Ang Matahom nga Anunugba

USA niana ka maanindot nga gabii may anunugba nga milupad ngadto sa usa ka mahalong restawran. Samtang naglupadlupad kini duol sa iyang lamesa, usa ka babaye nga nagkaon didto nagkabuang pag-abog sa anunugba nga morag giatake siya sa nagdalag-sakit nga lamok! Milupad ang anunugba paingon sa laing lamesa, nga sa kataposan mitugdon sa liab sa amerkana sa usa ka tawo. Kining tawhana ug ang iyang asawa lahi gayod ug reaksiyon​—nakadayeg sila sa anunugba, nga naghunahuna sa katahom ug sa pagkadili-mangunsa niining talandogon nga linalang.

“Ang mga anunugba maoy mga linalang nga dili gayod mangunsa,” nag-ingon si John Himmelman, kaubang magtutukod sa Connecticut Butterfly Association. “Wala kiniy mga bahin sa baba nga ikapaak, ug ang pipila ka hingkod na nga mga anunugba, sama sa iladong luna nga anunugba, dili gayod mokaon. Wala kiniy rabis o uban pang mga sakit, wala kiniy ikot . . . Sa pagkatinuod, kadaghanan sa mga tawo wala mahibalo nga ang mga alibangbang sa tinuoray maoy mga anunugba nga manglupad sa maadlaw.”

Ang tanan modayeg sa mga alibangbang, apan diyutay lang ang mohunong aron sa pagdayeg sa katahom ug sa nagkalainlaing matang sa mga anunugba. ‘Katahom?’ maduhaduhaon ka tingaling moingon. Ang pipila naghunahuna nga ang anunugba usa lamang ka dili-mabulokong kaliwat sa matahom nga alibangbang, apan kining duha gihatagan ug parehong siyentipikanhong klasipikasyon​—Lepidoptera, nga nagkahulogang “himbisong mga pako.” Makapahingangha ang kadaiyahan nga makita taliwala niining matahom nga mga linalang. Ang The Encyclopedia of Insects nag-ingon nga adunay 150,000 ngadto sa 200,000 ka nailhang mga espisye sa Lepidoptera. Apan niining gidaghanona, 10 porsiyento lang ang mga alibangbang​—ang uban maoy mga anunugba!

Sama sa ubang mga tawo, wala gayod ako maghunahuna sa mga anunugba gawas lang kon hiposon ko ang akong mga sinina alang sa tingtugnaw ug butangag mga naptalina ang palibot niini aron sa pag-abog sa mga anunugba sa sinina. Wala ko mahibalo nga kon mga hingkod na, ang mga anunugba dili diay mangutkot ug panapton​—mangutkot lang kini kon mga hantatawo pa.a

Unsay nakapausab sa akong panglantaw sa mga anunugba? Dugaydugay na kanhi ang akong bana ug ako miduaw sa pipila namo ka mga higala nga ginganlag Bob ug Ronda. Si Bob daghag nahibaloan mahitungod sa mga anunugba. Gipakitaan ko niyag gamayng kahon nga abi nakog nasudlag usa ka matahom nga alibangbang. Siya nag-ingon nga kadto usa ka cecropia, o robin moth, usa sa labing dagkong mga anunugba sa Amerika del Norte. Moabot ug hangtod 15 sentimetros ang bukhad sa pako niini ug usa ka tuig ang gitas-on sa siklo sa kinabuhi niini. Nahingangha gayod ako sa pagkahibalo nga ang kinabuhi niini ingong hingkod nga anunugba dangtan lang ug 7 hangtod sa 14 ka adlaw! Ang pagsusi sa duol sa matahom nga cecropia naghatag kanako ug usa ka bag-o gayod nga panglantaw mahitungod sa mga anunugba.

Gitudlo ni Bob ang pipila ka gagmayng mga puntik sa ilalom sa kahon niini. “Kining mga puntika maoy mga itlog,” nag-ingon si Bob, “ug hinaot mapadako ko kini hangtod mahingkod na nga mga anunugba.” Magpadako ug anunugba? Naikag ako sa maong ideya. Apan, dili diay sayon ang pagbuhat niining planoha. Sulod sa duha ka semana napakyas si Bob sa pagpapusa sa mga itlog. Dayon mihukom siya nga paalisngawan kini ug tubig. Sulod sa usa ka semana human kini paalisngawi, 26 sa 29 ka itlog ang napusa sa usa ka adlaw. Dayon gibutang ni Bob ang tandogon nga mga ulod, nga ang matag usa ingon ug lamok ang gidak-on, diha sa usa ka hamis nga panaksan aron dili kini mangamang pagawas.

Ang unang gikaon sa nanggula nga mga ulod mao ang mismong mga kabhang sa itlog niini. Human niana, si Bob na ang kinahanglang motaganag pagkaon, nga lisod diay nga tahas. Human makahimog pipila ka panukiduki, gisulayan niya sa pagpakaon ang mga ulod ug mga dahon sa maple. Nangamang ang mga ulod ngadto sa mga dahon apan wala kini kaona. Hinuon, dihang gisulayan kini paghatag ni Bob ug mga dahon sa cherry ug birch, gihurot dayon kini sa mga ulod.

Sa dihang ang gagmay kaayong mga ulod nangahimo nang mga hantatawo, gibalhin kini ni Bob ngadto sa usa ka terrarium, o usa ka bildong sudlanan nga may eskrin ang ibabaw. Ang terrarium nagtaganag hustong balanse sa kaumog alang sa mga hantatawo ug sa mga dahon. Mapugngan usab niini ang mga hantatawo nga makagawas, tungod kay mahimong laagan ang hantatawo sa dihang makakamang na kini.

Ang pagtaganag pagkaon sa 26 ka gutom nga mga hantatawo mas dako diayng trabaho kay sa gidahom. Matag higayon nga pun-on ni Bob ang terrarium ug mga dahon, hutdon sa mga hantatawo ang enterong suplay sulod sa duha lamang ka adlaw. Niining tungora nangayo siyag tabang sa iyang igsoong babaye ug sa duha ka batan-ong mga higala, usa ka lalaki ug usa ka babaye, aron moabag sa pagbantay ug pagpakaon sa nagtubong mga ulod.

Hinungdanon ang pagkaon sa mga hantatawo ug hilabihan ka daghang pagkaon, dili lang alang sa pagtubo niini samtang ulod pa kondili alang usab sa pagpahimsog niini dihang mahingkod na. Abi nimo, ang hingkod na nga anunugbang cecropia walay moobra nga bahin sa baba, ug dili gayod kini mokaon! Aron masustenihan kini panahon sa hamubong hingkod nga kinabuhi niini, bug-os kining nagsalig sa pagkaon nga gikaon niini sa dihang ulod pa.

Ang Pag-ilis ug Bag-ong Panit

Sa nagtubo ang mga hantatawo, nag-ilis kinig panit, o nagluno, sa pipila ka beses. Ang mga hugna sa kinabuhi sa hantatawo tali sa mga pagluno gitawag ug mga instar.

Ang panit sa cecropia nga hantatawo dili motubo, busa sa dihang ang hantatawo modako na kaayo nga mosangko na sa kinutbanan ang pag-inat sa panit niini, panahon na nga magluno kini. Nahibalo si Bob kon kanus-a kini mahitabo tungod kay mihunong na man pagkaon ang mga hantatawo. Human makabilik ug seda nga hanig ug makatapot niini, ang mga hantatawo dili maglihok sa ubay-ubayng mga adlaw samtang anam-anam kining tuboan ug bag-ong panit. Dihang andam na ang bag-ong panit, ang mga hantatawo yanong mogawas sa karaang panit niini, nga biyaan kining nagtapot sa seda nga hanig. Sa pagkakita nako sa mga hantatawo sa kataposang instar niini, nahingangha ako sa kadako sa ilang tinuboan. Duolan nag 12 sentimetros ang gitas-on niini ug mas lapad na kay sa akong tudlo.

Pagbilik sa Uloran

Human sa kataposang instar, ang matag hantatawo magbilik ug usa ka uloran​—usa ka dakong tapok sa abohong mga hilo nga gipatapot sa usa ka gamayng sanga. Ang mga cecropia maghimog duha ka klase sa mga uloran. Ang usa maoy dako, dili sunson, luag nga pagkabuhat nga lingin ug lubot ug pahiktin ang dapit sa taas. Ang laing klase mas gamay ug mas sunson nga pagkahabol ug oblong ang disenyo nga pahiktin ang dapit sa taas ug sa lubot. Ang duha ka klase adunay hugot-nga-pagkahabol nga uloran sa sulod. Ang mga uloran sa cecropia kadaghanan may kolor nga pulahong-brawon, brawon, luspad nga berde, o abohon. Kon itandi sa mga uloran sa ubang mga espisye sa Amerika del Norte, dagko kaayo ang mga uloran sa cecropia nga mga anunugba​—moabot ug 10 sentimetros ang gitas-on ug 5 hangtod 6 sentimetros ang gilapdon. Ug kining makapahinganghang mga uloran makapanalipod sa mga hantatawo sa temperatura nga ingon ka bugnaw sa -34 grado Celsius.

Human makapahiluna ang mga hantatawo sa mga uloran niini, wala na kamiy mahimo gawas sa paghulat nga mapailobon. Ang mga hantatawo nanggula gikan sa mga uloran sa pagkasunod nga tingpamulak, mga usa ka tuig human unang nakuha ni Bob ang hingkod nga anunugba. Gipahiluna ni Bob ang gagmayng mga sanga nga naghawid sa mga uloran diha sa usa ka styrofoam aron pabilin kining magtindog. Wala madugay, ang tanang cecropia gawas lang sa usa nanggula gikan sa mga uloran niini, sa ingon nagantihan ang pailob ug kakugi.

Misamot ang Akong Pagdayeg sa mga Anunugba

Ang pagkakita sa talagsaong siklo sa kinabuhi sa cecropia nagtukmod kanako nga panid-an pag dugang ang mga anunugba nga naglupadlupad libot sa mga suga ug nanugdon diha sa mga tinukod. Ang akong kasinatian nag-aghat usab kanako nga mosusi pag dugang mahitungod niining makalingawng mga linalang. Pananglitan, nakat-onan nako nga ang mga anunugba ug mga alibangbang maoy talagsaong mga tiglupad, nga ang pipila ka matang niini molalin ngadto sa lagyo kaayong mga lugar. Ang gagmay kaayong diamondback nga anunugba adunay bukhad sa pako nga 2.5 sentimetros lamang, apan matag karon ug unya kini molupad tali sa Uropa ug Britanya agi sa baloron nga Amihanang Dagat. Ug ang sphinx nga mga anunugba, o mga hawkmoth, maglupadlupad ibabaw sa kabulakan sama sa buhaton sa mga hummingbird.

Pipila ka panahon ang milabay human nako makita ang siklo sa kinabuhi sa cecropia, nakakita akog usa niana nga nagtugdon sa kahoykahoy ilalom sa suga nga dekoryente. Nahibalo ako nga tungod kay ang mga himbis sa mga pako sa anunugba tandogon kaayo, dili gayod angayng puniton nimo kini nga hawiran sa mga pako niini. Hinuon, kon ibutang nimo ang imong binukhad nga kamot atubangan sa usa ka anunugba, kini mahimong motugdon sa imong tudlo. Sa dihang gisulayan ko kini, gilingaw gayod ako niining matahom nga linalang pinaagi sa pagtugdon diha sa akong tungatungang tudlo. Ngadtongadto, milupad kini ibabaw sa kakahoyan. Sa milupad kini palayo, gihunahuna ko ang kaamgiran niini sa alibangbang. Sa sunod higayon nga nagtuo ka nga nakakitag alibangbang, tan-awag usab. Kini tingali sa pagkatinuod usa ka matahom, dili-mangunsa nga anunugba.​—Tinampo.

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

1. Robin moth (cecropia)

2. Polyphemus moth

3. Sunset moth

4. Atlas moth

[Credit Lines]

Natural Selection©-Bill Welch

A. Kerstitch

[Mga hulagway sa panid 18]

Ang mga hugna sa pagtubo sa anunugbang cecropia naglakip sa:

1. Mga itlog

2. Hantatawo

3. Hingkod nga anunugba

[Credit Line]

Natural Selection©-Bill Welch