuwarto sa yuta ug nagmando ibabaw sa 1 sa matag 4 ka tawo sa yuta. Dugay na sa wala pa ang kataposan sa siglo, kanang tanan nga imperyo wala na maglungtad. “Sa 1945,” matod sa The Times Atlas of the 20th Century, “natapos ang panahon sa imperyalismo.”

Tungod sa pagkatapos sa kolonyalismo ang kalihokan sa nasyonalismo nga milukop sa Uropa tali sa ika-17 ug ika-19 nga mga siglo mikaylap ngadto sa ubang mga bahin sa kalibotan. Ang The New Encyclopædia Britannica nag-ingon: “Human sa Gubat sa Kalibotan II ang nasyonalistang kasibot mikalma diha sa daghang nasod sa Uropa . . . Sa Asia ug Aprika, hinunoa, ang nasyonalismo mikusog, ilabina ingong reaksiyon batok sa kolonyalismo.” Sa kataposan, sumala sa The Collins Atlas of World History, “ang Ikatulong Kalibotan mitungha sa natad sa kasaysayan, ug ang usa ka yugto nga nagsugod lima ka siglo kanhi duyog sa sinugdan sa Uropanhong pagpahalapad natapos na niadto.”

Samtang ang mga imperyo nalumpag, ang independenteng mga nasod nanggimaw—nga ubay-ubay kanila adunay estilo-demokratiko nga mga gobyerno. Kasagaran, ang demokratikanhong pagmando gisugat sa grabeng pagsupak, sama sa gikan sa gamhanang totalitaryanhong mga gobyerno sa Uropa ug Asia panahon sa Gubat sa Kalibotan II. Kanang mga kagamhanana nagpig-ot sa personal nga kagawasan ug hugot nga nagkontrolar sa ekonomiya, palaumagian sa balita, ug sa armadong kusog. Ang ilang mga tinguha nga mahuptan ang tibuok-kalibotang paggahom napahunong sa kataposan, apan pagkahuman lamang sa daghan kaayong napilding salapi ug tawhanong mga kinabuhi.

Usa ka Siglo sa mga Gubat

Sa pagkatinuod, ang ilabinang nagpalahi sa ika-20ng siglo gikan sa tanang milabayng mga siglo mao ang gubat. Bahin sa Gubat sa Kalibotan I, ang Alemang historyano nga si Guido Knopp nagsulat: “Agosto 1, 1914: Walay natahap nga ang ika-19ng siglo, nga naghatag sa mga Uropanhon sa taas nga malinawong yugto, natapos niadtong adlawa; ug walay nakamatikod nga ang ika-20ng siglo nagsugod lang gayod niadtong panahona—uban sa panahon sa gubat nga milungtad ug katloan ka tuig ug nagpasundayag sa mahimong buhaton sa mga tawo ngadto sa isigkatawo.”

Si Hugh Brogan, usa ka propesor sa kasaysayan, nagpahinumdom kanato nga “ang epekto nianang gubata diha sa Tinipong Bansa maoy dako kaayo, makalilisang, ug gibati gihapon karong adlawa [sa 1998].” Usa ka propesor sa kasaysayan sa Harvard University, si Akira Iriye, misulat: “Ang Unang Gubat sa Kalibotan maoy usa ka timaan sa kausaban sa kasaysayan sa Sidlakang Asia ug sa Tinipong Bansa sa daghang paagi.”

Hisabtan, ang The New Encyclopædia Britannica nagtawag sa una ug ikaduhang mga gubat sa kalibotan ingon nga “ang dagkong mga punto sa kausaban sa geo-politikanhong kasaysayan sa ika-20ng siglo.” Nag-ingon kini nga “ang Gubat sa Kalibotan I misangko sa pagkapukan sa upat ka dagkong imperyohanong mga dinastiya . . . , miresulta sa Bolshevik nga Rebolusyon sa Rusya, ug . . . nagpahimutang sa pasikaranan sa Gubat sa Kalibotan II.” Nagsugid usab kini kanato nga ang mga gubat sa kalibotan halos “way-ingon sa ilang pakyaw nga pagpatay, dugoong pagpatay, ug paglaglag.” Si Guido Knopp nag-ingon usab: “Ang kapintasan ug tawhanong kabangisan milabaw sa labing daotang mga panahom. Diha sa mga trinsera . . . ang mga binhi gipugas alang sa usa ka yugto diin ang mga tawo giisip nga materya lamang, dili ingon nga mga indibiduwal.”

Aron masanta ang dugang pang malaglagon kaayong mga gubat nga sama niini nila, ang Liga sa Kanasoran giporma sa 1919. Kay napakyas sa tumong niini nga ipatunhay ang kalinaw sa kalibotan, gipulihan kana sa Hiniusang Kanasoran. Bisan pag malamposon sa pagsanta sa ikatulong gubat sa kalibotan, ang HK wala makapugong sa Bugnawng Gubat, nga sa daghang dekada nameligrong mouswag nga mahimong usa ka nukleyar nga katalagman. Ni nakapugong kini sa gagmayng mga away sa tibuok kalibotan, sama sa Balkan nga kanasoran.

Samtang nagdaghan ang mga nasod sa kalibotan, nagkalisod usab ang pagpatunhay sa kalinaw sa ilang taliwala. Ang pagtandi sa mapa una sa Gubat sa Kalibotan I sa bag-ong mapa magpadayag nga sa sinugdanan sa siglo, labing menos 51 ka Aprikanhon ug 44 ka Asianhong mga nasod nga naglungtad karon wala pa maglungtad niadto. Sa presenteng 185 ka membro sa Hiniusang Kanasoran, 116 wala maglungtad ingon nga independenteng mga estado sa pagkatukod niini sa 1945!

“Usa sa Labing Makapaukyab nga mga Talan-awon”

Sa naghinapos ang ika-19ng siglo, ang Imperyo sa Rusya mao ang kinadak-ang puwersa sa kamad-an sa kalibotan. Apan tuling nawad-an kinig pagpaluyo. Sumala sa awtor nga si Geoffrey Ponton, daghang tawo naghunahuna nga “rebolusyon inay reporma mao ang gikinahanglan.” Siya midugang: “Apan usa ka dakong gubat, ang Unang Gubat sa Kalibotan, ug ang misangpot nga kagubot, mao ang nakapadali sa aktuwal nga rebolusyon.”

Ang paghupot ug gahom sa mga Bolshevik sa Rusya niadtong panahona nagpahiluna sa patukoranan alang sa usa ka bag-ong imperyo—tibuok-kalibotang Komunismo nga gipasiugda sa Unyon Sobyet. Bisan pag nagsugod sa tunga sa tibuok-yutang gubat, ang Imperyong Sobyet wala matapos pinaagi sa pakiggubat. Ang Down With Big Brother, usa ka libro ni Michael Dobbs, nangangkon nga sa hinapos sa katuigang 1970, ang Unyon Sobyet maoy “usa ka dako kaayo daghag-nasod nga imperyo nga nagkaunlod ngadto sa di-mabali nga pag-us-os.”

Bisan pa niana, kalit ang pagkapukan niini. Ang librong Europe—A History, ni Norman Davies, nagkomento: “Ang katulin sa pagkalumpag niini milabaw sa tanang ubang dagkong mga kalumpagan sa kasaysayan sa Uropa,” ug “kini nahitabo tungod sa kinaiyanhong mga hinungdan.” Sa pagkamatuod, “ang pagtungha, kaugmaran ug pagkalumpag sa Unyon Sobyet,” matod ni Ponton, maoy “usa sa labing makapaukyab nga mga talan-awon sa ikakawhaang siglo.”

Sa pagkatinuod, ang pagkalumpag sa Unyon Sobyet maoy usa lamang sa serye sa bug-os nga mga kausaban sa ika-20ng siglo nga adunay layog-abot nga mga sangpotanan. Siyempre, ang politikanhong mga kausaban dili bag-o. Sila nagkahitabo na sulod sa libolibong katuigan.

Bisan pa niana, usa ka kausaban sa natad sa panggamhanan sa ika-20ng siglo maoy ilabinang makahuloganon. Kon unsa ang maong kausaban ug kon sa unsang paagi apektado ka sa personal pagahisgotan sa ulahi.

Nahauna, hinuon, tukion nato ang pipila sa mga kahimoan sa siyensiya sa ika-20ng siglo. Mahitungod niini, si Propesor Michael Howard naghinapos: “Ang mga katawhan sa Kasadpang Uropa ug Amerika del Norte daw adunay balidong katarongan sa pagsugat sa ikakawhaang siglo ingon nga sinugdanan sa usa ka bag-o ug mas malipayong panahon sa kasaysayan sa tawo.” Ang mao bang mga kauswagan mosangpot sa gitawag nga hayahay nga kinabuhi?

[Chart/Mga hulagway sa panid 2-7]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

1901

Si Hara Victoria namatay human sa 64-tuig nga pagmando

Populasyon sa kalibotan anaa sa 1.6 ka bilyon

1914

Si Arsiduke Ferdinand malipotong gipatay. Gubat sa Kalibotan 1 mibuto

Ang kataposang czar, Nicholas II, uban sa iyang pamilya

1917

Si Lenin nangulo sa Rusya ngadto sa rebolusyon

1919

Ang Liga sa Kanasoran giporma

1929

Pagkahapay sa baligyaan ug stock sa T.B. misangpot sa Dakong Depresyon

kSi Gandhi nagpadayon sa iyang pakigbisog alang sa independensiya sa India

1939

Si Adolf Hitler misulong sa Polandia, nga maoy sinugdanan sa Gubat sa Kalibotan II

Si Winston Churchill nahimong primer ministro sa Gran Britanya sa 1940

Ang Holocaust

1941

Hapon nagbomba sa Pearl Harbor

1945

Tinipong Bansa naghulog ug mga bomba atomika sa Hiroshima ug Nagasaki. Ang Gubat sa Kalibotan ll natapos

1946

Heneral nga Asembliya sa Hiniusang Kanasoran naghimo sa unang tigom

1949

Si Mao Tse-tung nagproklamar sa People’s Republic of China

1960

Napulog-pito ka bag-ong Aprikanhong nasod namugna

1975

Gubat sa Vietnam natapos

1989

Ang Paril sa Berlin gilumpag samtang ang Komunismo nawad-an sa gahom niini

1991

Unyon Sobyet nabungkag