‘Dagan sa Ingon Aron Inyong Makab-ot ang Ganti’
“Wala ba kamo masayod nga ang tanang magdadagan sa lumba modagan, apan usa lamang ang makadawat sa ganti? Dagan sa ingon aron inyong makab-ot kini.”—1 CORINTO 9:24.
MAO unta kadto ang dakong kataposan sa 12 ka tuig sa makakapoy nga pagpangandam. Apan sa katunga pa lamang sa lumba, ang batan-ong babayeng magdudula nadagma, nga sa kalit nagtapos sa iyang mga damgo sa pagdaog ug medalyang bulawan sa Olympic. Gitawag sa palaumagian sa balita ang iyang pagkadagma nga usa ka “trahedya.”
2 Apan, ang mas makapasubo mao ang kapakyasan sa usa ka saksi ni Jehova sa pagtapos sa lumba sa kinabuhi, ilabina nga duol na kaayo ang gisaad nga Bag-ong Kahikayan! (2 Pedro 3:13) Nan, tukma nga miingon si apostol Pablo: “Wala ba kamo masayod nga ang tanang magdadagan sa lumba modagan, apan usa lamang ang makadawat sa ganti? Dagan sa ingon aron inyong makab-ot kini.” (1 Corinto 9:24) Ang pipila sa karaang Corinto nameligro nga mapildi tungod kay sila sa mahakugon nagbuhat sumala sa ilang gikahimut-an, bisan pa nga ‘masamdan ang mga konsensiya’ sa uban. (1 Corinto 8:1-4, 10-12) Hinunoa, ang pagdaog sa lumba, nagkinahanglag pagsakripisyo, kay si Pablo miingon: “Ang tanan nga apil sa lumba adunay pagpugong sa kaugalingon . . . Akong ginapanton ang akong lawas ug giulipon, aron nga, tapos ako makawali sa uban, ako dili mahisalikway.”—1 Corinto 9:25-27.
3 Sa ulahi, sa nagsulat sa mga taga Colosas, nagpasidaan si Pablo ug laing kapeligrohan—mga tawo nga ‘maghikaw kanila sa ganti’ sa kinabuhi. (Colosas 2:18) Busa sa unsang paagi ang mga Kristohanon ‘makadagan sa ingon aron makab-ot kini’? Nagsugyot ba ang apostol nga tun-an nila ang pilosopiya ug mistisismo aron makadaog sa pakigdebate batok sa mini nga mga magtutudlo? Dili, kay ang mga Kristohanon ‘namatay sa sinugdanang mga butang sa kalibotan’ ug walay labot sa mga pilosopiya ug mga tradisyon niini.—Colosas 2:20.
4 Busa, gidasig ni Pablo ang iyang kaubang mga magtutuo sa pagsentro sa ilang mga paningkamot nga “mapuno sa tukmang kahibalo sa kabubut-on [sa Diyos] diha sa tanang kaalam ug espirituwal nga pagsabot.” Oo, ang “tukmang kahibalo”—dili ang walay pulos nga pagbanabana—ang makatabang kanila sa “pagkinabuhi nga takos kang Jehova sa katuyoan sa bug-os nga pagpahimuot kaniya.” (Colosas 1:9, 10; tan-awa usab ang Colosas 3:10.) Tinuod, ang kadaghanan sa mga Kristohanon sa Colosas makasaysay sa sukaranang mga pagtulon-an sa Kasulatan. Apan pinaagi sa pagtuon ug pagpalandong, nagkinahanglan sila ug labaw pa kay sa mga paninugdang mga butang ug malig-ong “napahimutang sa patukoranan” ni Kristo. (Colosas 1:23; 1 Corinto 3:11) Kon malig-on na sila sa pagsabot, ‘walay tawo ang makapasaag kanila pinaagi sa madanihong mga pangatarongan.’ (Colosas 2:4) Pinaagi sa binatid nga paggamit sa Pulong sa Diyos, sila sa epektibo nakapamatuod nga sayop ang mga pangangkon sa tanang magsisimbag mga manulonda ug mga magtutuo sa Judaismo.—Deuteronomio 6:13; Jeremias 31:31-34.
5 Nan, ikaw ba misaylo na sa “nahaunang doktrina” ug nakatuki sa “laglom nga mga butang sa Diyos”? (Hebreohanon 6:1; 1 Corinto 2:10) Pananglitan, makaila ka ba sa mga mananap sa Pinadayag o makapatin-aw kon unsa ang espirituwal nga templo? (Pinadayag, kapitulo 13; Hebreohanon 9:11) Masaysay mo ba ang Kasulatanhon nga pasukaranan sa modernong-adlaw nga organisasyon sa mga Saksi ni Jehova? Sinati ka ba sa doktrina sa Bibliya? Ang usa ka Kristohanong igsoong babaye nalisdan sa pagdepensa sa iyang mga pagtuo sa naghisgot sa Trinidad uban sa usa ka babaye. Sa ulahi, gihatagan sa babaye ang atong igsoon ug basahon nga nagpasipala sa organisasyon ni Jehova. “Nasubo kaayo ako sa espirituwal,” nahinumdom kining maong Saksi. Makalipay, nakahimo ang ansiano sa pagyagyag sa bakak nga mga pangangkon sa mga magsusupak ug napasig-uli ang pagtuo sa atong igsoon. (Judas 22, 23) “Karon nakasabot na ako,” matud pa niya, “kon nganong kanunayng moingon ang Sosyedad sa pag-ampo, pagtuon, ug pagpalandong.”
“Ang Pagkahadlok sa Tawo”
6 “Ang pagkahadlok sa tawo nagadalag usa ka lit-ag,” mipasidaan ang tawong maalamon. (Proverbio 29:25) Ug usahay ang hingaping “kahadlok sa kamatayon” o ang dakong tinguha nga madawat sa uban makatulod sa tawo nganha niining lit-aga. (Hebreohanon 2:14, 15) Si Elias, pananglitan, maisogong mibarog batok sa mga magsisimba kang Baal. Apan sa misugo si Reynang Jezebel sa pagpatay kaniya, “nahadlok siya . . . ug milakaw tungod sa iyang kinabuhi ngadto sa Beer-sheba.” (1 Hari 19:1-3) Sa gabii nga gidakop si Jesus, si apostol Pedro usab nadaog sa kahadlok sa tawo. Bisan pa sa panghambog ni Pedro, “Ginoo, andam ako sa pag-unong kanimo sa bilanggoan ug sa kamatayon,” sa dihang gisumbong nga usa sa mga disipulo ni Kristo, “misugod siya sa pagpamalikas ug sa pagpanumpa: ‘Wala lagi ako makaila nianang tawhana!’”—Lucas 22:33; Mateo 26:74.
7 Ang mahadlokong tinguha nga dawaton tingali mao ang tinuod nga katarongan kon nganong ang pipila misulay sa pagsagol sa Kristohanon uban sa Judaismo. Sa mitungha ang mga magtutuo sa Judaismo sa Galacia, giyagyag ni Pablo ang ilang pagkasalingkapaw, nga nag-ingon: “Sila nga nagatinguha sa pagpakita ug maayong panagway sa lawas mao ang buot magpugos kaninyo sa pagpasirkunsisyon, aron lamang dili sila pagalutoson.” (Galacia 6:12) Dili ba kaha ang sama nga tinguha aron madawat sa tanan maoy nagpalihok sa pipila nga bag-o pang mibiya sa organisasyon ni Jehova?
8 Kinahanglang maningkamot ang mga Kristohanon nga mabuntog kini nga mga kahadlok. Kon nagapanuko ka sa pagsangyaw sa mga teritoryo nga duol sa imong balay, o nagapugong sa pagsangyaw sa mga paryente, mga kauban sa trabaho, o mga kauban sa tunghaan, hinumdomi ang pangutana nga gipangutana ni Jehova diha sa Isaias 51:12: “Kinsa ba ikaw nga mahadlok man ikaw sa tawo nga mamatay, ug sa anak sa tawo nga pagahimoon nga ingon sa balili?” (Itandi sa Mateo 10:28.) Pahinumdomi ang imong kaugalingon nga si bisan kinsa nga “magabutang sa iyang pagsalig kang Jehova panalipdan.” (Proverbio 29:25) Nabuntog ni Pedro ang iyang kahadlok sa tawo, nga namatay sa ulahi ingong martir. (Juan 21:18, 19) Ug daghang mga igsoon karon nagpakita ug sama nga kaisog.
9 Ang usa ka misyonero nga nag-alagad sa usa ka nasod diin gibando ang buluhatong pagsangyaw miingon: “Nagkinahanglag pagtuo ang pagtambong sa tigom ug ang pagsangyaw, sanglit posibleng madakpan ka sa polis.” Apan sama sa salmista ang mga igsoon didto miingon: “Si Jehova anaa sa akong kiliran; dili ako mahadlok. Unsay arang mabuhat sa tawo kanako?” (Salmo 118:6) Ug ang buluhaton nianang nasora miuswag, ug karong bag-o nakabaton ug legal nga pag-ila. Ang regular nga pakigbahin sa pag-alagad sa kanataran tinuod nga makatabang kanimo sa pag-ugmad ug samang pagsalig diha kang Jehova.
Mga Higot sa Pamilya
10 Ang librong nag-ulohang The Individual, Marriage, and the Family nag-ingon: “Ang unibersohanong panginahanglan sa indibiduwal sa tanang katilingban ug sa tanang bahin sa katilingban mao ang panginahanglan nga ‘mapasakop’ kaniya.” Kining panginahanglana mabatonan pinaagi sa kahikayan sa pamilya, nga katukoran ni Jehova. (Efeso 3:14, 15) Apan, pahimudsan ni Satanas ang pagkasuod nga atong bation sa mga sakop sa pamilya. Ang hugot nga pagbati ni Adan sa iyang asawa maoy nakaaghat kaniya sa dili pagtagad sa mga sangpotanan ug nakigduyog sa iyang pag-alsa. (1 Timoteo 2:14) Ug komusta si Solomon? Bisan pa sa iyang ilado nga kaalam, “sa diha nga natigulang na si Solomon ang iyang mga asawa nakapaliso sa iyang kasingkasing sa pagnunot sa laing mga diyos; ug ang iyang kasingkasing nakitang wala mahingpit diha kang Jehova nga iyang Diyos . . . Ug si Solomon nagbuhat niadtong daotan sa mga mata ni Jehova.”—1 Hari 11:4-6.
11 Nakahinumdom ba kamo sa tigulang nga si Eli, nga usa ka hataas nga saserdote sa Israel? Ang iyang mga anak si Hopni ug Pinehas mga “walay hinungdan” ug “wala moila kang Jehova.” Sila sa walay kaulaw nagpakitag pagkawalay pagtahod sa mga halad alang kang Jehova ug nakahimog seksuwal nga imoralidad “uban sa mga babaye nga nag-alagad sa pultahan sa balongbalong nga tigomanan.” Apan mipahayag lamang si Eli ug mahuyang nga pagtutol (“Nganong padayon man ninyong gibuhat kining mga butanga?”), ug walay gihimo sa pagtangtang kanila gikan sa ilang katungdanan. Sa ingon, iyang ‘gipasidunggan ang iyang mga anak labaw kay kang Jehova,’ nga kini miresulta sa iya—ug sa ilang—kamatayon!—1 Samuel 2:12-17, 22, 23, 29-34; 4:18.
12 Busa, ang sayop nga pagkatunong nga mga pagkamaunongon, makaulang kanimo sa imong lumba alang sa kinabuhi. Gisultihan ni Jesus ang iyang mga disipulo: “Siya nga may dakong paghigugma sa iyang amahan o inahan kay kanako dili takos kanako; ug siya nga may dakong paghigugma sa iyang anak nga lalaki ug anak nga babaye kay kanako dili takos kanako.” (Mateo 10:37; Lucas 14:26) Apan komusta kon ang usa ka minahal sa kinabuhi mibulag sa kamatuoran o napalagpot? Magpadala ka ba sa kalibotanong ideya nga ang “dugo mas espiso kay sa tubig” ug mosunod nianang paryenteha paingon sa kalaglagan? O may pagtuo ka ba sa mga pulong sa Salmo 27:10: “Kon ako pagabiyaan sa akong amahan ug sa akong inahan, si Jehova magadawat kanako”?
13 Ang mga anak ni Kore aduna niini nga pagtuo. Nanguna ang ilang amahan sa pag-alsa batok sa awtoridad ni Moises ug Aaron. Apan, si Jehova, sa dramatikanhon nagpamatuod nga nagpaluyo siya kang Moises ug Aaron pinaagi sa pagpatay kang Kore ug sa iyang mga kaubanan nga nagkunsabo. Apan “ang mga anak ni Kore wala mamatay.” (Numeros 16:1-3, 28-32; 26:9-11) Dayag nga wala sila moapil sa ilang amahan sa pag-alsa, ug gipanalanginan ni Jehova ang ilang pagkamaunongon pinaagi sa pagtipig kanilang buhi. Ang ilang mga kaliwat sa ulahi nakapribilehiyo sa pagsulat sa mga bahin sa Bibliya!—Tan-awa ang mga superskripsiyon sa Salmo 42, 44–49, 84, 85, 87, 88.
14 Ang pagkamaunongon karon moresulta usab ug mga panalangin. Nahinumdoman sa usa ka batan-ong Saksi ang iyang pagbarog ug sa iyang mga igsoong lalaki sa dihang ang ilang inahan, nga dugay nang wala mag-alagad ingong Kristohanon, misulod sa mananapawng kaminyoon. “Among gitaho kining butanga sa mga ansiano,” siya nahinumdom, “ug sanglit wala siya magpuyo sa balay, midesider kami sa paglimiti sa among pakig-uban kaniya hangtod maatiman sa mga ansiano ang mga butang. Kadto ang pinakalisod nga butang nga among nahimo.” Ang inahan misupak, “Mas bililhon ba alang kaninyo ang kinabuhing walay kataposan kay kanako?” Sila mitubag, “Ang among relasyon kang Jehova ang mas bililhon kay sa bisan unsang butang.” Nakuratan pag-ayo ang babaye nga siya nagpakitag kinasingkasing nga paghinulsol, nabalikan sa espirituwalidad, ug nag-alagad na usab ingong aktibong magmamantala sa maayong balita.
15 Gitugotan sa uban ang ilang kaugalingong kabataan nga mahimong kapandolan. Kay napakyas sa pag-ila nga “ang kabuangan nabugkos sa kasingkasing” sa mga bata, gitugotan sa ubang mga ginikanan ang ilang mga anak sa pagpakigkuyog sa mga kalibotanon, pagtambong sa malaw-ayng sosyal nga mga kalingawan, ug sa pagpakigdeyt nga bata pa kaayo sa pagminyo. (Proverbio 22:15) Unsa ang kasagarang masulob-ong mga resulta sa maong pagkamatugoton? Kadaot sa espirituwalidad. (1 Timoteo 1:19) Padakoon pa gani sa uban ang kadaotan pinaagi sa malimbongon nga pagtabon sa sayop nga buhat sa ilang mga anak! (Proverbio 3:32; 28:13) Apan, pinaagi sa maunongong pagpabilin sa mga prinsipyo sa Bibliya, matabangan sa ginikanan ang iyang kaugalingon ug ang iyang mga anak sa pagbaton ug ganti sa kinabuhi.—1 Timoteo 4:16.
Ang Imong mga Higala—“Maalamon” o “Buangbuang”?
16 Ang librong Sociology: Human Society nag-ingon: “Ang pangandoy nga tahuron sa suod nga mga higala naghatag kusog nga pagpiit sa pagsunod sa ilang mga sukdanan.” Ang librong Adolescence nagpakita nga ilabinang madutlan ang mga batan-on sa maong pagpiit. Kini nag-ingon: “[Tungod kini] sa kausaban nga ilang gibati sa ilang mga lawas, kaugalingon nga mga prinsipyo, ug mga relasyon uban sa ilang mga pamilya. Ingong resulta, mosugod paggugol ug daghang panahon ang mga batan-on uban sa ilang mga higala ug diyutay sa ilang mga pamilya.”
17 Kinahanglang hatagan ug pagtagad ang ang mga pulong sa Proverbio 13:20: “Siya nga nagalakaw uban sa mga tawong maalamon mahimong maalamon, apan siya nga makig-uban sa mga buangbuang magaantos.” Mitug-an ang usa ka Kristohanong babaye: “Ang tanan daotang panag-uban sa akong tunghaan tinuod nga misugod sa pag-epekto kanako. Hapit na akong makapamalikas sa tunghaan karon . . . Ibungat na unta kini nako, apan wala ra madayon.” Makasubong isulti, ang ubang mga batan-ong Kristohanon naagak sa gitawag nga mga higala sa paghimog seryosong mga sala. Apan kon usa ikaw ka batan-on nga matinguhaon nga makabaton ug walay kataposang ganti, pangitag maalamong mga higala—kadtong mahunahunaon sa espirituwal nga mga butang, matul-id sa ilang batasan, ug makalig-on sa ilang sinultihan. Hinumdomi, wala makig-uban ang batan-ong Samuel sa daotang mga anak ni Eli. Siya nagmaokupado sa iyang kaugalingon sa “pag-alagad kang Jehova,” busa wala siya matakdi sa ilang kadaotan.—1 Samuel 3:1.
Kab-ota ang Ganti!
18 Nan, pagbantay sa tawo nga maghikaw kanimo sa ganti sa kinabuhi. Kini, sa pagkamatuod, wala magpasabot nga imong lantawon ang imong mga igsoon nga may pagduhaduha. Hinuon, may mga panahon, nga tingali wala tuyoa, makasulti ang ubang mga igsoon ug mga butang nga makapaluya kanimo. (‘Nganong pugson man nimo ang imong kaugalingon? Naghunahuna ka ba nga ilaw lang ang makabaton ug ganti?’) Tingali tamayon pa nila ang imong sinserong mga paningkamot. (‘Dili gayod ako makasabot kon unsaon nimo sa pagpayoner nga may pamilya ka man. Dili kana makataronganon sa imong mga anak.’) Apan, hinumdomi nga gisalikway ni Jesus ang tambag ni Pedro nga ‘magrelaks lang.’ (Mateo 16:22, 23) Gamita ang imong nabansay sa Bibliya nga dalunggan sa “pagsulay sa mga pulong,” ug ayaw pagpaimpluwensiya niadtong dili mopahayag sa kamatuoran. (Job 12:11) Hinumdomi nga si Pablo miingon: “Kon adunay makigbangga sa mga dula, dili siya purongpurongan gawas kon siya magpakigbangga subay sa mga lagda.” (2 Timoteo 2:5) Oo, ang “mga lagda” sa Diyos—dili ang dikasulatanhong mga opinyon—kinahanglang maoy mogiya sa imong panghunahuna.—Itandi sa 1 Corinto 4:3, 4.
19 Tinuod, adunay mga panahon nga ‘masakitan’ ka sa wala hunahunaang mga pulong sa isigka-Kristohanon. (Proverbio 12:18) Ayaw itugot nga makapahunong kini kanimo sa lumba sa kinabuhi! Hinumdomi si Jose. Ang mismo niyang mga igsoon nagsabot sa pagpatay kaniya, ug bisan pa nga wala kini mahinayon, ilang gibaligya siya sa ulahi sa mapintas nga pagkaulipon. Apan, si Jose, wala magtugot niini nga makasakit kaniya o ‘sa pagkasuko batok kang Jehova.’ (Proverbio 19:3) Hinunoa imbes manimalos, iyang gihatagan sila ug higayon sa pagpakitag kausaban sa panghunahuna. Ug sa nakakita sa ilang paghinulsol, iyang “gihalokan ang tanan niyang mga igsoon ug mihilak tungod kanila.” Sumala sa gipamulong ni Jacob sa ulahi, “ang mga magpapana [ang masinahong mga igsoon ni Jose] padayong nagsakit kaniya ug gipana siya ug nasilag kaniya.” Apan gibalosan ni Jose ang ilang pagdumot ug kalulot. Imbes mapaluya niining hitaboa, “ang kusog sa iyang mga bukton nangabaskog.”—Genesis 37:18-28; 44:15–45:15; 49:23, 24.
20 Busa imbes mapandol sa dili-hingpit nga mga tawo, padayon sa ‘pagdagan sa ingon aron makab-ot’ ang ganti! Sama kang Jose, pasagdi nga ang masulayong mga hitabo makapalig-on inay makapaluya kanimo. (Itandi sa Santiago 1:2, 3.) Himoang ang imong gugma sa Diyos lig-on kaayo nga walay tawo ang makapandol kanimo. (Salmo 119:165) Hinumdomi kanunay nga nagatanyag si Jehova ug ganti nga kinabuhing walay kataposan—ang ganti nga dili mabatbat, dili matugkad. Ayaw tugoting may maghikaw kanimo niini!
Nahinumdom Ka Ba?
◻ Nganong ang tukmang kahibalo bililhon sa mga Kristohanon?
◻ Sa unsang paagi mabuntog sa usa ang kahadlok sa tawo nga maoy nakapugong sa pipila sa pagkab-ot sa kinabuhi?
◻ Sa unsang paagi ang kaugalingong pamilya makapandol?
◻ Unsa ang angay nga reaksiyon sa Kristohanon sa makapaluya o masakit nga mga pulong gikan sa isigka-Kristohanon?
[Mga Pangutana nga Pagatun-an]
1, 2. (a) Unsa ang dakong katalagman alang sa usa ka Kristohanon karon? (b) Unsang tambag ang gihatag ni Pablo sa 1 Corinto 9:24, ug sa unsang paagi aplikado kini sa mga Kristohanon sa Corinto?
3. (a) Unsa ang kahimtang nga naglungtad sa Colosas nga nakapugong unta sa mga Kristohanon didto sa pagtapos sa lumba? (b) Maayo ba alang sa mga Kristohanon sa Colosas sa pagtuon sa pilosopiya ug mistisismo?
4. Sa unsang paagi ang pagbaton ug “tukmang kahibalo” nakatabang sa mga Kristohanon sa Colosas?
5. (a) Paghatag pipila ka pananglitan sa “laglom nga mga butang” nga angayng mahibaloan ug masabtan sa hamtong nga Kristohanon. (b) Sa unsang paagi gipakita sa eksperyensiya sa usa ka igsoong babaye ang kapeligrohan sa dili pagkuha sa “tukmang kahibalo”?
6. (a) Unsay nakitang kapandolan sa pipila sa mga alagad sa Diyos? Paghatag ug mga pananglitan sa Bibliya. (b) Unsa usahay ang hinungdan sa kahadlok sa tawo?
7. (a) Lagmit, unsay tinuod nga katarongan kon nganong ang pipila ka Kristohanon nagtinguha sa pagsagol sa Kristiyanidad uban sa Judaismo? (b) Kinsa karon ang nakitang napalihok sa ingon?
8, 9. (a) Sa unsang paagi ang Kristohanon karon magpakita ug kahadlok sa tawo? (b) Sa unsang paagi mabuntog kini nga pagkahadlok?
10. (a) Unsang emosyonal nga panginahanglan ang unibersohanon, ug sa unsang paagi matagan-an kini? (b) Paghatag mga pananglitan sa Bibliya bahin sa mga tawo kansang pagkasuod sa ilang mga asawa mas kusganon kay sa ilang relasyon kang Jehova.
11. Sa unsang paagi ‘gipasidunggan [ni Eli] ang iyang mga anak labaw pa kang Jehova’?
12. (a) Unsay pasidaan ang gihatag ni Jesus bahin sa mga relasyon sa pamilya? (b) Unsang kalibotanong pangatarongan ang sundon sa uban kon bahin sa mga paryente, apan tukma ba kini sumala sa Kasulatan?
13. Sa unsang paagi gipakita sa mga anak ni Kore ang ilang pagkamaunongon kang Jehova, ug sa unsang paagi gipanalanginan sila tungod niini?
14. Unsang eksperyensiya ang nagailustrar sa panalangin nga moresulta gumikan sa pagpabiling maunongon kang Jehova labaw kay sa mga paryente?
15. (a) Sa unsang paagi gitugotan sa uban nga ginikanan ang ilang mga anak nga mahimong kapandolan? (b) Sa unsang paagi matabangan sa ginikanan ang iyang kaugalingon ug ang iyang anak aron makabaton ug kinabuhi?
16. (a) Sa unsang paagi ang atong mga higala mahimong kusganong impluwensiya? (b) Kinsa ilabina ang daling madala sa impluwensiya sa mga higala, ug ngano?
17. (a) Iilustrar ang pagkatinuod sa mga pulong sa Proverbio 13:20. (b) Unsang matang sa mga higala nga maisip nga “maalamon”? (c) Sa unsang paagi masundog sa mga batan-on karon ang pananglitan sa batan-ong Samuel?
18. (a) Sa unsang paagi ang ubang igsoon, nga tingali wala tuyoa, makababag sa atong lumba sa kinabuhi? (b) Unsay makapanalipod kanato batok niining dili maayong mga impluwensiya?
19, 20. (a) Sa unsang paagi nagsabot ang mga igsoon ni Jose sa pagdaot kaniya, ug unsay reaksiyon ni Jose sa ilang pagkadili-maluluton? (b) Sa unsang paagi malikayan nato nga mapandol sa dili-hingpit nga mga tawo? (c) Unsa ang angay natong tinguhaon may kalabotan sa ganti, ug ngano?