Mga Batan-on Nangutana
Unsay Angay Nakong Mahibaloan Bahin sa Social Networking?—Bahin 1
Duna koy mga higala sa laing nasod, ug ang labing maayong paagi nga makakomunikar ko nila maoy sa social networking. Ganahan kaayo ko nga maestorya nako sila bisag tua sila sa layo.”—Sue, 17 anyos.a
“Para nako, ang social networking maoy pag-usik-usik ug panahon, ug alang lang kana sa gustog way-hago nga paagi sa pagpakigkomunikar. Ang personal nga pagpakig-uban maoy bugtong paagi nga mahuptan ang panaghigalaay.”—Gregory, 19 anyos.
HAIN niana ang susama sa imong opinyon? Bisan hain man niana, usa ka butang ang segurado: Popular na kaayo ang social networking.b Tagda kini: Gidangtan pag 38 ka tuig una makaabot ug 50 ka milyon ang migamit ug radyo, 13 ka tuig una mahisama niana ka daghan ang nadani sa TV, ug 4 ka tuig sa Internet. Apan, ang social networking site nga Facebook nakabatog 200 ka milyong user sulod sa di pa dugayng 12 ka bulan nga yugto!
Markahi kon tinuod o bakak ang mosunod:
Kadaghanan sa naggamit ug social networking site maoy mga tin-edyer. ․․․․․ Tinuod ․․․․․ Bakak
Tubag: Bakak. Halos 70 porsiyento sa naggamit sa labing popular nga site maoy 25 anyos pataas. Niadtong 2009, ang kinatas-ang porsiyento sa pag-uswag maoy gikan niadtong nag-edad ug lapas sa 55!
Bisan pa niana, milyonmilyong batan-on ang naggamit ug mga social networking site, ug para sa pipila, kini ang mas gusto nilang paagi sa pagpakigkomunikar. “Akong gi-deactivate ang akong account,” miingon ang tin-edyer nga si Jessica, “apan ako ra pong gi-reactivate kay wala may mokontak nako sa telepono. Mora bag makalimtan ka na kon wala ka moapil ug social network!”
Nganong daghan ang madani sa social networking? Simple lang ang tubag: Kinaiyahan sa tawo nga makigkomunikar sa uban. Ug mao kanay katuyoan sa social network. Tagda kon nganong daghan tingali ang madani sa pag-apil niana.
1. Pagkakombenyente.
“Lisod makigkomunikar pirme sa imong mga higala, apan sayon ra kana kon naa sila sa usa ka site!”—Leah, 20 anyos.
“Maka-post kog komento ug morag naka-email na ko sa tanan nakong higala.”—Kristine, 20 anyos.
2. Pagpit-os sa uban.
“Pirme kong makadawat ug imbitasyon nga iapil sa ilang listahan sa mga higala, apan wala koy account, busa dili ko makaapil.”—Natalie, 22 anyos.
“Kon moingon ko nga dili ko gustong mag-ablig account, lain silag tinan-awan nako nga samag miingon, ‘Normal ka ba?’”—Eve, 18 anyos.
3. Pagpit-os sa media.
“Gipakaylap sa media nga kon dili ka mogamit ug lainlaing paagi sa pagpakigkomunikar, wala kay higala. Ug kon wala kay higala, way pulos ang imong kinabuhi. Busa kon wala ka moapil ug social network, wala kay pulos.”—Katrina, 18 anyos.
4. Eskuylahan.
“Ang akong mga titser naggamit ug social network. Ang pipila mag-post ug mensahe sa pagpahibalo nga dunay umaabot nga eksam. O kon pananglitan duna koy wala masabti sa math, mag-post ko ug mensahe sa Wall sa akong titser ug tabangan ko niya diha sa Internet.”—Marina, 17 anyos.
5. Trabaho.
“Ang mga tawo nga nangitag trabaho mogamit ug social network aron makontak ang uban. Usahay makatabang kini kanila nga makakitag trabaho.”—Amy, 20 anyos.
“Naggamit kog networking site para sa akong trabaho. Pinaagi niini makita sa mga kliyente ang akong bag-ong graphic design.”—David, 21 anyos.
Kinahanglan ba nga duna kay social networking account? Kon naa ka pa sa poder sa imong ginikanan, silay modesisyon.c (Proverbio 6:20) Kon dili mosugot ang imong ginikanan nga mag-abli kag account, kinahanglang sundon nimo sila.—Efeso 6:1.
Sa laing bahin, tugtan sa pipila ka ginikanan ang ilang dagko nang anak sa paggamit ug social networking site—ug ilang imonitor ang paggamit niana. Kon gihimo kana sa imong ginikanan, ila bang gilapas ang imong pribasiya? Wala gayod! Ang social network mapuslanon apan mahimong makadaot usab, ug busa angay lang nga mabalaka sila kon giunsa nimo kana paggamit. Sa pagkatinuod, ang social networking—sama sa bisan unsang paggamit sa Internet—dunay mga kapeligrohan. Kon tugtan ka sa imong ginikanan sa pagbatog social networking account, sa unsang paagi nimo malikayan ang mga kapeligrohan?
Luwas nga “Pagdrayb”
Sa pipila ka paagi, ang pag-Internet samag pagdrayb ug sakyanan. Tingali nakamatikod ka nga dili tanang lisensiyadong drayber ang responsableng modrayb. Sa pagkatinuod, daghan ang nakaagom ug grabeng mga aksidente tungod kay sila wala mag-amping o nagpasagad.
Ingon usab niana ang pag-Internet. Ang pipila responsableng “modrayb”; ang uban dili. Kon gitugtan ka sa imong ginikanan sa pagbatog social networking account, sila misalig nimo sa paggamit niining peligrosong bahin sa Internet. Busa, unsa kang matanga sa “drayber”? Gipakita ba nimo nga imong ‘giampingan ang praktikal nga kaalam ug katakos sa panghunahuna’?—Proverbio 3:21.
Niining artikuloha atong hisgotan ang duha ka bahin sa social networking nga angayng hatagag seryosong pagtagad—ang imong pribasiya ug ang imong panahon. Hisgotan sa artikulong “Mga Batan-on Nangutana” sa sunod nga gula sa Pagmata! ang bahin sa imong reputasyon ug sa pagpakighigala.
IMONG PRIBASIYA
Kon bahin sa social networking, wala ka tingali maghunahuna nga kinahanglan nimong protektahan ang imong pribasiya. Total, ang tuyo niini mao man ang pagpakigkomunikar, dili ba? Bisan pa niana, mahimong madaot ka kon dili ka mag-amping.
Sa pag-ilustrar, ibutang ta nga duna kay dakong kantidad sa salapi. Ipasaya-saya ba nimo kana samtang maglakaw ka sa karsada kuyog sa imong mga higala? Dili gayod kana maalamon—sama rag gidani nimo ang kawatan! Kon maalamon ka, imong tagoan ang imong kuwarta.
Isipa ang imong personal nga impormasyon ingong salapi. Hunahunaa kana samtang imong tan-awon ang listahan sa ubos ug butangig tsek ang dili nimo gustong mahibaloan o makita sa mga tawong dili nimo kaila.
․․․․․ akong adres sa balay
․․․․․ akong e-mail adres
․․․․․ akong gieskuylahan
․․․․․ panahon nga naa ko sa balay
․․․․․ panahon nga walay tawo sa balay
․․․․․ akong letrato
․․․․․ akong opinyon
․․․․․ akong gusto ug interes
Bisag mahigalaon kaayo ka, lagmit mouyon ka nga dunay pipila ka butang sa ibabaw nga dili nimo angayng ipakita kang bisan kinsa. Apan daghang batan-on—ug mga hamtong—ang wala magdahom nga nakita diay ang maong mga impormasyon sa dili nila kaila! Sa unsang paagi kana malikayan?
Kon gitugtan ka sa imong ginikanan sa paggamit ug social network, kinahanglang suheto ka sa privacy setting niini—ug gamita kana. Ayawg isalig sa networking site ang pagpanalipod sa imong pribasiya. Ang tinuod, kon dili nimo usbon ang original setting niana, mas daghan ang makakita ug makakomento sa imong Web page kay sa imong gidahom. Mao nay hinungdan kon nganong giusab sa usa ka babaye nga ginganlag Allison ang iyang setting aron ang iyang mga higala lang ang makakita sa iyang mga letrato ug komento. “Ang pipila sa akong mga higala may mga higala nga dili nako kaila,” siya miingon, “ug dili ko gustong makita sa maong mga tawo ang akong impormasyon.”
Bisag nakigkomunikar ka lang sa imong suod nga mga higala, kinahanglang magbantay ka. “Pwedeng maadik ka sa pagbasag komento gikan sa imong mga higala,” miingon ang 21-anyos nga si Corrine, “busa ganahan kang magbutang ug dugang impormasyon bahin sa imong kaugalingon bisag dili na angay.”
Hinumdomi nga sa Internet, dili gyod bug-os ang imong pribasiya. Ngano? “Ang dagkong Web site dunay back up nga kopya sa ilang mga database,” miingon si Gwenn Schurgin O’Keeffe sa iyang libro nga CyberSafe, ug midugang: “Ang atong gibutang sa Internet dili na mapapas. Kinahanglang isipon nato kana nga permanente kay duna gyod kanay kopya; sayop ka kon maghunahuna ka nga wala.”
IMONG PANAHON
Ang imong panahon ikatandi usab sa dakong kantidad sa salapi. Busa, sa usa ka diwa, kinahanglan nimong badyeton ang imong panahon. (Ecclesiastes 3:1) Ug mao kanay usa sa kinadak-ang mga hagit kon bahin sa bisan unsang paggamit sa Internet, lakip na sa social networking.d
“Sagad moingon ko, ‘Kadiyot ra ko mag-Internet.’ Usa ka oras na ang milabay, nag-Internet gihapon ko.”—Amanda, 18 anyos.
“Naadik ko ini. Kada uli nako sa balay, mogugol kog daghang oras sa pagtan-aw kon unsay giingon sa uban bahin sa akong gi-post ug motan-aw sab ko sa ilang gi-post.”—Cara, 16 anyos.
“Ma-access nako ang site diha sa akong cell phone, busa tan-awon nako kini inigpaingon nako sa eskuylahan, diha sa eskuylahan, ug inigpauli nako. Dayon, pag-abot nako sa balay magkompiyuter ko. Nahibalo ko nga naadik na ko ini, pero dili ko gustong moundang!”—Rianne, 17 anyos.
Kon gitugtan ka sa imong ginikanan sa paggamit ug social networking site, hunahunaa kon unsa kadugaya ang angay nimong igugol niana matag adlaw. Dayon bantayi ang imong kaugalingon. Sulod sa usa ka bulan, irekord kon unsa ka dugay kang naggamit sa usa ka social networking site ug tan-awa kon nasunod ba nimo ang imong gitakdang gidugayon. Hinumdomi nga ang imong panahon samag imong kuwarta. Ayawg tugoti nga ang paggamit sa usa ka site makahurot sa imong panahon. Kon buot hunahunaon, dunay mga butang nga mas importante pa niana!—Efeso 5:15, 16; Filipos 1:10.
Ang pipila ka batan-on naghimog mga paagi sa pagkontrolar sa ilang panahon. Pananglitan, tagda ang mosunod:
“Akong gi-deactivate ang akong account, ug nakadaginot kog dakong panahon. Wala na ko magapos niini! Di pa dugay, akong gi-reactivate ang akong account, pero kontrolado na ang akong paggamit niini. Dili ko moabli niini sulod sa pipila ka adlaw. Usahay makalimot gani ko niini. Kon maproblema na sab ko niini, ako kining i-deactivate.”—Allison, 19 anyos.
“Nakapahulay kog gamit sa networking site sa dihang akong gi-deactivate ang akong account sulod sa pipila ka bulan ug dayon gi-reactivate sa ulahi. Ako nang buhaton kon akong mamatikdan nga dako nang panahon ang akong gigugol niana. Karon dili na ko magsigeg abli niana. Gamiton ko lang kana kon naa koy tuyo, pero sirad-an ko dayon pagkahuman.”—Anne, 22 anyos.
Ang Labawng Hatagag Pagtagad
Duna pay laing butang nga angayng tagdon bahin sa mga social network. Aron masabtan nimo kini, butangig ✔ ang imong gihunahuna nga tubag.
Ang social networking site sa panguna maoy . . .
(A) ․․․․․ negosyo.
(B) ․․․․․ sosyal klab.
(C) ․․․․․ matang sa kalingawan.
Unsay hustong tubag? Motuo kag sa dili, A ang tubag. Una sa tanan, ang social network maoy negosyo. Katuyoan niini nga mokita, sa panguna pinaagig advertisement. Ang mga tig-advertise mas gustog network nga daghan kaayog membro kay mas daghan ang makabasa sa mga post niini. Siyempre, kon mas taas ang panahon nga igugol diha sa network, mas daghang advertisement ang makita.
Busa masabtan nimo nga ang social network dili ra maalkansi—ug mokita pa ganig dako ang mga tig-advertise—kon ipakita nimo sa daghang tawo ang imong impormasyon o kon magsige kag Internet. Busa, kon mogamit ka man ug social network, panalipdi gayod ang imong pribasiya ug kontrolaha ang panahon nga imong igugol niana.
SA SUNOD NGA ARTIKULO SA “MGA BATAN-ON NANGUTANA” . . .
Ang social networking makaapektar sa imong reputasyon ug sa imong pagpakighigala. Sayra kon sa unsang paagi.
Ang ubang mga artikulo gikan sa seryeng “Young People Ask” makita diha sa Web site nga www.watchtower.org/ype
[Mga footnote]
a Ang mga ngalan niining artikuloha giusab.
b Ang social network maoy usa ka Web site diin kadtong dunay account niini makakomunikar sa ilang piniling mga higala.
c Ang Pagmata! wala magrekomendar o magsaway sa bisan unsang networking site. Angayng seguroon sa mga Kristohanon nga ang ilang paggamit sa Internet dili supak sa prinsipyo sa Bibliya.—1 Timoteo 1:5, 19.
d Alang sa dugang impormasyon, tan-awa ang “Mga Batan-on Nangutana . . . Naadik ba Ko sa Elektronikong Himan?” sa Enero 2011 nga Pagmata! Tagda ilabina ang kahon sa panid 26, “Naadik Ko sa Usa ka Social-Networking-Site.”
[Blurb sa panid 25]
Gidangtan pag 38 ka tuig una makaabot ug 50 ka milyon ang migamit ug radyo
[Blurb sa panid 25]
Di pa dugay, ang Facebook nakabatog kapin sa 200 ka milyong user sulod lang sa 1 ka tuig
[Kahon sa panid 27]
NGANONG DILI NIMO PANGUTAN-ON ANG IMONG GINIKANAN?
Hisgoti uban sa imong ginikanan ang bahin sa pribasiya diha sa Internet. Unsang mga butanga ang dili angayng ipadayag, ug ngano? Unsang impormasyona ang peligrosong i-post bisag asa diha sa Internet? Dugang pa, pangayog tambag sa imong ginikanan kon sa unsang paagi nimo mabalanse ang pagpakigkomunikar pinaagi sa Internet ug ang personal nga pagpakig-uban. Unsang mga kausaban, kon duna man, ang ilang gisugyot?
[Hulagway sa panid 26]
Ang imong gi-post sa social network dili tingali sama ka pribado sa imong gidahom
[Hulagway sa panid 27]
Ang panahon samag salapi. Kon hutdon ni nimo sa usa lang ka higayon, wala nay mahibilin sa dihang kinahanglanon ni nimo