Kon Unsay Sagad Mahitabo

Bisag ang mga eksperto miingon nga dunay lainlaing yugto ang grabeng kaguol, ang matag tawo lainlaig paagi sa pagsagubang niana. Nagpasabot ba na nga ang ubang tawo wala ra kaayo maguol bisag namatyan o “giluom” lang nila ang ilang gibati? Wala. Ang pagdawat ug pagpakita sa grabeng kaguol makapagaan sa pagbati, pero walay “hustong paagi” sa pagpakita niana. Kana magdepende sa kultura, kinaiya, ug mga kasinatian sa tawo, apil ang hinungdan sa kamatayon sa minahal.

UNSAY SAGAD NGA EPEKTO?

Ang namatyan lagmit walay ideya kon unsay sagad nga epekto human sa kamatayon sa minahal. Pero dunay komon nga mga pagbati ug mga kalisdanan nga sagad madahom. Niay pipila ka pananglitan:

Mobatig grabeng kaguol. Ang paghilak, kamingaw, ug kalit nga pag-usab-usab sa emosyon maoy sagad nga epekto. Mahimong makadugang pod sa kaguol ang mga damgo ug ang paghinumdom sa mga nangagi. Pero sa primero, ang namatyan tingali makurat ug dili makatuo. Si Tiina nahinumdom sa iyang gibati dihang ang iyang bana nga si Timo kalit nga namatay. Siya miingon: “Nakurat kaayo ko. Wala dayon ko makahilak. Naguol kaayo ko nga usahay maglisod kog ginhawa. Di gyod ko makatuo sa nahitabo.”

Mabalaka, masuko, ug makonsensiya. Si Ivan miingon: “Human mamatay ang among 24 anyos nga anak nga lalaki nga si Eric, ako ug ang akong asawa nga si Yolanda suko kaayo! Nakurat mi adto kay dili man mi masuk-anon nga mga tawo. Nakonsensiya sab mi kay basig naa unta mi mahimo aron dili mamatay ang among anak.” Si Alejandro, nga namatyag asawa tungod sa dugay nang sakit, nakonsensiya sab: “Sa primero, gibati nako nga daotan ko kay gitugotan sa Diyos nga mag-antos ko. Nakonsensiya kaayo ko, nga samag gibasol nako ang Diyos sa nahitabo.” Ug si Kostas, nga gihisgotan sa nag-unang artikulo, miingon: “Usahay mobati kog kasuko kang Sophia kay namatay siya. Tungod ana nakonsensiya ko, kay dili man to niya sayop.”

Dili mahimutang ang hunahuna. Lagmit dunay mga panahon nga dili mahimutang ang hunahuna sa namatyan. Pananglitan, tingali mosantop sa hunahuna sa namatyan nga ang namatayng minahal iyang madungog, mabati, o makita. O lagmit dili siya makapokus o mahinumdom sa mga butang. Si Tiina miingon: “Usahay, maglatagaw akong hunahuna dihang naa koy kaestorya. Mahinumdoman nako ang mga panghitabo dihang namatay si Timo. Ma-stress ko kay dili ko makapokus sa mga butang.”

Gustong mag-inusara. Ang namatyan lagmit iritable o dili komportable kon naay ubang tawo. Si Kostas miingon: “Di ko komportable kon minyo ang akong mga kauban. Pero mao sab nay akong bation bisag dili minyo ang akong mga kauban.” Ang asawa ni Ivan nga si Yolanda nahinumdom: “Malisdan gyod kong makig-uban sa mga tawo nga kanunayng magreklamo sa ilang mga problema, nga morag gamay ra kaayo kon ikompara sa amoa! Naa poy mga tawo nga magsigeg hisgot bahin sa ilang mga anak. Nalipay ko para nila, pero dili ko ganahang maminaw. Nasayod mi sa akong bana nga angay na ming mag-move on, pero wala mi gana o pailob nga maminaw sa uban.”

Problema sa panglawas. Komon sab ang pag-usab-usab sa timbang, oras sa pagkatulog, ug gana sa pagkaon. Si Aaron nahinumdom sa unang tuig human mamatay ang iyang papa: “Wala koy tarong tulog. Makamata ko kada gabii kay makahinumdom ko sa kamatayon sa akong papa.”

Si Alejandro nahinumdom dihang nakasinati siyag komplikadong mga problema sa panglawas: “Kadaghan ko nagpa-check up sa doktor ug giingnan ko nga himsog ra ko. Para nako, naapektohan ang akong panglawas tungod sa akong grabeng kaguol.” Ang maong mga simtomas anam-anam nga nawala. Pero maayo ang gihimo ni Alejandro kay miduol siyag doktor. Ang grabeng kaguol makaapektar sa immune system, makapasamot sa dugay nang sakit, o makahatag pa ganig bag-ong sakit.

Malisdan sa paghimog importanteng mga buluhaton. Si Ivan nahinumdom: “Dihang namatay si Eric, kinahanglan namong pahibaloon ang among mga paryente, higala, ug ang uban, sama sa iyang amo ug tag-iya sa iyang gipuy-an. Duna poy mga papeles nga angayng asikasohon. Dayon, kinahanglan namong hiposon ang mga gamit ni Eric. Gikapoy na mi sa mental, pisikal, ug emosyonal, pero kinahanglan pa ming magpokus aron mahimo ning mga butanga.”

Pero para sa uban, ang kinalisdan mao ang pag-asikaso sa mga butang o buluhaton nga ginahimo sa namatayng minahal. Mao nay nasinatian ni Tiina. Siya miingon: “Si Timo ang kanunayng nag-asikaso sa among negosyo ug sa among tinigom sa bangko. Karon ako nay nag-asikaso niini, nga nakahatag nakog dugang stress. Makaya kaha nako ning tanan?”

Ang nahisgotang mga problema—emosyonal, mental, ug pisikal—lagmit nagpakita nga lisod kaayong sagubangon ang grabeng kaguol. Ang tinuod, ang kasakit nga bation dihang mamatyag minahal grabe kaayo. Pero ang pagkahibalo daan niini makatabang niadtong bag-o lang namatyag minahal. Hinumdomi sab nga dili tanan ang makasinati sa tanang epekto sa grabeng kaguol. Mahupayan sab ang mga namatyan sa pagkasayod nga normal lang ang mga epekto sa grabeng kaguol.

MAGMALIPAYON PA KAHA KO?

Kon unsay sagad mahitabo: Ang kasakit nga bation temporaryo lang; kini anam-anam nga mawala. Wala ni magpasabot nga ang namatyan “nakarekober” na gyod o nalimot na sa namatay niyang minahal. Pero ang mga epekto sa grabeng kaguol anam-anam nga mawala. Lagmit bation ni pag-usab dihang kalit nga mahinumdoman ang namatay o dihang dunay mga okasyon sama sa anibersaryo. Pero sa ngadtongadto, daghan sa namatyan ang makakontrol na sa ilang emosyon ug makapokus na sa adlaw-adlawng mga buluhaton. Tinuod kini ilabina dihang ang namatyan gitabangan sa mga membro sa pamilya o mga higala ug mihimog mga paagi aron makasagubang.

Kanus-a mawala ang kasakit? Para sa uban, milabay pa ang pipila ka bulan ayha nawala ang kasakit. Para sa kadaghanan, usa o duha ka tuig pa ang milabay ayha nila namatikdan nga miarang-arang na ang ilang gibati. Ug ang uban nagkinahanglan pag dugang panahon.a Si Alejandro nahinumdom: “Mga tulo ka tuig nakong gibati ang grabeng kaguol.”

Pailob lang. Ayaw pagdali, buhata kon unsay makaya sa imong kahimtang, ug hinumdomi nga ang mga epekto sa grabeng kaguol temporaryo lang. Duna ba kay mahimo aron mamenosan ang imong kaguol karon ug aron dili ka mag-antos niana sa taas nga panahon?