Mga Tun-anan sa Dinasig nga Kasulatan ug sa Ilang Luyong Kasayoran

Tun-anan Numero 5​—Ang Hebreohanong Teksto sa Balaang Kasulatan

Sa unsang paagi ang Hebreohanong Kasulatan, ingon bahin sa dinasig nga Pulong sa Diyos, gikopya, gitipigan sa integridad sa teksto, ug gipasa hangtod niining adlawa.

1. (a) Sa unsang paagi ang ‘mga pulong ni Jehova’ lahi gikan sa ubang mga bahandi sa kagahapon? (b) Unsang mga pangutana mibangon labot sa pagtipig sa Pulong sa Diyos?

ANG ‘mga pulong ni Jehova’ nga gitipigan sa sulat mahimong ipakasama sa mga tubig sa kamatuoran nga gitigom sa talagsaong depositohan sa dinasig nga mga dokumento. Kamapasalamaton nato nga latas sa yugto niining langitnong komunikasyon, gigamit ni Jehova kining “mga tubig” nga natigom tingob aron mahimong dimahurot nga tinubdan sa makahatag-kinabuhi nga impormasyon! Ang ubang mga bahandi sa kagahapon, ingon sa harianong korona, butang-kabilin, ug monumento sa mga tawo, nalubog, nakutkut, o nahugno uban sa paglabay sa panahon, apan ang samag-bahandi nga mga pulong sa atong Diyos mohangtod sa panahon nga walay katinoan. (Isa. 40:8) Bisan pa, gibangon ang mga pangutana kon kining mga tubig sa kamatuoran wala ba mahugawi human sila dad-a sa depositohan. Mipabilin ba sila nga wala kasagoli? Gipasa ba sila nga matinumanon gikan sa orihinal-pinulongan nga mga teksto, uban sa resulta nga ang nabatonan sa katawhan sa tagsa ka pinulongan sa yuta karon kasaligan? Makaplagan nato kining makapahinam nga pagtuon ang pagsusi sa seksiyon niining depositohan nga hiilhan ingon Hebreohanong teksto, matikdan ang pag-amping gihimo sa pagtipig sa kasibu niini, uban sa kahibudnganang tagana nga gihimo alang sa pagpasa ug pagkamabatonan niini sa tanang kanasoran sa katawhan pinaagi sa mga bersiyon ug mga bag-ong hubad.

2. Sa unsang paagi ang dinasig nga mga sinulat gitipigan hangtod sa adlaw ni Esdras?

² Ang orihinal nga mga dokumento sa Hebreohanon ug Aramaiko nga mga pinulongan girekord sa tawhanong mga sekretaryo sa Diyos, gikan ni Moises sa 1513 W.K.P. ngadto wamadugay human sa 443 W.K.P. Kutob sa hibaloan karon, walay usa niining orihinal nga mga sinulat ang milungtad karon. Bisan pa, gikan sa sinugdan, ang dakong pag-amping gihimo sa pagtipig sa dinasig nga mga sinulat, lakip ang awtorisadong mga kopya nila. Mga 642 W.K.P., sa panahon ni Haring Josias, “ang mismong basahon sa kasugoan” ni Moises, wayduda ang orihinal nga kopya, nakaplagan nga gihiposan sa balay ni Jehova. Kini niining panahon matinumanong gitipigan sulod na sa 871 ka tuig. Ang magsusulat sa Bibliya si Jeremias mipahayag sa dakong interes niining diskobre nga iyang gihimo ang sinulat nga rekord niini sa 2 Hari 22:8-10, ug sa mga tuig 460 W.K.P., si Esdras usab mipunting sa samang insidente. (2 Cron. 34:14-18) Siya interesado niining mga butang, kay “siya usa ka batid nga magkokopya sa kasugoan ni Moises, nga gihatag ni Jehova nga Diyos sa Israel.” (Esd. 7:6) Wayduda si Esdras makaduol sa ubang linukot sa Hebreohanong Kasulatan nga giandam hangtod sa iyang panahon, posible milakip sa mga orihinal sa pipila sa dinasig nga mga sinulat. Matuod, si Esdras lagmit nahimong magbalantay sa langitnong mga sinulat sa iyang adlaw.—Neh. 8:1, 2.

PANAHON SA PAGKOPYA SA MANUSKRITO

3. Unsang panginahanglan ang mibangon alang sa dugang mga kopya sa Kasulatan, ug sa unsang paagi kini natubag?

³ Gikan sa panahon ni Esdras paunahan, dunay dugang panginahanglan sa mga kopya sa Hebreohanong Kasulatan. Dili ang tanang Hudiyo mibalik sa Jerusalem ug Palestina sa pagpasig-uli sa 537 W.K.P. ug human niana. Hinonoa, linibo ang mipabilin sa Babilonya, samtang ang uban milalin alang sa patigayon ug ubang katarongan, uban sa resulta nga sila nakaplagan sa kadaghanan sa dagko komersiyal nga mga sentro sa karaang kalibotan. Daghang mga Hudiyo mihimo ug tinuig nga duaw balik sa Jerusalem alang sa lainlaing mga pista sa templo, ug didto sila nakig-ambit sa pagsimba nga gidumala sa Biblikanhong Hebreohanon. Sa panahon ni Esdras ang mga Hudiyo niining daghan halayo nga kayutaan migamit sa lokal nga mga dapit asambliya nga hiilhan sinagoga, diin ang mga pagbasa ug mga hisgot sa Hebreohanong Kasulatan nahitabo.a Tungod sa daghan katag nga mga dapit sa pagsimba, ang mga tigkopya kinahanglan mopadaghan sa abiyo sa sinulat nga mga manuskrito.

4. (a) Unsa ang genizah, ug sa unsang paagi kini gigamit? (b) Unsang bililhong kaplag ang nahimo sa usa niini sa ika-19 ka siglo?

⁴ Kining mga sinagoga dunay mga lawak hiposanan nga hiilhan genizah. Sa dagan sa panahon, gibutang sa mga Hudiyo sa genizah ang gisalibay na nga mga manuskrito nga gisi o tata na uban sa kadugayon, gipulihan sila uban sa bag-o alang sa naandang gamit sa sinagoga. Matag panahon, ang unod sa genizah solemne nga ilubong sa yuta, aron ang teksto—nga duna sa balaang ngalan ni Jehova—dili mapasipalahan. Latas sa kasiglohan, linibo sa karaang manuskrito sa Hebreohanong Bibliya ang nahanaw niining paagi. Bisan pa, ang daghan-sulod nga genizah sa sinagoga sa Daang Cairo wala trataha niining paagi, lagmit tungod kay kini giparilan ug hikalimtan hangtod sa tungatunga sa ika-19 ka siglo. Sa 1890, sa dihang giayo ang sinagoga, ang unod sa genizah gisusi usab ug ang mga bahandi niini anam-anam gibaligya o gidonar. Gikan niining tinubdan, ubay-ubay kompletong manuskrito ug linibo ka tipik (uban giingon sa ikaunom ka siglo K.P.) nakakaplag sa ilang dalan pa Librarya sa Unibersidad sa Cambridge ug ubang librarya sa Europa ug Amerika.

5. (a) Unsang karaan Hebreohanong mga manuskrito ang gikatalogo na karon, ug unsa ka karaan na sila? (b) Unsa ang gibutyag sa usa ka pagtuon kanila?

⁵ Karon, sa lainlaing librarya sa kalibotan, dunay giihap ug gikatalogo lagmit 6,000 ka manuskrito sa tanan o bahin sa Hebreohanong Kasulatan. Hangtod ning bag-o walay ingon nianang mga manuskrito (gawas sa pipila ka tipik) nga mas karaan kay sa ikanapulo ka siglo K.P. Unya, sa 1947, sa dapit sa Patay nga Dagat, dunay nadiskobrehan nga linukot sa basahon ni Isaias, ug sa misunod nga mga tuig dugang dikabilhan nga mga linukot sa Hebreohanong Kasulatan ang nakit-an samtang ang mga langub sa dapit sa Patay nga Dagat misurender sa datong mga bahandi sa mga manuskrito nga gitagoan sulod sa duolan 1,900 ka tuig. Ang mga eksperto karon mipetsa sa pipila niini ingon gikopya sa kataposan pipila ka siglo W.K.P. Ang tanditandi nga pagtuon sa banabanang 6,000 ka manuskrito sa Hebreohanong Kasulatan mihatag sa lig-ong pasukaranan alang sa pagtukod sa Hebreohanong teksto ug mibutyag sa kamatinumanon sa pagpasa sa teksto.

ANG HEBREOHANONG PINULONGAN

6. (a) Unsa ang sayong kasaysayan sa Hebreohanong pinulongan? (b) Ngano si Moises kalipikado sa pagsulat sa Genesis?

⁶ Kon unsa ang gitawag sa mga tawo karon nga Hebreohanong pinulongan mao, sa orihinal nga porma, ang pinulongan nga gilitok ni Adan sa tanaman sa Eden. Alang niining katarongan mahimo kining ikaingon nga pinulongan sa tawo. Kini ang pinulongan nga gilitok sa adlaw ni Noe, bisan pa uban sa dugang bokabularyo. Sa dugang gipahalapad nga porma, kini ang pasukaranang pinulongan nga nakalahutay sa dihang gilibog ni Jehova ang pinulongan sa katawhan sa Torre sa Babel. (Gen. 11:1, 7-9) Ang Hebreohanon sakop sa Semitikong grupo sa mga pinulongan, diin kini ang ulo sa pamilya. Mipadayag kini kabanay sa pinulongan sa Kanaan sa panahon ni Abraham, ug gikan sa ilang Hebraikong sanga, ang mga Kanaanhon miporma sa lainlaing dayalekto. Sa Isaias 19:18 kini gipunting ingon “pinulongan sa Kanaan.” Si Moises sa iyang panahon usa ka eskolar, batid dili lamang sa kaalam sa mga Egiptohanon apan usab sa Hebreohanong pinulongan sa iyang mga amahan. Alang niining katarongan siya naa sa posisyon sa pagbasa sa karaang mga dokumento nga miabot sa iyang mga kamot, ug kini mahimong mitagana sa pasukaranan alang sa pipila sa impormasyon nga iyang girekord sa kon unsa karon hiilhan nga basahon sa Genesis sa Bibliya.

7. (a) Unsang ulahing kaugmaran sa Hebreohanon ang nahitabo? (b) Ingon unsa mialagad ang Biblikanhong Hebreohanon?

⁷ Sa ulahi, sa mga adlaw sa Hudiyong mga hari, ang Hebreohanon hiilhan ingon “pinulongan sa mga Hudiyo.” (2 Hari 18:26, 28) Sa panahon ni Jesus, gilitok sa mga Hudiyo ang mas bag-o o mas halapad nga porma sa Hebreohanon, ug kini sa ulahi nahimong rabinikong Hebreohanon. Bisan pa, kinahanglan matikdan nga sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ang pinulongan sa gihapon gipunting ingon “Hebreohanon” nga pinulongan, dili Aramaiko. (Juan 5:2; 19:13, 17; Buh. 22:2; Pin. 9:11) Gikan sa kinasayohang panahon, ang Biblikanhong Hebreohanon mao ang mibugkot nga pinulongan sa komunikasyon, nasabtan sa kadaghanan sa una-Kristohanon nga mga saksi ni Jehova ingon man sa Kristohanong mga saksi sa unang siglo.

8. Duna sa hunahuna sa katuyoan sa Kasulatan, alang sa unsa kita matuod mapasalamaton?

⁸ Ang Hebreohanong Kasulatan mialagad ingon depositohan sa kristal-klaro nga mga tubig sa kamatuoran, gikomunikar ug gikolekta ubos sa langitnong pagdasig. Bisan pa, kadtong kinsa makaarang lamang sa pagbasa sa Hebreohanon ang makapulos sa ilang kaugalingon sa direkta niining langitnon gitagana nga mga tubig. Sa unsang paagi ang mga tawo sa daghan-pinulongan nga mga nasod usab makakaplag ug paagi sa pag-inom niining mga tubig sa kamatuoran, sa ingon makabaton sa langitnong giya ug kapahulayan sa ilang kalag? (Pin. 22:17) Ang bugtong paagi mao ang paghubad gikan sa Hebreohanon ngadto sa ubang pinulongan, sa ingon mipahalapad sa agos sa sapa sa balaang kamatuoran sa tanang panon sa katawhan. Matuod kita mapasalamaton kang Jehova nga Diyos nga gikan sa mga ikaupat o ikatulo ka siglo W.K.P. hangtod sa presente nga panahon, ang mga bahin sa Bibliya gihubad na sa kapin 1,900 ka pinulongan. Kadakong panalangin kini napamatud-an alang sa tanan inklinado sa matarong katawhan, kinsa sa matuod nakahimo sa pagkaplag sa ilang “kalipay” niining bililhong mga tubig!—Sal. 1:2; 37:3, 4.

9. (a) Unsang awtoridad sa paghubad ang gihatag mismo sa Bibliya? (b) Unsang dugang maayong katuyoan ang gialagad sa karaang mga hubad sa Bibliya?

⁹ Ang Bibliya ba mismo mihatag awtoridad o katarongan alang sa paghubad sa teksto niini sa ubang pinulongan? Dayag oo! Ang pulong sa Diyos sa Israel, “Magmalipayon, kamong kanasoran, uban sa iyang katawhan,” ug ang matagnaong sugo ni Jesus sa mga Kristohanon, “Kining maayong balita sa gingharian imantala sa tanan gipuy-an nga yuta alang sa usa ka panaksi sa tanang kanasoran,” kinahanglan matuman. Alang niini nga mahitabo, ang paghubad sa Kasulatan kinahanglanon. Sa pagtan-aw balik sa duolan 24 ka siglo sa paghubad sa Bibliya, kini klaro nga ang panalangin ni Jehova miduyog niining bulohaton. Dugang pa, ang karaang mga hubad sa Bibliya nga nakalahutay sa porma nga manuskrito mialagad usab sa pagkumpirmar sa taas ang-ang sa kamatinumanon sa teksto sa Hebreohanong depositohan sa kamatuoran.—Deut. 32:43; Mat. 24:14.

KINASAYOHAN HINUBAD NGA MGA BERSIYON

10. (a) Unsa ang Samaryanhong Pentateuko, ug ngano kini mapuslanon alang kanato karon? (b) Hatag ug panig-ingnan sa paggamit sa Samaryanhong Pentateuko sa New World Translation.

¹⁰ Samaryanhong Pentateuko. Penetsahan gikan sa sayong mga panahon, naa ang bersiyon nga hiilhan Samaryanhong Pentateuko, nga, ingon gipasabot sa ngalan, undan lamang sa unang lima ka basahon sa Hebreohanong Kasulatan. Kini sa matuod transliteration o pagtitik sa mga karakter sa laing alpabeto sa Hebreohanong teksto ngadto sa Samaryanhong sinulatan, nga naugmad gikan sa karaan Hebreohanong sinulatan. Kini mitagana sa mapuslanong pagsabot sa Hebreohanong teksto sa panahon. Kining transliteration gihimo sa mga Samaryanhon—mga kaliwat niadtong mibiya sa Samarya human sa pagkaparot sa napulo-tribo nga gingharian sa Israel sa 740 W.K.P. ug niadtong gidala sa mga Asiryanhon nianang panahon. Giinkorporar sa mga Samaryanhon ang pagsimba sa Israel uban nianang sa ilang kaugalingon pagano nga mga diyos, ug ilang gidawat ang Pentateuko. Gihunahuna nga ilang gihimo ang ilang transkripsiyon niini sa mga ikaupat ka siglo W.K.P., bisan pa ang ubang mga eskolar misugyot nga kini mahimong ingon ka ulahi sa ikaduhang siglo W.K.P. Samtang ilang basahon ang teksto niini, sila, sa matuod, molitok sa Hebreohanon. Bisan pa ang teksto undan sa mga 6,000 ka kalahian gikan sa Hebreohanong teksto, daghan kanila menor nga mga detalye. Pipila ra sa milungtad nga mga kopya sa manuskrito ang mas karaan pa kay sa ika-13 ka siglo K.P. Pipila ka reperensiya ang gihimo sa Samaryanhong Pentateuko sa mga nota sa ubos sa New World Translation.b

11. Unsa ang mga Targum, ug unsa ang kaayohan nila labot sa teksto sa Hebreohanong Kasulatan?

¹¹ Mga Targum Aramaiko. Ang Aramaikong pulong alang sa “interpretasyon” o “batbat-pulong” mao ang targum. Gikan sa panahon ni Nehemias padayon, ang Aramaiko gigamit ingon kumon nga pinulongan sa daghang mga Hudiyo nga mipuyo sa teritoryo sa Persiya, ug busa kini kinahanglanon ang pagduyog sa mga pagbasa sa Hebreohanong Kasulatan uban sa mga hubad nianang pinulongan. Lagmit sila miasumir sa ilang presente pangataposang porma dimosayo kay sa mga ikalima ka siglo K.P. Bisan pa sila luag nga batbat-pulong sa Hebreohanong teksto, ug dili sibu nga hubad, gitagana nila ang dato luyong impormasyon sa teksto ug mihatag tabang sa pagtino sa pipila ka lisod nga pasahe. Ang subsob nga mga reperensiya gihimo sa mga Targum sa mga nota sa ubos sa New World Translation.c

12. Unsa ang Septuagint, ug ngano kini importante kaayo?

¹² Gregong Septuagint. Ang labing importante sa sayong mga bersiyon sa Hebreohanong Kasulatan, ug ang una aktuwal sinulat nga hubad gikan sa Hebreohanon, mao ang Gregong Septuagint (nagkahulogan, “Kapitoan”). Ang paghubad niini misugod sa mga 280 W.K.P., sumala sa tradisyon, sa 72 ka Hudiyong eskolar sa Alejandria, Egipto. Sa ulahi, ang numero 70 sa usa ka hinongdan mao ang gigamit, ug busa ang bersiyon gitawag Septuagint. Dayag kini nakompleto pipila ka panahon sa ikaduhang siglo W.K.P. Kini mialagad ingon Kasulatan alang sa misulti-Grego nga mga Hudiyo ug halapad nga gigamit hangtod sa panahon ni Jesus ug sa iyang mga apostol. Sa Kristohanon Gregong Kasulatan, kadaghanan sa 320 direkta nga pagkutlo ug ang gitapo nga total sa lagmit 890 ka pagkutlo ug reperensiya sa Hebreohanong Kasulatan base sa Septuagint.

13. Unsang bililhong mga tipik sa Septuagint ang nakalahutay hangtod niining adlawa, ug unsa ang bili nila?

¹³ Karon mabatonan sa gihapon alang sa pagtuon ang ubay-ubay nga gidaghanon sa mga tipik sa Septuagint nga gisulat sa papiro. Sila bililhon kay sila iya sa sayo Kristohanong panahon, ug bisan pa sagad pipila lamang ka bersikulo o kapitulo, mitabang sila sa paghatag-bili sa teksto sa Septuagint. Ang koleksiyon sa Fouad Papiro (Inbentaryo Num. 266) nadiskobrehan sa Egipto sa 1939 ug nakaplagan nga iya sa unang siglo W.K.P. Kini undan sa mga tipik sa mga basahon sa Genesis ug Deuteronomio. Sa mga tipik sa Genesis, ang balaang ngalan wala makita tungod sa kakulang sa pagtipig. Bisan pa, sa basahon sa Deuteronomio, kini makita sa lainlaing dapit, sinulat sa kuwadrado Hebreohanong karakter sulod sa Gregong teksto.d Ang ubang papiro may petsa paubos ngadto sa mga ikaupat ka siglo K.P., sa dihang ang mas durable nga vellum, pino grado nga pergamino nga sagad gihimo gikan sa mga panit sa nating baka, nating karnero, o kanding, gisugdan sa paggamit alang sa pagsulat sa mga manuskrito.

14. (a) Unsa ang testigo ni Origen labot sa Septuagint? (b) Kanus-a ug sa unsang paagi gihilabtan ang Septuagint? (c) Unsang panaksi ang mahimong gihatag sa sayong mga Kristohanon sa paggamit sa Septuagint?

¹⁴ Makapainteres nga ang balaang ngalan, sa porma sa Tetragrammaton, makita usab sa Septuagint sa unom-kolum nga Hexapla ni Origen, nga nahuman mga 245 K.P. Mikomento sa Salmo 2:2, si Origen misulat mahitungod sa Septuagint: “Sa labing sibu nga mga manuskrito ANG NGALAN makita sa Hebreohanong mga karakter, apan dili sa [mga karakter sa] Hebreohanon karon, apan sa labing karaan.”e Ang ebidensiya mipakita nga ang Septuagint gihilabtan sa sayong petsa, kay ang Kyʹri·os (Ginoo) ug The·osʹ (Diyos) gipuli sa Tetragrammaton. Sanglit ang sayong mga Kristohanon migamit sa mga manuskrito nga duna sa balaang ngalan, dili ikaingon nga sila misunod sa Hudiyong tradisyon sa pagpakyas sa paglitok sa “ANG NGALAN” sulod sa ilang ministeryo. Mahimo sila nakapamatuod sa ngalan ni Jehova direkta gikan sa Gregong Septuagint.

15. (a) Ginamit ang tsart sa panid 314, hubita ang mga manuskrito nga vellum ug panit sa Septuagint. (b) Unsang mga reperensiya ang gihimo sa New World Translation niini?

¹⁵ Dunay gatosan ka manuskrito sa vellum ug panit sa Gregong Septuagint nga sa gihapon milungtad. Usa ka gidaghanon niini, gihimo taliwala sa ikaupat ka siglo K.P. ug sa ikasiyam ka siglo K.P., importante tungod sa dagkong seksiyon sa Hebreohanong Kasulatan nga gikobrehan nila. Kini hiilhan nga mga uncial tungod kay kini gisulat sa bug-os dagko, separado kapital nga mga letra. Ang nahibilin gitawag mga minuscule tungod kay kini gisulat sa mas gagmay, cursive nga estilo sa sinulat-kamot. Minuscule, o cursive, ang mga manuskrito mipabilin nga uso gikan sa ikasiyam ka siglo hangtod pagsugod sa pagpatik. Ang talagsaon uncial nga mga manuskrito sa ikaupat ug ikalima ka siglo, nga mao, ang Batikano Num. 1209, ang Sinaitiko, ug ang Alejandrino, tanan undan sa Gregong Septuagint uban sa diyotay nga kalahian. Ang subsob nga mga reperensiya gihimo sa Septuagint sa mga nota sa ubos ug mga komento sa New World Translation.f

16. (a) Unsa ang Latin Vulgate, ug ngano kini bililhon kaayo? (b) Hatag ug panig-ingnan sa reperensiya sa New World Translation niini.

¹⁶ Latin Vulgate. Kining bersiyon nahimong inahang teksto nga gigamit sa daghan Katolikong mga maghuhubad sa pagpatungha sa ubang bersiyon sa daghang pinulongan sa Kasadpang Kakristiyanohan. Sa unsang paagi nahimo ang Vulgate? Ang Latin nga pulong vulgatus nagkahulogan “kumon, kanang popular.” Sa dihang ang Vulgate unang migawas, kini sa kumon, o popular, nga Latin sa adlaw sa pagkaagi nga kini sayon sabton sa ordinaryong katawhan sa Kasadpan Romanhong Imperyo. Ang eskolar si Jerome, kinsa mihimo niining hubad, sa una mihimo sa duha ka rebisyon sa Karaan Latin nga Mga Salmo, sa pagtandi uban sa Gregong Septuagint. Bisan pa, ang iyang hubad sa Vulgate nga Bibliya gihimo direkta gikan sa orihinal Hebreohanon ug Grego nga mga pinulongan ug busa dili bersiyon sa usa ka bersiyon. Gihimo ni Jerome ang iyang hubad sa Latin gikan sa Hebreohanon gikan sa mga 390 K.P. ngadto sa 405 K.P. Samtang ang kompleto nga buhat milakip sa Apokripal nga mga basahon, nga sa iyang panahon diha sa mga kopya sa Septuagint, giklaro ni Jerome ang pag-ila taliwala sa mga basahon kanonikal ug niadtong dili. Ang New World Translation mipunting sa makadaghan sa Vulgate ni Jerome sa mga nota sa ubos niini.g

ANG HEBREOHANON-PINULONGAN NGA MGA TEKSTO

17. Kinsa ang mga eskriba, o Sopherim, ug alang sa unsa gikondenar sila ni Jesus?

¹⁷ Ang Sopherim. Ang mga tawo kinsa mikopya sa Hebreohanong Kasulatan gikan sa mga adlaw ni Esdras ug padayon sa panahon ni Jesus gitawag mga eskriba, o Sopherim. Sa dagan sa panahon, gisugdan nila pagpatuyang sa paghimog kausaban sa teksto. Sa matuod, si Jesus mismo sa bug-os mikondenar niining mipakaingon nga mga magbalantay sa Kasugoan alang sa pag-asumir sa mga gahom nga dili ila.—Mat. 23:2, 13.

18. (a) Kinsa ang mga Masorete, ug unsang bililhong mga komento ang ilang gihimo sa Hebreohanong teksto? (b) Unsa ang pipila sa ilang mga koreksiyon, ingon namatikdan sa New World Translation?

¹⁸ Gibutyag sa Masora ang Kausaban. Ang eskriba nga mga kapuli sa Sopherim sa mga siglo tapos ni Kristo hiilhan mga Masorete. Ilang gitiman-an ang kausaban nga gihimo sa unang Sopherim, mirekord kanila sa panaplin o sa kataposan sa Hebreohanong teksto. Kining mga nota sa panaplin hiilhan nga Masora. Gilista sa Masora ang 15 ka talagsaong punto sa Sopherim, nga mao, 15 ka pulong o prase sa Hebreohanong teksto nga gimarkahan sa mga tuldok o mga kudlit. Ang uban niining talagsaong mga punto wala moapektar sa hubad sa Ingles o sa interpretasyon, apan ang uban miapektar ug may importansiya.h Gitugtan sa Sopherim ang ilang kahadlok sa patootoo sa paglitok sa ngalan ni Jehova sa paglit-ag kanila sa pag-usab niini sa pagbasa nga ʼAdho·naiʹ (Ginoo) sa 134 ka dapit ug sa pagbasa ʼElo·himʹ (Diyos) sa pipila ka higayon. Gilista sa Masora kining kausaban.i Ang Sopherim o sayong mga eskriba gisumbong usab sa paghimo sa dimomenos 18 ka emendasyon (koreksiyon), sumala sa usa ka nota sa Masora, bisan pa dayag dunay daghan pa.j Kining mga emendasyon lagmit gihimo uban sa maayong mga intensiyon tungod ang orihinal nga pasahe dayag mipakita nga waypagtahod sa Diyos o wayrespeto alang sa iyang yutan-ong mga hawas.

19. Unsa ang Hebreohanon konsonantal nga teksto, ug kanus-a kini nahimong tino sa porma?

¹⁹ Konsonantal nga Teksto. Ang Hebreohanong alpabeto gilangkoban sa 22 ka konsonante, walay mga bokal. Sa orihinal, ang magbabasa mao ang motagana sa mga lanog bokal gikan sa iyang kahibalo sa pinulongan. Ang Hebreohanong sinulatan ingon sa pinamubo nga sinulatan. Bisan sa modernong Ingles dunay daghan naandan nga mga pinamubo nga gigamit sa katawhan diin mga konsonante lamang ang makita. Pananglitan, naa ang ltd. ingon pinamubo alang sa limited. Mao man, ang Hebreohanong pinulongan gilangkoban sa serye sa mga pulong gilangkoban lamang sa mga konsonante. Busa, ang “konsonantal nga teksto” mipasabot sa Hebreohanong teksto nga walay bisan unsang marka sa bokal. Ang konsonantal nga teksto sa Hebreohanong mga manuskrito natino sa porma taliwala sa una ug ikaduhang siglo K.P., bisan pa ang mga manuskrito uban sa lahi nga mga teksto padayon sa pagsirkular sulod sa pipila ka panahon. Ang kausaban wala na himoa, disama sa unang yugto sa Sopherim.

20. Unsa ang gihimo sa mga Masorete labot sa Hebreohanong teksto?

²⁰ Masoretikong Teksto. Sa ikaduhang katunga sa unang milenyo K.P., ang mga Masorete (Hebreohanon, ba·ʽalehʹ ham·ma·soh·rahʹ, nagkahulogan “mga Maestro sa Tradisyon”) mitukod ug sistema sa mga punto sa bokal ug mga marka sa tuldok. Kini mialagad ingon sinulat nga tabang sa pagbasa ug paglitok sa mga lanog bokal, samtang kanhi ang paglitok gipasa pinaagi sa oral nga tradisyon. Ang mga Masorete wala mohimog bisan unsang kausaban sa mga teksto nga ilang gipasa apan mirekord sa mga nota sa panaplin sa Masora ingon ilang makita nga haom. Dako ang ilang pag-amping sa dili pagpasagad sa pag-usab sa teksto. Dugang pa, sa ilang Masora, ilang gidapit ang pagtagad sa kalainan sa teksto ug gihatag ang tinul-id nga pagbasa nga ilang giisip kinahanglanon.

21. Unsa ang Masoretikong teksto?

²¹ Tulo ka tunghaan sa mga Masorete nalambigit sa pag-ugmad sa pagbokal ug pagtuldok sa konsonantal nga teksto, nga mao, ang Babilonyanhon, Palestinyanhon, ug Tiberyanhon. Ang Hebreohanong teksto nga karon gipresentar sa pinatik nga mga edisyon sa Hebreohanong Bibliya hiilhan Masoretikong teksto ug gigamit ang sistema nga gimugna sa Tiberyanhong tunghaan. Kining sistema giugmad sa mga Masorete sa Tiberias, usa ka siyudad sa kasadpang lapyahan sa Dagat sa Galilea. Ang mga nota sa ubos sa New World Translation mipunting sa makadaghan sa Masoretikong teksto (ubos sa simbolong M) ug sa mga nota sa panaplin niini, sa Masora (ubos sa simbolong M^margin).k

22. Unsang manuskrito sa Babilonyanhong linya sa mga teksto ang nabatonan, ug unsa kini kon itandi uban sa Tiberyanhong teksto?

²² Gipahaluna sa Palestinyanhong tunghaan ang mga timaan bokal ibabaw sa mga konsonante. Diyotay lamang ang gidaghanon sa maong mga manuskrito ang midangat kanato, mipakita nga kining sistema sa bokalisasyon dihingpit. Ang Babilonyanhong sistema sa pagpunto sa susama supralinear. Usa ka manuskritong mipasundayag sa Babilonyanhong pagpunto mao ang Petersburg Codex of the Prophets, sa 916 K.P., nga gitipigan sa Librarya Publiko sa Leningrad, U.S.S.R. Kining codex undan sa Isaias, Jeremias, Ezequiel, ug sa “menor” nga mga manalagna, uban sa mga nota sa panaplin (Masora). Mahinamong gisusi sa mga eskolar kining manuskrito ug gitandi kini uban sa Tiberyanhong teksto. Bisan pa gigamit niini ang sistema supralinear sa bokalisasyon, gisunod sa matuod niini ang Tiberyanhong teksto labot sa konsonantal nga teksto ug sa mga bokal niini ug sa Masora. Ang Musiyo Britaniko duna sa kopya sa Babilonyanhong teksto sa Pentateuko, nga nakaplagan sa dakong bahin uyon sa Tiberyanhong teksto. [5]

23. Unsang serye sa mga kaplag sa Hebreohanong manuskrito ang nahimo duol sa Patay nga Dagat?

²³ Mga Linukot sa Patay nga Dagat. Sa 1947 usa ka makapahinam bag-ong kapitulo sa Hebreohanong manuskrito gisugdan. Sa usa ka langob sa Wadi Qumran (Nahal Qumeran), usa ka dapit sa Patay nga Dagat, ang unang linukot sa Isaias, uban sa uban Biblikanhon ug di-Biblikanhong linukot, nadiskobrehan. Wala madugay human niana, usa ka kompletong photostatic nga kopya niining maayo pagkatipig nga linukot ni Isaias (1QIs^a) gipatik alang sa pagtuon sa mga eskolar. Gituohan kini penetsahan nganha sa kataposan sa ikaduhang siglo W.K.P. Nia, sa matuod, usa ka dikatuohang kaplag—usa ka Hebreohanong manuskrito mga usa ka libo ka tuig mas karaan kay sa labing karaan milungtad nga manuskrito sa ilado Masoretikong teksto sa Isaias!l Ubang mga langob sa Qumran misurender ug mga tipik sa kapin 170 ka linukot nga mirepresentar sa mga bahin sa tanang basahon sa Hebreohanong Kasulatan gawas sa Ester. Ang mga pagtuon sa maong mga linukot padayon pa.

24. Unsa na man kining mga manuskrito kon itandi uban sa Masoretikong teksto, ug unsang gamit ang gihimo sa New World Translation kanila?

²⁴ Usa ka eskolar mireport nga ang iyang imbestigasyon sa taas Salmo 119 sa usa ka importante nga Linukot sa Patay nga Dagat sa Mga Salmo (11QPs^a) mipakita niini nga halos bug-os uyon pulong por pulong uban sa Masoretikong teksto sa Salmo 119. Mahitungod sa Linukot sa Mga Salmo, si Propesor J. A. Sanders minotar: “Kadaghanan sa [kalahian] ortograpiko ug importante lamang niadtong mga eskolar kinsa interesado sa mga timaan sa paglitok sa Hebreohanon sa kakaraanan, ug susamang butang.”a Ubang mga hulad niining talagsaon karaang mga manuskrito mipakitag waydakong kalahian sa kadaghanang kaso. Ang linukot ni Isaias mismo, bisan pa kini mipakita sa pipila ka kalahian sa titik ug sa katukoran gramatika, walay kalahian sa mga punto sa doktrina. Kining gimantala nga linukot ni Isaias gisusi labot sa kalahian niini sa pag-andam sa New World Translation, ug ang mga reperensiya gihimo niini.b

25. Unsang Hebreohanong mga teksto ang gihisgotan na, ug sa unsa ang pagtuon kanila makapasalig kanato?

²⁵ Ang pangunang mga linya sa pagpasa sa Hebreohanong Kasulatan gihisgotan na. Sa panguna, kini ang Samaryanhong Pentateuko, mga Targum Aramaiko, Gregong Septuagint, Tiberyanhon Hebreohanong teksto, Palestinyanhon Hebreohanong teksto, Babilonyanhon Hebreohanong teksto, ug ang Hebreohanong teksto sa mga Linukot sa Patay nga Dagat. Ingon resulta sa pagtuon ug pagtandi niining mga teksto, kita gipasaligan nga ang Hebreohanong Kasulatan midangat kanato karon sa kinadak-an sa porma diin ang dinasig nga mga alagad sa Diyos unang mirekord kanila.

HINASHASAN HEBREOHANONG TEKSTO

26. (a) Kanus-a ang kritikal nga pagtuon sa Hebreohanong teksto gipalambo, ug unsa ang pipila sa mga maestro teksto ang gipatik? (b) Sa unsang paagi ang teksto ni Ginsburg gigamit?

²⁶ Ang ilado pinatik nga edisyon sa Hebreohanong Bibliya hangtod sa ika-19 ka siglo mao ang Ikaduha Rabinikong Bibliya ni Jacob ben Chayyim nga gipatik sa 1524-25. Wala hangtod sa ika-18 ka siglo nga ang mga eskolar misugod sa pagpalambo sa kritikal nga pagtuon sa Hebreohanong teksto. Sa 1776-80, sa Oxford, si Benjamin Kennicott mipatik sa lahi nga pagbasa gikan sa kapin 600 ka Hebreohanong manuskrito. Unya, sa 1784-98, sa Parma, ang Italyanong eskolar si J. B. de Rossi mipatik sa lahi nga pagbasa sa kapin 800 ka dugang manuskrito. Ang Hebreohanong eskolar si S. Baer, sa Alemanya, mipatungha usab ug maestro teksto. Sa mas bag-ong panahon, si C. D. Ginsburg mihalad sa daghang tuig sa pagpatungha sa kritikal maestro teksto sa Hebreohanong Bibliya. Kini unang mipadayag sa 1894, uban sa pangataposang rebisyon sa 1926.c Gigamit ni Joseph Rotherham ang 1894 edisyon niining teksto sa pagpatungha sa iyang Ingles nga hubad, The Emphasised Bible, sa 1902, ug gigamit ni Propesor Max L. Margolis ug kaubanang magbubuhat ang mga teksto nila Ginsburg ug Baer sa pagpatungha sa ilang hubad sa Hebreohanong Kasulatan sa 1917.

27, 28. (a) Unsa ang Biblia Hebraica, ug sa unsang paagi kini giugmad? (b) Sa unsang paagi gigamit sa New World Translation kining teksto?

²⁷ Sa 1906 ang Hebreohanong eskolar si Rudolf Kittel miluwat sa Alemanya sa unang edisyon (ug sa ulahi, ikaduhang edisyon) sa iyang hinashasan Hebreohanong teksto nga giulohan Biblia Hebraica, o “Ang Hebreohanong Bibliya.” Niining basahon gitagana ni Kittel ang aparato sa teksto pinaagi sa daghang nota sa ubos, nga miindig ug mitandi sa daghan Hebreohanong mga manuskrito sa Masoretikong teksto nga nabatonan nianang panahon. Iyang sagad gigamit ang gidawat nga teksto ni Jacob ben Chayyim ingon pasukaranang teksto. Sa dihang ang mas karaan, superyor Masoretikong mga teksto ni Ben Asher, nga gipaigo sa mga ika-10 ka siglo K.P., nabatonan na, gisugdan ni Kittel ang pagpatungha sa entiro lahi ikatulong edisyon sa Biblia Hebraica. Kining trabaho gihuman sa iyang kaubanan tapos sa iyang kamatayon.

²⁸ Ang Biblia Hebraica ni Kittel, ika-7, ika-8, ug ika-9 nga edisyon (1951-55), mitagana sa pasukaranang teksto nga gigamit alang sa Hebreohanong seksiyon sa New World Translation sa Ingles. Usa ka bag-ong edisyon sa Hebreohanong teksto, nga mao ang Biblia Hebraica Stuttgartensia, penetsahan sa 1977, gigamit sa pagdala nunot-panahon sa impormasyon nga gipresentar sa mga nota sa ubos sa New World Translation nga gipatik sa 1984.

29. Unsang kinaiya sa Biblia Hebraica ang partikular may bili sa pagpasig-uli sa balaang ngalan?

²⁹ Ang presentasyon ni Kittel sa panaplin nga Masora, nga nakakaplag sa daghang kausaban sa teksto sa una-Kristohanon nga mga eskriba, miamot sa sibu nga paghubad sa New World Translation, lakip ang pagpasig-uli sa balaang ngalan, Jehova. Ang kanunay-uswag nga natad sa Biblikanhong kinaadman padayon nga nabatonan pinaagi sa New World Translation.

30. (a) Ginamit ang tsart sa panid 308 nga mipakita sa mga tinubdan sa Hebreohanon Kasulatan nga bahin sa teksto sa New World Translation, subaya ang kasaysayan sa Hebreohanong teksto latas sa Biblia Hebraica ingon pangunang tinubdan sa New World Translation. (b) Unsa ang pipila sa ubang tinubdan diin mihimo ug reperensiya ang New World Bible Translation Committee?

³⁰ Duyog niining tun-anan mao ang tsart nga mipahaluna sa mga tinubdan sa teksto sa Hebreohanong Kasulatan sa New World Translation. Gipakita sa mubo niining tsart ang kaugmaran sa Hebreohanong teksto nga mitultol sa Biblia Hebraica ni Kittel, nga mao ang pangunang tinubdan nga gigamit. Ang sekondaryang tinubdan nga gikonsulta gipakita pinaagi sa puti tuldok nga mga linya. Wala kini gituyo sa pagpasabot nga sa kaso sa mga bersiyon ingon sa Latin Vulgate ug sa Gregong Septuagint, ang orihinal nga mga ginama gikonsulta. Mahitungod sa dinasig Hebreohanong mga sinulat mismo, ang mga orihinal niining mga bersiyon wala na karon. Kining mga tinubdan gikonsulta pinaagi sa kasaligang mga edisyon sa mga teksto o gikan sa kapiyalan karaang mga hubad ug mga komentaryo kritikal. Pinaagi sa pagkonsulta niining lainlaing tinubdan, ang New World Bible Translation Committee nakahimo sa pagpresentar sa awtoritatibo ug kasaligang hubad sa orihinal dinasig Hebreohanong Kasulatan. Kining mga tinubdan tanan gipakita sa mga nota sa ubos sa New World Translation.

31. (a) Sa unsa, busa, ang Hebreohanon Kasulatan nga bahin sa New World Translation resulta? (b) Unsang pasalamat ug paglaom ang atong mahimong ipahayag?

³¹ Ang bahin sa Hebreohanong Kasulatan sa New World Translation sa ingon produkto sa taas-panahon Biblikal nga kinaadman ug panukiduki. Kini gitukod sa usa ka teksto sa dakong integridad, ang bahandianon gitugahan nga resulta sa matinumanon nga pagpasa sa teksto. Uban sa han-ay ug estilo nga makadadani, kini mitanyag alang sa seryoso nga pagtuon sa Bibliya sa hubad nga matinud-anon ug sibu. Salamat kang Jehova, ang Diyos nga nakigkomunikar, nga ang iyang Pulong buhi ug dunay gahom karon! (Heb. 4:12) Hinaot unta ang mabuot-kasingkasing nga mga tawo mopadayon sa pagtukod sa pagtuo pinaagi sa pagtuon sa bililhong Pulong sa Diyos ug mapukaw sa pagbuhat sa kabubut-on ni Jehova sulod niining hinongdanong mga adlaw.—2 Ped. 1:12, 13.

[Mga footnote]

[Chart sa panid 313]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

PIPILA KA PANGUNANG MGA MANUSKRITO PAPIRO

Sa Hebreohanong Kasulatan

Ngalan sa Manuskrito Nash Papiro

Petsa Ika-2 o Ika-1 ka siglo W.K.P.

Pinulongan Hebreohanon

Makaplagan sa Cambridge, Inglaterra

Ngalan sa Manuskrito Rylands 458

Simbolo 957

Petsa Ika-2 ka siglo W.K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Manchester, Inglaterra

Banabana nga Unod Tinipik sa Deuteronomio kap. 23-28

Ngalan sa Manuskrito Fouad 266

Petsa Ika-1 ka siglo W.K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Cairo, Egipto

Banabana nga Unod Tinipik sa Genesis ug Deuteronomio

Ngalan sa Manuskrito Linukot sa Levitico sa Patay nga Dagat

Simbolo 4Q LXX Lev^b

Petsa Ika-1 ka siglo W.K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Jerusalem, Israel

Banabana nga Unod Tinipik sa Levitico

Ngalan sa Manuskrito Chester Beatty 6

Simbolo 963

Petsa Ika-2 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Banabana nga Unod Tinipik sa Numeros ug Deuteronomio

Ngalan sa Manuskrito Chester Beatty 9, 10

Simbolo 967/968

Petsa Ika-3 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Banabana nga Unod Tinipik sa Ezequiel, Daniel, ug Ester

Sa Kristohanon Gregong Kasulatan

Ngalan sa Manuskrito Oxyrhynchus 2

Simbolo P¹

Petsa Ika-3 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Philadelphia, Pa., T.B.A.

Banabana nga Unod Mat. 1:1-9, 12, 14-20

Ngalan sa Manuskrito Oxyrhynchus 1228

Simbolo P²²

Petsa Ika-3 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Glasgow, Scotland

Banabana nga Unod Tinipik sa Juan kap. 15, 16

Ngalan sa Manuskrito Michigan 1570

Simbolo P³⁷

Petsa Ika-3/ika-4 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Ann Arbor, Mich., T.B.A.

Banabana nga Unod Mat. 26:19-52

Ngalan sa Manuskrito Chester Beatty 1

Simbolo P⁴⁵

Petsa Ika-3 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Dublin, Ireland; Vienna, Austria

Ngalan sa Manuskrito Chester Beatty 2

Simbolo P⁴⁶

Petsa k. 200 K.P.

Pinulongan Grego

Banabana nga Unod Siyam sa mga sulat ni Pablo

Ngalan sa Manuskrito Chester Beatty 3

Simbolo P⁴⁷

Petsa Ika-3 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Dublin, Ireland

Banabana nga Unod Pin. 9:10–17:2

Ngalan sa Manuskrito Rylands 457

Simbolo P⁵²

Petsa k. 125 K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Manchester, Inglaterra

Banabana nga Unod Juan 18:31-33, 37, 38

Ngalan sa Manuskrito Bodmer 2

Simbolo P⁶⁶

Petsa k. 200 K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Geneva, Swisa

Banabana nga Unod Kadaghanan sa Juan

Ngalan sa Manuskrito Bodmer 7, 8

Simbolo P⁷²

Petsa Ika-3/ika-4 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Banabana nga Unod Judas, 1 Pedro, ug 2 Pedro

Ngalan sa Manuskrito Bodmer 14, 15

Simbolo P⁷⁵

Petsa Ika-3 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Geneva, Swisa

Banabana nga Unod Kadaghanan sa Lucas ug Juan

[Chart sa panid 314]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

PIPILA KA PANGUNANG MGA MANUSKRITO SA VELLUM UG PANIT

Sa Hebreohanong Kasulatan (sa Hebreohanon)

Ngalan sa Manuskrito Aleppo Codex

Simbolo Al

Petsa 930 K.P.

Pinulongan Hebreohanon

Makaplagan sa Kanhi sa Aleppo, Sirya. Karon sa Israel.

Ngalan sa Manuskrito Musiyo Britaniko Codex Or4445

Petsa Ika-10 ka siglo K.P.

Pinulongan Hebreohanon

Makaplagan sa London, Inglaterra

Banabana nga Unod Kadaghanan sa Pentateuko

Ngalan sa Manuskrito Cairo Karaite Codex

Simbolo Ca

Petsa 895 K.P.

Pinulongan Hebreohanon

Makaplagan sa Cairo, Egipto

Banabana nga Unod Sayo ug ulahing mga Manalagna

Ngalan sa Manuskrito Leningrad Codex

Simbolo B 19^A

Petsa 1008 K.P.

Pinulongan Hebreohanon

Makaplagan sa Leningrad,

U.S.S.R.

Banabana nga Unod Hebreohanong Kasulatan

Ngalan sa Manuskrito Petersburg Codex of the Prophets

Simbolo B 3

Petsa 916 K.P.

Pinulongan Hebreohanon

Makaplagan sa Leningrad,

U.S.S.R.

Banabana nga Unod Ulahing mga Manalagna

Ngalan sa Manuskrito Patay nga Dagat Unang Linukot ni Isaias

Simbolo 1QIs^a

Petsa Kataposan sa ika-2 ka siglo W.K.P.

Pinulongan Hebreohanon

Makaplagan sa Jerusalem, Israel

Banabana nga Unod Isaias

Ngalan sa Manuskrito Patay nga Dagat Linukot sa Mga Salmo

Simbolo 11QPs^a

Petsa Ika-1 ka siglo K.P.

Pinulongan Hebreohanon

Makaplagan sa Jerusalem, Israel

Sa Septuagint ug sa Kristohanon Gregong Kasulatan

Ngalan sa Manuskrito Sinaitikus

Simbolo 01( א)

Petsa Ika-4 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa London, Inglaterra

Ngalan sa Manuskrito Alexandrinus

Simbolo A (02)

Petsa Ika-5 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa London, Inglaterra

Ngalan sa Manuskrito Batikano 1209

Simbolo B (03)

Petsa Ika-4 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Librarya Batikano sa Roma, Italya

Ngalan sa Manuskrito Ephraemi Syri rescriptus

Simbolo C (04)

Petsa Ika-5 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego

Makaplagan sa Paris, Pransiya

Ngalan sa Manuskrito Codex Bezae Cantabrigiensis

Simbolo D^ea (05)

Petsa Ika-5 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego-Latin

Makaplagan sa Cambridge, Inglaterra

Ngalan sa Manuskrito Codex Claromontanus

Simbolo D^P (06)

Petsa Ika-6 ka siglo K.P.

Pinulongan Grego-Latin

Makaplagan sa Paris, Pransiya

[Diagram sa panid 308]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Mga Tinubdan sa Teksto sa New World Translation​—Hebreohanong Kasulatan

Orihinal Hebreohanong mga Sinulat ug Sayong mga Kopya

Mga Targum Aramaiko

Mga Linukot sa Patay nga Dagat

Samaryanhong Pentateuko

Gregong Septuagint

Karaang Latin

Coptic, Ethiopic, Armenian

Hebreohanon Konsonantal nga Teksto

Latin Vulgate

Gregong mga Bersiyon—Aquila, Theodotion, Symmachus

Syriac Peshitta

Masoretikong Teksto

Cairo Codex

Petersburg Codex of the Prophets

Aleppo Codex

Hebreohanong Teksto ni Ginsburg

Codex Leningrad B 19^A

New World Translation

Hebreohanong Kasulatan—Ingles; Gikan sa Ingles Ngadto sa Daghan Uban Modernong Pinulongan

[Diagram sa panid 309]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Mga Tinubdan sa Teksto sa New World Translation​—Kristohanon Gregong Kasulatan

Orihinal Gregong mga Sinulat ug Sayong mga Kopya

Bersiyon Armenian

Mga Bersiyon Coptic

Karaang Latin

Latin Vulgate

Gregong Cursive MSS.

Teksto ni Erasmus

Teksto ni Stephanus

Textus Receptus

Gregong Teksto ni Griesbach

Emphatic Diaglott

Gregong Teksto nila Westcott ug Hort

Gregong Teksto ni Bover

Gregong Teksto ni Merk

Gregong Teksto nila Nestle-Aland

Gregong Teksto sa United Bible Societies

New World Translation

Kristohanon Gregong Kasulatan—Ingles; Gikan sa Ingles Ngadto sa Daghan Uban Modernong Pinulongan