Normal ba nga Mobati Niining Paagiha?

USA ka namatyang lalaki nagsulat: “Ingong usa ka bata sa Inglaterra, ako gitudloan nga dili ipahayag sa publiko ang akong mga pagbati. Mahinumdom ako sa akong amahan, nga usa ka militar-kanhi, nga nag-ingon kanako nga nagpanakmol, ‘Ayaw paghilak!’ sa dihang nasakitan ako. Wala ako mahinumdom nga ang among inahan mihalok sukad o migakos kanamong mga bata (upat kami). Singkuwentay-sayes anyos na ako sa dihang nasaksihan ko ang pagkamatay sa akong amahan. Gibati ko ang hilabihang kapildihan. Apan, sa sinugdan, wala ako makahilak.”

Sa pila ka kultura, ang mga tawo dayag nga magpahayag sa ilang mga pagbati. Malipayon man sila o masulob-on, ang uban masayod kon unsay ilang gibati. Sa laing bahin, sa pila ka dapit sa kalibotan, ilabina sa amihanang Uropa ug Britanya, ang mga tawo, ilabina ang mga lalaki, gimatuto sa pagluom sa ilang mga pagbati, sa pagpugong sa ilang mga emosyon, sa pagpabiling kalmado ug dili emosyonal panahon sa kalisdanan ug sa dili pagpadayag sa ilang mga pagbati. Apan sa dihang ang imong gimahal mamatay, sayop ba ang pagpahayag sa imong kaguol? Unsay ginaingon sa Bibliya?

Kadtong Nanghilak sa Bibliya

Ang Bibliya gisulat sa mga Hebreohanon sa sidlakang bahin sa Mediteranyo, kinsa mapadayganong mga tawo. Naundan kini sa daghang pananglitan sa mga indibiduwal kinsa sa dayag nagpakita sa ilang kaguol. Si Haring David nagbangotan sa pagkamatay sa iyang anak nga si Amnon kinsa gibuno. Sa pagkamatuod, siya “mihilak sa hilabihan gayod.” (2 Samuel 13:28-39) Naguol gani siya sa pagkamatay sa iyang malipotong anak nga si Absalom, kinsa misulay sa pag-ilog sa pagkahari. Ang asoy sa Bibliya nagaingon kanato: “Ug ang hari [si David] nasamok ug misaka ngadto sa lawak sa atop sa ibabaw sa ganghaan ug mihilak; ug mao kini ang iyang giingon sa iyang pag-adto: ‘O anak kong Absalom, anak ko, anak kong Absalom! Maayo pa untag ako ang namatay sa imong dapit, Absalom nga anak ko, anak ko!’” (2 Samuel 18:33) Si David nagbangotan sama ni bisan kinsang normal nga amahan. Ug pagkadaghang higayon nga ang mga ginikanan nanghinaot nga sila na lang unta ang namatay sa dapit sa ilang mga anak! Daw dili gayod kinaiyanhon nga unang mamatay ang usa ka bata kay sa usa ka ginikanan.

Unsay reaksiyon ni Jesus sa pagkamatay sa iyang higala nga si Lazaro? Siya mihilak sa nagkahiduol sa iyang lubnganan. (Juan 11:30-38) Sa ulahi, si Maria Magdalena mihilak sa iyang pagduol sa lubnganan ni Jesus. (Juan 20:11-16) Tinuod, ang usa ka Kristohanon nga nakasabot sa paglaom sa pagkabanhaw sa Bibliya dili magbangotan sa hilabihan, ingon sa gihimo sa pipila nga walay tin-awng pasikaran sa Bibliya alang sa ilang mga pagtuo may kalabotan sa kahimtang sa patay. Apan ingong usa ka tawo nga may normal nga mga pagbati, ang tinuod nga Kristohanon, bisan pag adunay paglaom sa pagkabanhaw, maguol ug magbangotan sa pagkamatay sa usa ka minahal.—1 Tesalonica 4:13, 14.

Mohilak o Dili Mohilak

Komosta na man ang atong mga reaksiyon karon? Malisdan ka ba o maulaw ka ba sa pagpakita sa imong mga pagbati? Unsay girekomendar sa mga magtatambag? Ang ilang modernong mga panglantaw subsob yanong nagpalanog sa karaang dinasig nga kaalam sa Bibliya. Sila nag-ingon nga kinahanglang atong ipahungaw ang atong kaguol, dili kana iluom. Kini nagpahinumdom kanato sa matinumanong mga lalaki sa kakaraanan, sama kang Job, David, ug Jeremias, kansang mga ekspresyon sa kaguol makaplagan diha sa Bibliya. Tino nga wala nila iluom ang ilang mga pagbati. Busa, dili maalamon nga magpahilayo ka sa mga tawo. (Proverbio 18:1) Siyempre, ang pagbangotan gipakita sa lainlaing paagi sa lainlaing kultura, depende usab sa naglungtad nga relihiyosong mga pagtuo.a

Komosta man kon ikaw kahilakon? Bahin sa tawhanong kinaiya ang paghilak. Hinumdomi pag-usab ang okasyon sa pagkamatay ni Lazaro, sa dihang si Jesus “miagulo diha sa espiritu ug . . . miagay ang mga luha.” (Juan 11:33, 35) Busa iyang gipakita nga ang paghilak maoy normal nga reaksiyon sa pagkamatay sa usa ka minahal.

Mga tawong naguol ug nanghilak — Normal ang maguol ug maghilak sa dihang mamatay ang usa ka minahal

Kini gipaluyohan sa kaso sa usa ka inahan, si Anne, nga namatyan sa iyang bata nga si Rachel gumikan sa SIDS (Sudden Infant Death Syndrome). Ang iyang bana mikomento: “Ang katingalahan mao nga ako ug si Anne wala gayod mohilak sa paglubong. Ang tanan nanghilak.” Niini, si Anne mitubag: “Oo, apan nagsige na akog hilak alang kanamong duha. Nagtuo ako nga naapektohan ako niini sa pila ka semana human sa trahedya, dihang sa kataposan nag-inusara na ako sa balay. Mihilak ako sa tibuok adlaw. Apan nagtuo ako nga kini ang nakatabang kanako. Miarang-arang ang akong gibati tungod niadto. Nagbangotan ako sa pagkamatay sa akong anak. Nagtuo ako nga angay gayod pahilakon ang mga tawong nagbangotan. Bisag natural nga reaksiyon nga magaingon ang uban, ‘Ayaw paghilak,’ kana dili gayod makatabang.”

Kon Unsay Reaksiyon sa Pipila

Unsay reaksiyon sa pipila sa dihang naalaot tungod sa pagkamatay sa minahal? Tagda pananglitan si Juanita. Nasayod siya kon unsay bation sa namatyag masuso. Siya nakuhaan na ug kalima. Karon nagsabak na usab siya. Busa sa dihang naospital siya tungod sa aksidente sa sakyanan, may katarongan nga siya mabalaka. Duha ka semana sa ulahi nagbati siya—nga wala sa panahon. Wala magdugay human niadto natawo ang batang si Vanessa—nga kapin lamang sa duha ka libra ang gibug-aton. “Nalipay kaayo ako,” hinumdom pa ni Juanita. “Sa kataposan usa na ako ka inahan!”

Apan kadiyut lamang ang iyang kalipay. Upat ka adlaw sa ulahi si Vanessa namatay. Hinumdom pa ni Juanita: “Gibati akog hilabihang kahaw-ang. Gikuha gikan kanako ang akong pagkainahan. Gibati ko nga dili kompleto. Masakit kaayo ang pagpauli sa balay ngadto sa lawak nga among giandam alang kang Vanessa ug sa pagtan-aw sa gagmayng mga kamesita nga akong gipalit alang kaniya. Sa misunod nga mga bulan, akong gibuhi pag-usab ang adlaw sa iyang pagkahimugso. Gusto nakong mag-inusara.”

Usa ka naghingaping reaksiyon? Tingali malisod nga masabtan sa uban, apan kadtong kinsa, sama kang Juanita, nakaagi niana miasoy nga sila naguol tungod sa ilang batang gamay sama sa ilang pagkaguol tungod sa usa nga nabuhi sa taas nga panahon. Bisag dugay pang ihimugso ang bata, matud nila, gimahal na kini sa iyang mga ginikanan. Adunay linaing bugkos uban sa inahan. Sa dihang mamatay kanang maong masuso, bation sa inahan nga usa ka tinuod nga tawo ang nawala. Ug mao kanay kinahanglang masabtan sa uban.

Kon sa Unsang Paagi Makaapektar Kanimo ang Kasuko ug Pagkasad-an

Laing inahan nagpahayag sa iyang mga pagbati sa dihang giingnan nga ang iyang sayes-anyos nga anak lalaki hinanaling namatay tungod sa dala-sa-pagkatawo nga sakit sa kasingkasing. “Akong gibati ang sunodsunod nga mga reaksiyon—kawalay-pagbati, pagkadili-makatuo, pagkasad-an, ug kasuko ngadto sa akong bana ug sa doktor tungod kay wala sila makahibalo kon unsa ka seryoso ang iyang kahimtang.”

Ang kasuko mahimong laing simtomas sa kaguol. Tingali kini kasuko ngadto sa mga doktor ug sa mga nars, kay mobati nga unta labaw pa ang ilang gihimo sa pag-atiman sa namatay. O tingali kasuko sa mga higala ug mga paryente nga, daw, nakasulti o nakahimo ug dili hustong butang. Ang pila nasuko sa namatay tungod sa pagpabaya sa iyang panglawas. Si Stella nahinumdom: “Nahinumdom ako nga nasuko sa akong bana tungod kay nahibalo ako nga dili unta kadto mahitabo. Masakiton siya kaayo, apan wala niya tagda ang mga tambag sa mga doktor.” Ug usahay adunay kasuko sa namatay tungod sa mga suliran nga iyang gibilin sa biniyaan.

Ang pipila mobating sad-an tungod sa kasuko—nga mao, hayan ilang pakasad-on ang ilang mga kaugalingon tungod kay sila nasuko. Ang uban magbasol sa ilang kaugalingon tungod sa kamatayon sa ilang hinigugma. “Dili unta siya mamatay,” ilang gipatuo ang ilang kaugalingon, “kon unta gipaadto nako siya sa doktor ug sayo” o “gipaadto siya sa laing doktor” o “gipaatiman siyag maayo sa iyang panglawas.”

Inahan nga nagdumdom nga iyang gikugos ang iyang gamayng bata — Ang pagkamatay sa usa ka bata maoy masakit kaayo—ang tininuod nga simpatiya ug empatiya makatabang sa mga ginikanan

Alang sa uban ang pagbating-sad-an mosaylo pa niana, ilabina kon ang ilang minahal kalit nga namatay, nga wala damha. Mosugod sila sa paghinumdom sa mga panahon sa dihang sila napikal sa namatay o nakiglalis kaniya. O tingali sila mobati nga wala unta nila himoa kadtong tanan ngadto sa namatay.

Ang dugayng proseso sa pagkaguol sa daghang inahan nagpaluyo sa giingon sa daghang mga eksperto, nga ang pagkamatay sa usa ka anak magbilin ug permanenteng kahaw-ang diha sa kinabuhi sa mga ginikanan, ilabina sa inahan.

Sa Dihang Mamatyan Kag Kapikas

Ang pagkamatay sa usa ka kapikas sa kaminyoon maoy laing matang sa kasakit, ilabina kon ang duha nagkinabuhig aktibo kaayong kinabuhi nga magkauban. Kana mahimong magkahulogan sa kataposan sa bug-os nga estilo-sa-kinabuhi nga ilang giambitan, sa biyahe, trabaho, kalingawan, ug pagdepende sa usag usa.

Si Eunice misaysay kon unsay nahitabo sa dihang kalit nga namatay ang iyang bana tungod sa atake sa kasingkasing. “Sulod sa unang semana, ako diha sa kahimtang nga walay pagbati, nga daw mihunong na ako sa pagkinabuhi. Dili gani ako makalasa o makapanimaho. Bisan pa, ang akong pagsabot sa lohika nagpadayon sa paagi nga wala akoy pakiglabot sa uban. Tungod kay ako didto sa kiliran sa akong bana samtang ilang gisulayan siya sa pagpasig-uli pinaagi sa CPR ug tambal, wala ako makasinati sa kasagarang mga simtomas sa dili pagdawat sa kamatuoran. Bisan pa niana, dihay hilabihang pagbati sa kapakyasan, daw ingon nga ako nagtan-aw sa usa ka kotse nga nahulog sa usa ka lugot ug wala gayod akoy mahimo bahin niana.”

Mihilak ba siya? “Siyempre mihilak ako, ilabina sa dihang akong gibasa ang ginatos nga mga kard sa pahasubo nga akong nadawat. Mihilak ako sa matag usa. Kana nakatabang kanako sa pag-atubang sa nahibiling adlaw. Apan walay bisan unsa nga nakatabang sa dihang ako pangutan-on ug balikbalik kon unsay akong gibati. Dayag, ako masulub-on kaayo.”

Unsay nakatabang kang Eunice sa pagsagubang sa iyang kaguol? “Nga wala makaamgo niana, nakadesisyon ako nga wala sa akong buot sa pagpadayon sa akong pagkinabuhi,” matud niya. “Ugaling, ang makapasakit gihapon kanako maoy sa dihang mahinumdom ako nga ang akong bana, nga nahigugma gayod sa kinabuhi, wala na dinhi aron sa pagtagamtam niana.”

“Ayawg Padiktar sa Uban . . .”

Ang mga awtor sa Leavetaking—When and How to Say Goodbye nagtambag: “Ayawg padiktar sa uban kon unsay imong buhaton o bation. Ang proseso sa pagkaguol nagalihok sa lainlaing paagi sa matag usa. Ang uban basin maghunahuna—ug pahibal-on ka kon unsay ilang gihunahuna—nga ikaw naghinobrag kaguol o wala kaayo maguol. Pasayloa sila ug kalimti kana. Pinaagi sa pagsulay nga ipugos ang imong kaugalingon nga mohaom sumala sa gusto sa uban o sa katilingban sa kinatibuk-an, imong gipugngan ang imong pag-uswag ngadto sa napasig-uling emosyonal nga kahimsog.”

Siyempre, ang lainlaing tawo magdumala sa ilang kaguol sa lainlaing paagi. Kami wala magsulay sa pagsugyot nga ang usa ka paagi mas maayo kay sa lain alang sa matag tawo. Ugaling, mobangon ang kapeligrohan sa dihang mosulod ang kawalay kausaban, sa dihang ang gihampak-sa-kaguol nga tawo dili makaarang sa pagnunot sa katinuoran sa kahimtang. Nan hayan gikinahanglan ang tabang gikan sa mabinationg mga higala. Ang Bibliya nagaingon: “Ang tinuod nga kauban maoy mahigugmaon sa tanang panahon, ug maoy usa ka igsoon nga natawo alang sa panahon sa kalisdanan.” Busa ayawg kahadlok sa pagpangitag tabang, sa pagsulti, ug sa paghilak.—Proverbio 17:17.

Ang kaguol maoy normal nga reaksiyon sa kapildihan, ug dili sayop nga madayag sa uban ang imong kaguol. Apan ang dugang mga pangutana nagkinahanglan ug mga tubag: ‘Unsaon nako pagsagubang sa akong kaguol? Normal ba ang makasinatig mga pagbati sa pagkasad-an ug pagkasuko? Unsaon nako pag-atubang kining mga reaksiyona? Unsay makatabang kanako sa pag-antos sa kapildihan ug sa kaguol?’ Ang sunod nga seksiyon magatubag niini ug sa ubang mga pangutana.

a Pananglitan, ang katawhang Yoruba sa Nigeria adunay tradisyonal nga pagtuo sa reinkarnasyon sa kalag. Busa sa dihang ang inahan mamatyag anak, adunay hilabihang pagbangotan apan sa hamubong panahon lamang, kay ang awit sa Yoruba nagaingon: “Tubig lamang ang nasabwag, wala mabuak ang tabayag.” Sumala sa Yoruba, kini nagpasabot nga ang gisudlag-tubig nga tabayag, ang inahan, makaanak pa—malagmit reinkarnasyon sa usa nga namatay. Ang mga Saksi ni Jehova wala magsunod sa bisan unsang mga tradisyon nga pinasikad sa mga sugilambong nga nagagikan sa bakak nga mga ideya sa imortal nga kalag ug reinkarnasyon, nga walay pasikaran diha sa Bibliya.—Ecclesiastes 9:5, 10; Ezekiel 18:4, 20.

Mga Pangutanang Hunahunaon

Sa unsang paagi ang pagkaguol sa pipila ka tawo naapektaran sa ilang kultura?
Unsang mga pananglitan ang nabatonan nato sa Bibliya niadtong dayag nga naguol?
Unsay reaksiyon sa pipila sa pagkamatay sa usa ka minahal? Unsay imong reaksiyon sa susamang mga kahimtang?
Unsay naghimo sa pagkamatay sa usa ka kapikas nga lahi nga matang sa kasinatian?
Sa unsang paagi nagalihok ang proseso sa pagkaguol? Sayop ba nga maguol?
Unsay pipila ka bahin sa proseso sa pagkaguol? (Tan-awa ang kahon sa panid 9.)
Unsang linaing mga kahimtang ang nakaapektar sa mga ginikanan sa kalit nga kamatayon sa bata? (Tan-awa ang kahon sa panid 12.)
Sa unsang paagi ang daghang inahan naapektaran sa pagkakuha sa gisabak o pagkatawo sa patayng-daan nga bata? (Tan-awa ang kahon sa panid 10.)

Ang Proseso sa Pagkaguol

Ang pulong “proseso” wala magpasabot nga ang kaguol dunay pihong eskedyul o programa. Ang mga reaksiyon sa kaguol mahimong magsapaw ug dangtag lainlaing gidugayon, depende sa indibiduwal. Kining maong talaan dili kompleto. Mahimong molutaw usab ang ubang reaksiyon. Ang mosunod maoy pipila sa mga simtomas sa kaguol nga mahimong maagian sa usa.

Unang mga reaksiyon: Unang kakurat; pagkadili-makatuo, dili-makadawat; pagkawalay-pagbati; mga pagbati nga sad-an; kasuko.

Ang grabeng kaguol mahimong mag-apil sa: Pagkamalimtanon ug insomya; hinobrang kalapoy; kalit nga kausaban sa buot; depektosong panghukom ug panghunahuna; mga atake sa paghilak; mag-usab-usab ang gana sa pagkaon, inubanan sa pagniwang o kaha pagtambok; nagkadaiyang simtomas sa apektadong panglawas; kaluya; mikibrang kapasidad sa pagtrabaho; mga panghanduraw—pagbati, pagkadungog, pagkakita sa namatay; sa pagkamatay sa bata, wala-sa-lugar nga pagkasuko sa imong kapikas.

Yugto sa pagkatimbang: Kasubo uban sa kamingaw; mas daghang makahamuot nga mga handumanan sa namatay, gani uban ang diyutayng katistis.

Pagkanakuhaan ug Pagpanganak ug Patayng-Daan—Mga Inahan Naguol

Bisan tuod nga siya adunay ubang mga anak, si Monna mahinamong nagpaabot sa pagkahimugso sa iyang sunod nga bata. Bisan sa wala pa matawo, kadto usa na ka bata nga iyang “gikadula, gikasulti, ug gidamgo.”

Gamhanan ang proseso sa pagkahiusa tali sa inahan ug sa wala-pa-mahimugsong bata. Siya nagpadayon: “Si Rachel Anne maoy usa ka bata nga ang tindak makapalagpot sa librong napatong sa akong tiyan, dili magpakatulog kanako kon gabii. Mahinumdoman pa nako ang unang hinay nga mga tindak, sama sa mahinay, mahigugmaong pagsiko. Matag panahong siya molihok, ako mahupong sa dakong gugma. Nakaila gayod ako kaniya nga nasayran nako sa dihang siya gisakitan, sa dihang siya may sakit.”

Si Monna nagpadayon sa iyang asoy: “Ang doktor dili motuo kanako hangtod nga ulahi na kaayo ang tanan. Giingnan niya ako nga mohunong ako pagkabalaka. Nagtuo ako nga gibati ko ang iyang pagkamatay. Siya kalit lamang nga mituyok ug kusog. Sa sunod nga adlaw patay na siya.”

Ang kasinatian ni Monna dili linaing hitabo. Sumala sa mga awtor nga si Friedman ug Gradstein, diha sa ilang librong Surviving Pregnancy Loss, sa Tinipong Bansa lamang matag tuig duolan sa usa ka milyong babaye ang makaagom sa dili-malamposong pagmabdos. Siyempre, ang gidaghanon sa tibuok kalibotan mas labaw pa.

Subsob ang mga tawo dili makaamgo nga ang pagkamakuhaan o pagpanganak ug patayng-daan maoy trahedya alang sa usa ka babaye ug usa nga iyang mahinumdoman—tingali sa tibuok niyang kinabuhi. Pananglitan, si Veronica, nga karon edaran na, nahinumdom sa dihang siya nakuhaan ug ilabinang nakahinumdom sa iyang gisabak nga buhi hangtod sa ikasiyam ka bulan ug gipanganak nga patayng-daan ug may gibug-atong unom ka kilo sa pagkahimugso. Gisabak niya kini nga patay sulod sa ulahing duha ka semana. Matud niya: “Ang pagpanganak sa usa ka patayng bata maoy makalilisang nga butang alang sa usa ka inahan.”

Ang mga reaksiyon niining napakyas nga mga inahan dili kanunayng hisabtan, bisan sa ubang mga babaye. Ang usa ka babaye nga nakuhaan nagsulat: “Ang akong nakat-onan sa labing masakit nga paagi mao nga sa wala pa kini mahitabo kanako, wala gayod akoy ideya kon unsay kinahanglang antoson sa akong mga higala. Ako kaniadto insensitibo ug walay-alamag mahitungod kanila sama ra gayod sa akong paminaw karon nga ang mga tawo insensitibo kanako.”

Ang laing suliran alang sa naguol nga inahan mao ang impresyong ang iyang bana basin wala mobati sa kamatayon nga sama kaniya. Gipahayag kini sa usa ka asawa niining paagiha: “Ako nahiubos gayod sa akong bana niadtong panahona. Alang kaniya, wala gayoy pagkamabdos. Dili gayod niya masinati ang kaguol nga akong gibati. Siya mabination kaayo sa akong mga kahadlok apan dili sa akong kaguol.”

Kining maong reaksiyon tingali kinaiyanhon alang sa usa ka bana—wala siya makaagi sa samang pisikal ug emosyonal nga pagkahiusa nga masinati sa iyang mabdos nga asawa. Bisan pa niana, siya nagaantos sa kapildihan. Ug bililhon nga maamgohan sa bana ug asawa nga sila parehong nagaantos, bisan tuod sa lahi nga mga paagi. Angay nilang ambitan ang ilang kaguol. Kon tagoan kana sa bana, hayan maghunahuna ang iyang asawa nga siya insensitibo. Busa ipaambit ang imong mga luha, mga hunahuna, ug mga gakos. Ipakita nga labaw ninyong gikinahanglan ang usag usa kay sukad masukad. Oo, mga bana, ipakita ang inyong empatiya.

“Sudden Infant Death Syndrome”—Pag-atubang sa Kaguol

Ang kalit nga kamatayon sa usa ka bata maoy usa ka makapagun-ob-sa-dughan nga trahedya. Usa ka adlaw ang daw normal, himsog nga bata wala mahigmata. Kini sa bug-os wala dahoma, kay kinsa bay magdahom nga ang bata unang mamatay kay sa ilang mga ginikanan? Ang bata nga nahimong sentro sa walay kinutobang gugma sa inahan sa kalit mao ang hinungdan sa iyang walay kinutobang kaguol.

Mosugod pagsalanap ang mga pagbati sa pagkasad-an. Mobati tingali ang mga ginikanan nga maoy nakaingon sa kamatayon, nga daw namatay kini tungod kay napasagdan. Ilang pangutan-on ang ilang kaugalingon, ‘Unsa unta ang angay natong mabuhat aron mapugngan kini?’b Sa pila ka kaso ang bana, nga walay basehanan, sa dili-tinuyo magabasol pa sa iyang asawa. Sa dihang mipaingon siya sa trabahoan, buhi ang bata ug mahimsog. Sa dihang miabot siya sa balay, kini namatay diha sa iyang kuna! Unsa man diay gibuhat sa iyang asawa? Diin man diay siya niadtong higayona? Kining makahasol nga mga pagduhaduha kinahanglang mapatin-aw aron nga dili kini makadaot sa kaminyoon.

Ang wala-dahoma ug dili-mahibaloan-daan nga mga kahimtang maoy nagpahinabo sa trahedya. Ang Bibliya nagaingon: “Ako mibalik sa pagtan-aw ilalom sa adlaw nga ang lumba dili alang sa matulin, ni ang gubat alang sa mga kusgan, ni ang tinapay alang sa maalam, ni ang mga bahandi alang sa mga tawo sa kahibalo, ni ang kaluoy alang sa mga tawo nga batid; kay ang panahon ug wala-damhang mga hitabo mahitabo kanilang tanan.”—Ecclesiastes 9:11.

Sa unsang paagi ang uban makatabang sa dihang ang pamilya mamatyag gamayng bata? Usa ka naguol nga inahan nagtubag: “Miabot ang usa ka higala ug gilimpiyohan ang akong balay nga walay sultisulti. Gilutoan kami sa uban. Ang pipila mitabang pinaagi sa paggakos lamang kanako—walay mga pulong, paggakos lamang. Dili ko gustong hisgotan kadto. Dili ko gustong magbalikbalik ako sa pag-asoy sa nahitabo. Wala nako kinahanglana ang matukiong mga pangutana, ingon nga daw may butang nga napakyas ako sa pagbuhat. Ako ang inahan; buhaton ko ang bisan unsa sa pagluwas sa akong anak.”

b Ang Sudden Infant Death Syndrome (SIDS), nga kasagaran mahitabo sa mga bata nga nag-edad ug usa ngadto sa unom ka bulan, maoy termino nga gigamit sa dihang ang himsog nga mga bata kalit nga mamatay nga walay ikasaysay nga hinungdan. Sa pila ka kaso gituohan nga mahimo kining malikayan kon ang bata pakatulogon nga naghayang o nagtakilid apan dili magkulob. Hinunoa, walay posisyon sa pagkatulog ang makapugong sa matag kaso sa SIDS.