Pagmabdos sa mga Tin-edyer—Usa ka Trahedya sa Tibuok Kalibotan
GITAWAG nga usa ka epidemya ang pagmabdos sa mga tin-edyer. Bisan pa niana, masabtan pa gayod nato kon unsa ka dako kining problemaha kon tagdon ang epekto sa pagmabdos diha sa usa ka nalisang nga tin-edyer. Sa labing menos, siya makasinati ug dagkong mga kausaban sa iyang kinabuhi nga duna unyay dako kaayong epekto dili lamang kaniya kondili sa iyang pamilya ug mga minahal usab.
Ang mga tin-edyer anaa sa kahimtang nga gitawag sa Bibliya nga “pagbuswak sa pagkabatan-on”—usa ka panahon diin init kaayo ang mga pagbati sa sekso. (1 Corinto 7:36) Apan, dili nato maingon nga ang pagmabdos sa mga tin-edyer maoy resulta lang sa dili paggamit ug kontraseptibo. Gipakita sa ebidensiya nga ang pagmabdos sa mga tin-edyer naglangkit ug daghang komplikado nga mga isyu sa katilingban ug sa emosyon.
Ang mga Hinungdan
Gipakita sa panukiduki nga daghang tin-edyer nga mga inahan ang naggikan sa nabungkag nga mga panimalay. “Wala koy laing gipangandoy sa kinabuhi kondili ang pagbaton ug usa ka tinuod nga pamilya,” kini ang kanunayng isulti sa daghang mabdos nga mga tin-edyer. Busa, dayag nga ang bungkag nga pamilya mahimong usa ka hinungdan sa pagmabdos sa mga tin-edyer. Sa usa ka programa sa pagtabang sa tin-edyer nga mga inahan, nakaplagan nga kasagaran sila “huyang ug relasyon sa ilang mga inahan ug walay maayong relasyon sa ilang mga amahan.” Si Anita, kinsa nahimong inahan sa edad nga 18, nahinumdom nga bisan tuod ang iyang nag-inusarang inahan naghago aron matagan-an ang iyang materyal nga panginahanglan, gibati gihapon ni Anita ang kahaw-ang tungod kay wala siyay amahan.
Ang ubang mga batan-on nahimong dalagang mga inahan tungod kay gilugos. Alang sa pipila kanila, ang mapait nga kasinatian morag nakapukaw ug emosyonal nga kasakit nga tingali motumaw sa ulahi pinaagi sa makadaot nga paggawi. Pananglitan, gilugos si Jasmine sa 15 anyos pa siya. “Human niadto,” siya nahinumdom, “balewala na kanako kon ang akong buhaton makadaot ba kanako o dili. Namabdos ako sa nag-edad ako ug 19.” Ang seksuwal nga pag-abuso makapukaw usab ug mga pagbati nga walay pulos. “Akong gibati nga ako wala gayoy pulos,” matod pa ni Jasmine. Ingon usab niini ang kasinatian ni Anita: “Gipanamastamasan ako sa usa ka tin-edyer sa nag-edad akog tali sa 7 ug 11 anyos. Naglagot ko sa akong kaugalingon. Gibasol ko ang akong kaugalingon.” Namabdos siya sa edad nga 17.
Sa laing bahin, ang ubang mga batan-on nabiktima sa ilang sobra nga pagsalig sa kaugalingon ug pagkamaukiton. Si Nicole, nga gikutlo sa unang artikulo, miadmitir: “Abi nako ug nasayod ko sa tanang butang, nga makahimo ako ug bisan unsa. Ang pait, mahimo usab diay akong mamabdos.” Si Carol, nga nahimong dalagang inahan usab sa linghod nga edad, misulay sa pagpakigsekso tungod kay gusto niyang mahibaloan kini. Matod niya, “Gibati man god nako nga may kulang sa akong kinabuhi.”
Ang pagkaignorante sa mga sangpotanan sa pagpakigsekso maoy laing hinungdan usab. Sumala sa mga sosyologo nga si Karen Rowlingson ug Stephen McKay, ang ubang mga batan-on sa Britanya “kulang sa tukmang kahibalo . . . sa kon unsay angayng dahomon sa pagpakigrelasyon ug kon unsay nalangkit sa pagmabdos.” Wala gayod makasabot ang ubang mga batan-on nga sila mamabdos kon sila makigsekso. Sa usa ka surbi, ang tin-edyer nga mga inahan “kanunay nga makugang o makuratan sa dihang ilang masayran nga sila mabdos bisan pag dili sila tiggamit ug mga kontraseptibo.”
Bisan pa niana, ang nagakausab nga tinamdan bahin sa sekso mao ang kinadak-ang hinungdan sa pagmabdos sa mga tin-edyer. Nagkinabuhi kita sa panahon diin ang mga tawo “mahigugmaon sa kalipayan inay nga mga mahigugmaon sa Diyos.” (2 Timoteo 3:1-4) Ang taga-Australia nga mga tigpanukiduki nga si Ailsa Burns ug Cath Scott miingon nga “ang katilingban, relihiyon, ug ekonomiya dili na kaayo estrikto aron unta masanta ang mga tin-edyer sa pagpakigsekso gawas sa kaminyoon.” Ang pagkabaton ug anak sa pagkadalaga dili na sama ka makauulaw kaniadto. Sa ubang mga lugar, ipanghambog pa gani sa mga tin-edyer nga may anak sila!
Resulta Diha sa Emosyon
Ang nagakahitabo sa tin-edyer nga mga inahan lahi gayod kay sa gihanduraw sa mga batan-on. Sa dihang masayran sa mga dalagita nga mabdos sila, sagad nga matarantar sila. Giangkon sa daghang tin-edyer nga sila nakugang o nahiugnok. “Apil sa kasagarang mga reaksiyon mao ang kasuko, pagbating sad-an, ug pagsalikway sa kamatuoran nga mabdos sila,” matod sa American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. Apan peligroso kon isalikway sa dalagita ang kamatuoran nga siya mabdos kay basin dili siya magpadoktor.
“Nahadlok kaayo ako,” nahinumdom si Elvenia niadtong higayon nga nasayran niya nga mibunga ang iyang “panimpalad” sa pagpakigsekso. Daghang mabdos nga mga tin-edyer walay kasumbongan o maulaw kaayong maghisgot bahin sa ilang kahimtang. Busa, dili katingad-an nga ang uban nadaog sa pagkasad-an ug kahadlok. Daghang mabdos nga mga tin-edyer nakaagom usab ug grabeng depresyon. “Dili na ko gustong mabuhi pa, ug bahala na kon mamatay ako,” matod ni Jasmine.a
Bisag unsa pa ang unang reaksiyon sa dalagita, sa ngadtongadto siya kinahanglang mohimog daghang bug-at nga mga desisyon alang sa iyang kaugalingon ug sa iyang anak. Kon sa unsang paagi ang mga dalagita makahimo niining mga desisyona sa maalamong paagi maoy hisgotan sa atong sunod nga artikulo.
[Footnote]
a Alang sa impormasyon kon unsaon pagsagubang sa kiling nga maghikog, tan-awa ang “May Kapuslanan ang Kinabuhi,” diha sa Oktubre 22, 2001, nga isyu sa Pagmata!
[Kahon sa panid 7]
Pagmabdos sa mga Tin-edyer—Ang Makapaguol nga mga Detalye
Bisan tuod ang mosunod nga mga detalye nagbatbat sa kahimtang sa Tinipong Bansa, gipakita niini ang pipila ka problema nga giatubang sa mabdos nga mga tin-edyer sa tibuok kalibotan.
● Upat sa 10 ka babaye ang mamabdos sa dili pa mag-edad ug 20—kapin sa 900,000 ka tin-edyer kada tuig.
● Mga 40 porsiyento sa tin-edyer nga mga inahan wala pay 18 anyos.
● Ang mga anak sa tin-edyer nga mga ginikanan mas giabusohan ug gipasagdan kay sa mga anak sa mas magulang nga mga ginikanan.
● Upat lang sa 10 ka inahan nga wala pay 18 anyos ang makagraduwar ug hayskul.
● Halos 80 porsiyento sa mga amahan dili makigminyo sa tin-edyer nga mga inahan sa ilang mga anak.
● Sa tin-edyer nga mga inahan nga magpakasal human mahimugso ang ilang anak, 30 porsiyento lamang ang dili magbulag; doble ang purohan nga mabungkag ang kaminyoon sa mga tin-edyer diin labing menos 25 anyos ang babaye.
● Ang mga anak sa tin-edyer nga mga inahan mas dakog kalagmitan nga ihimugso nga kulang sa bulan ug gaan ug timbang, nga nagpadako sa posibilidad nga mamatay nga masuso pa, mabuta, mabungol, magsakit sa respiratoryo, madaot ang pangutok, magsakit ug cerebral palsy, maglisod sa pagbasa, ug sobra ka lihokan.
[Credit Line]
Gikuha sa Not Just Another Single Issue: Teen Pregnancy Prevention’s Link to Other Critical Social Issues, The National Campaign to Prevent Teen Pregnancy, Pebrero 2002.
[Kahon/Hulagway sa panid 7]
Pagmabdos sa mga Tin-edyer sa Tibuok Kalibotan
BRAZIL: Gitaho nga “698,439 ka tin-edyer nga mga babaye nga wala pay 19 anyos nanganak niadtong 1998 sa tabang sa Sistema sa Maayong Panglawas sa Estado sa Brazil . . . 31,857 niining mga babayhana maoy mga bata nga 10 ngadto sa 14 anyos ang edad, ug seguradong mouyon ka nga sila wala pay buot aron manganak.”—Folha de S. Paulo, Agosto 25, 1999.
BRITANYA: “Ang Britanya mao ang may kinatas-ang ihap sa mga tin-edyer nga nanganak sa Kasadpang Uropa . . . Dihay halos 90,000 ka tin-edyer nga namabdos sa Inglaterra sa 1997. Halos tulo sa lima ka bahin niini nga mga tin-edyer ang nanganak (56,000), ug 90 porsiyento sa nanganak nga mga tin-edyer sa 1997 dili minyo (mga 50,000).”—Lone Parent Families, 2002.
MALAYSIA: “Niining nasora, midaghan ang mga anak sa gawas sukad niadtong 1998 nga ang kadaghanang inahan wala pay 20 anyos ang edad.”—New Straits Times–Management Times, Abril 1, 2002.
RUSYA: “Gipakita sa estadistika sa gobyerno nga halos un-tersiya sa tanang bata nga nahimugso sa Rusya sa miaging tuig gipanganak sa dalagang mga inahan, nga ang porsiyento doble kay sa miaging napulo ka tuig ug ang gidaghanon wala pa hitupngi sukad niadtong Ikaduhang Gubat sa Kalibotan. Kapin sa 40 porsiyento niining mga bataa maoy anak sa mga tin-edyer.”—The Moscow Times, Nobyembre 29, 2001.
TINIPONG BANSA: “Bisan tuod mius-os di pa dugay ang gidaghanon sa namabdos nga mga tin-edyer, 4 sa 10 ka tin-edyer nga mga babaye mamabdos labing menos kas-a sa dili pa mag-edad ug 20 anyos.”—Whatever Happened to Childhood? The Problem of Teen Pregnancy in the United States, 1997.
[Hulagway sa panid 5]
Sa dihang magbulag ang mga ginikanan, modako ang risgo nga mamabdos ang ilang tin-edyer nga anak
[Hulagway sa panid 6]
Wala gayod makasabot ang ubang mga batan-on nga sila mamabdos kon sila makigsekso
[Hulagway sa panid 6]
Ang pagmabdos dako kaayog epekto sa dalagita ug sa iyang mga minahal