Unsay Kahimtang sa Kalibotan 50 ka Tuig Kanhi?
BUT-AN ka na ba sa pagdumdom kon unsay kahimtang sa kalibotan niadtong 1945? Nagsugod pa lang kadto sa pagpasig-uli gikan sa Gubat sa Kalibotan II nga misugod sa 1939 sa dihang ang Britanya ug Pransiya mideklarar ug gubat batok sa Alemanya tungod sa pagsulong sa Nazi sa Polandia. Kon bata ka pa kaayo nga dili ka makadumdom niana, makadumdom ka ba sa gubat sa Korea nga miulbo sa 1950? O sa gubat sa Vietnam nga milungtad gikan sa katuigang 1950 hangtod 1975? O sa gubat sa Kuwait nga gihagit sa Iraq niadtong 1990?
Dili ba nimo isipon nga talagsaon nga inigsubli nato sa kasaysayan sukad sa Gubat sa Kalibotan II, kinahanglang dumdomon nato ang labihan ka daghang gubat nga nagpahinabog kagul-anan ug pag-antos alang sa milyonmilyong tawo ug nga migun-ob sa kinabuhi sa minilyon pang uban? Unsay kabilin sa Gubat sa Kalibotan II alang sa katawhan niadtong panahona?
Mga Epekto sa Gubat sa Kalibotan II
Mga 50 milyon ka tawo ang namatay sa Gubat sa Kalibotan II, ug sa pagka-1945, milyonmilyong kagiw ang naglaaglaag sa tibuok Uropa nga naninguhang mobalik ngadto sa ilang mga balay diha sa gigun-ob-sa-bomba nga kasiyudaran ug kalungsoran ug sa pagtukod pag-usab sa ilang nabungkag nga mga kinabuhi. Ginatos ka libong babaye ug dalagita, ilabina sa Rusya ug Alemanya, ang nagtinguha nga makalimot sa kasakitan sa panglugos diha sa mga kamot sa misulong nga mga sundalo. Dihay pagrasyon sa halos tibuok Uropa—nihit ang pagkaon ug biste. Ginatos ka libong sundalo nga wala na sa serbisyo nangitag mga trabaho. Minilyong biyuda ug mga ilo nagbangotan tungod sa ilang namatayng mga bana ug mga ginikanan.
Ang mga Hudiyo nagtinguha pa sa pagsabot sa kamatuoran sa Holocaust nga mipatayg minilyon sa ilang kaubang mga Hudiyo ug sa posibilidad nga sila magpatunghag umaabot nga mga kaliwatan. Minilyong tawo—nga taga-Alemanya, Amerika, Britanya, Pransiya, Rusya, ug daghan pang nasod—namatay niadtong gubata. Ang dako kaayong posibilidad nga makapatunghag mga liwat nga lainlaig mga hiyas ug mga katakos nawagtang aron makapauswag sa politikanhon ug komersiyal nga intereses sa mga gahom sa kalibotan ug sa ilang mga magmamando.
Daghang nasod gidaot pag-ayo sa Gubat sa Kalibotan II nga ang ilang unang priyoridad kinahanglan maoy kapasig-ulian sa ekonomiya. Kaylap gihapon ang mga kanihit sa pagkaon sa Uropa sa ubay-ubayng katuigan human sa gubat. Ang Espanya, bisan pag sa opisyal maoy neyutral panahon sa Gubat sa Kalibotan II, sa dulot apektado sa kaugalingong gubat sibil niini (1936-39) ug sa mga restriksiyon sa negosyo—ang mga kupon sa girasyong pagkaon gigamit pa hangtod sa Hunyo 1952.
Sa Halayong Silangan, ang mga pagpamintas sa mga Hapones lab-as pa sa panumdoman sa mga biktima sa Burma, Pilipinas, Tsina, ug sa ubang nasod sa Oriente. Ang Tinipong Bansa, bisan pag mananaog nga nasod, namatyan ug mga 300,000 ka sundalo, nga mga katunga sa maong mga namatay didto sa mga sona sa gubat sa Pasipiko. Sa Hapon, ang kakabos, tesis, ug tag-as nga mga linya sa rasyon nga pagkaon maoy kahimtang sa kinabuhi sa mga silbilyan.
Awhag ni Churchill sa Paglihok
Sa iyang pakigpulong sa kadaogan ngadto sa Britanikong katawhan niadtong Mayo 13, 1945, pagkatapos sa Gubat sa Kalibotan II sa Uropa, si Primer Ministro Winston Churchill miingon: “Maayo untag ako makasulti kaninyo karong gabhiona nga ang atong tanang kahago ug suliran natapos na. . . . Kinahanglang pasidan-an ko kamo . . . nga daghan pa ang buhatonon, ug kinahanglang kamo maandam alang sa dugang mga paningkamot sa hunahuna ug lawas ug dugang mga sakripisyo ngadto sa dagkong mga kawsa.” Uban ang layong panglantaw, nga gidahom nga mokaylap ang Komunismo, siya miingon: “Sa kontinente sa Uropa kinahanglang tinoon nato nga . . . ang mga pulong ‘kagawasan’, ‘demokrasya’, ug ‘liberesyon’ wala matuis gikan sa tinuod niining kahulogan sumala sa atong pagkasabot niini.” Unya iyang gipahayag ang usa ka mahagitong awhag: “Magpadayon sa unahan, nga dili-matarog, walay-pagtipas, dili-moangka, hangtod mahuman ang tibuok nga tahas ug ang tibuok kalibotan maoy luwas ug hinlo.”—Italiko amoa.
Tunga sa Siglong mga Panag-away ug Kamatayon
Sa usa ka pakigpulong niadtong 1992, ang Sekretaryo-Heneral sa HK nga si Boutros Boutros-Ghali miangkon nga “sukad sa pagmugna sa Hiniusang Kanasoran niadtong 1945, kapig 100 ka dagkong away sa tibuok kalibotan nagbilin ug mga 20 milyong patay.” Sa pagsitar sa mas daghan pang namatay, ang magasing World Watch mipahayag: “Kini mao ang kinamenosan-ug-kalinaw nga siglo sa kasaysayan.” Ang samang tinubdan mikutlo sa usa ka tigdukiduki nga miingong “mas daghang tawo ang namatay sa mga gubat niining sigloha kay sa tibuok miaging kasaysayan sa tawo nga tingbon. Mga 23 milyon sa mga namatay nahitabo sukad sa Gubat sa Kalibotan II.”
Bisan pa niana, ang The Washington Post mitahog lain pang banabana: “Sukad sa pagkatapos sa Gubat sa Kalibotan II, mga 160 ka gubat ang gibugno sa tibuok yuta, nga misangpot sa kapig 7 milyong namatay sa natad-panggubatan ug abot ug 30 milyong namatay nga mga sibilyan. Dugang pa, diha ang mga naangol, ang gipanglugos ug kadtong nahimong mga kagiw.” Kining mga numeroha wala maglakip sa minilyong biktima sa mabangisong krimen sa tibuok yuta sulod sa miaging 50 ka tuig!
Karon, sa 1995, kita duna gihapoy makapatayng mga away nga gidasig sa nagsilaob nga pagdumot nga nagtigbak dili lang sa mga sundalo nga nangontrata sa posibleng kamatayon kondili sa libolibong sibilyan usab sa Aprika, kanasorang Balkan, Tungang Sidlakan, ug Rusya.
Busa makasulti ba kita nga 50 ka tuig human sa 1945, “luwas ug hinlo ang tibuok kalibotan”? Unsang pag-uswag ang nahimo sa katawhan padulong sa paghimo sa atong yuta nga angayan ug luwas nga dapit nga pagapuy-an? Unsay atong nakat-onan sa 50 ka tuig? Miuswag ba ang katawhan diha sa mga butang nga bililhon gayod—mga prinsipyo, mga moral, mga etika? Tubagon kining mga pangutanaha sa mosunod duha ka artikulo. Ang ikaupat nga artikulo magahisgot sa mga palaaboton natong tanan sa atong tibuok-kalibotang balangay.
[Kahon sa panid 4]
Mga Nadumdoman sa Tapos-Gubat sa Kalibotan II nga Yugto
Usa ka Ingles nga lalaki nga nag-edad karon ug kapig 60 nahinumdom: “Sa hinapos sa katuigang 1940, kami walay telebisyon sa among balay. Radyo ang pangunang tigdasig sa among panghanduraw. Kay nag-eskuyla pa ako niadto, ang pagbasa ug ang buluhaton sa eskuylahan maoy miokupar sa akong kaisipan. Tigtan-aw kog sine tingali kausa sa usa ka bulan. Tigbisikleta ako niadtog daghang milya sa ma-Sabado aron motan-aw sa paborito nakong tem sa saker. Diyutay rang pamilya ang makaabot ug kotse o telepono. Sama sa minilyon pang uban sa Britanya, kami walay separadong banyo. Didto sa gawas ang kasilyas, ug ang banyera didto sa kusina, nga nagsilbi usab nga banyo. Panahon sa gubat, nabuhi kami sa mga pagkaong giluto gikan sa pinaugang mga pagkaon—pinolbos nga mga itlog, gatas, ug patatas. Ang mga prutas, sama sa mga kahil ug mga saging, maoy panagsang kaluhoan. Ang pag-abot niana sa lokal nga tindahan sa groseriya maoy timailhan aron magdali pag-adto ang tanan sa paglinya alang sa ilang rasyon. Daghang babaye kinahanglang motrabaho sa mga pabrika sa armas. Wala hiamgohi sa mga tawo niadto ang di-katuohan nga kausaban sa unahan—usa ka kalibotan sa mga TV, mga video, mga kompiyuter, cyberspace, komunikasyon pinaagig fax, pagbiyahe sa wanang, ug henetikong inhenyeria.”