“Mga Bahandi sa Balaang Yuta”

ANG nagkisaw nga Manhattan mao ang tagsaong esena sa koleksiyon sa arte nga nagapalig-on sa kasaysayan sa Bibliya. Apan, diha sa Central Park sa Siyudad sa New York nagbarog ang The Metropolitan Museum of Art, nga dili pa dugay nagpasundayag sa “Mga Bahandi sa Balaang Yuta: Karaang Arte Gikan sa Museo sa Israel.” Kining maong pasundayag adunay mga 200 ka butang nga gipahulam gikan sa Museo sa Israel sa Jerusalem.

Ang karaang mga molupyo sa yuta sa Bibliya nagsugilon sa ilang kasaysayan pinaagi niining mga obra maestra. Dali, manan-aw kita, mamati, ug magpakakat-on. Apan, una, kinahanglang mosaka kag 28 ka ang-ang paingon sa haligi sa entrada sa Metropolitan Museum. Dihang makasulod ka na, andam ka na sa imong pagpasiyo taliwala sa kaliboan ka tuig sa kasaysayan sa Bibliya. Ang mosunod mao ang imong makita:

Ang Komentaryo ni Habacuc—halos lima ka piye (1.5 m) ang gitas-ong linukot nga pergamino, nga diha niini makita ang balaang ngalan sa makadaghan. Kining linukot nga basahon mao ang usa sa unang nadiskobrehan ug ang labing maayong napreserbar nga Dead Sea Scrolls, nga gitawag “ang labing dakong diskoberiya sa arkeolohiya niining sigloha.” (Ang linukot nga basahon nasudlan ug mga bahin sa tanang libro sa Hebreohanong Kasulatan gawas sa Ester ug pinetsahan balik pa sa ikaduhang siglo W.K.P. Busa, gawas sa mga piraso sa manuskrito, sila may petsa nga mas una pag usa ka libo ka tuig sa labing karaang nadiskobrehang mga kopya sa Bibliya.) Ang Komentaryo ni Habacuc nasudlan halos dos-tersiya sa libro ni Habacuc (1:4–​2:20), gikopya sa Aramaikong sinulatang bloke sa kataposan sa unang siglo W.K.P., ug gipahayag sa komentaryo. “Apan ang upat ka letra sa ngalan ni Jehova, sa tetragrammaton, gisulat bisan diin diha sa arkaikong sinulat nga Hebreohanon,” miingon ang tarheta sa impormasyon sa museo. Oo, tin-aw nimong makita ang Tetragrammaton!

“Balay sa Diyos” nga Tipak sa Sudlanang Kolonon​—usa ka tipak sa sudlanang kolonon nga niini makita ang balaang ngalan duha ka beses sa Tetragrammaton nga porma. Kining tipak nga gikan sa sudlanang kolonon nga nakit-an sa habagatang Israel maoy sulat nga gipadala ngadto sa usa ka tawong ginganlag Eliashib nga pinetsahan balik pa sa katunga sa ikaduhang bahin sa ika-pitong siglo W.K.P. “Ngadto sa akong ginoong Eliashib: Hinaot si Jehova mangayo sa imong kalinaw,” matud pa sa sinugdanan sa sulat. Kini gitapos: “Siya nagpuyo sa balay ni Jehova.”​—Tan-awa ang panid 12 sa pulyetong Ang Balaang Ngalan nga Mopadayon sa Walay Kataposan, gipatik sa Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.

Ang Sinulat Bahin Kang Poncio Pilato​—usa ka tagsaong dokumento sa kasaysayan gikan sa unang siglo, nadiskobrehan sa Caesarea. Una pa sa 1961 gihisgotan lamang si Poncio Pilato diha sa mga panid sa Bibliya ug sa unang-siglong mga sinulat sa mga manalaysayng Romano ug Hudiyo. Apan, karon, imong makita nga gisulat sa putolputol nga Latin diha sa giso ang mga pulong “Poncio Pilato Gobernador sa Judea.” Kini nagpamatuod sa paglungtad sa usa ka tawo nga gihatagag gahom sa pagsilot kang Jesu-Kristo.

Sinulat Diha sa “Budyonganan”​—bahin kini niadto sa ali diha sa habagatan-kasadpang paril sa templo sa Jerusalem. Dihang napukan ang templo sa 70 K.P., kining maong tipak sa bato nahulog sa dalan sa ubos. Ang mga pulong “ngadto sa budyonganan” gikulit diha sa Hebreohanon niining sagalsalong rektanggulo, tulo ka piye (1 m) nga bato ug nagpunting sa dapit nga niini nagbarog ang magbubudyog, tingali dihang magpahibalo sa pagsugod ug sa pagtapos sa Igpapahulay pinaagi sa iyang masipang pagbudyong. Taliwala sa mga patukoran nga nahimutang sa palibot sa templo, kining sinulat mao lamang ang bililhong butang nga nabilin, busa nagpamatuod sa katumanan sa tagna ni Jesus diha sa Mateo 24:1, 2.

Sinulat Bahin sa Paglubong ni Uzzias, Hari sa Juda​—usa ka piye-kuwadrado (0.3 m) nga papan sa bato nga may sinulat sa Aramaiko: “Dinhi gidala ang mga bukog ni Uzzias nga Hari sa Juda. Ayaw pagbuksi.” Nagpasabot tingali ang pasidaan sa iyang sanla, o kaha sa pagdili sa mga tawo batok sa pagbukas ug mga lubong. (2 Cronicas 26:16-23) Kining maong papan, nga pinetsahan balik pa sa mga unang siglo W.K.P., nakit-an duol sa Jerusalem ug nagtimaan sa paglubong pag-usab sa bukog niining haria sa mga siglo tapos sa iyang kamatayon, sanglit siya wala man sa sinugdan gilubong sa harianong lubnganan niadtong siyudara.

Luntoranan sa Kulto nga May mga Musikero​—tagsaong luntoranan nga ginama sa kolon nga duolan sa usa ka piye (0.3 m) ang gihabugon nga klarong nag-ilustrar sa mga seremonya sa kulto nga Pilistihanon. Kining maong luntoranan may lima ka musikero, ang matag usa nagpatokar ug musikal nga mga instrumento​—mga piyang-piyang, plawta, mga tulonggon, ug tamborin. Kining tindoganan nakit-an sa Asdod ug pinetsahan balik pa sa ulahing bahin sa ika-11 ngadto sa sayong ika-10ng siglo W.K.P.

Luntoranan sa Kulto sa Canaan—may bangag, kuwadradong luntoranan nga hinimo gikan sa yutang kolonon nga gidekorasyonan ug mga porma sa tawo ug mga mananap. Lakip niini ang mga diyosdiyos sa Canaan nga si Ashera, diha sa porma sa usa ka sagradong kahoy o haligi, ug Baal, nga porma sa baka nga gikoronahan ug may pako nga sun disk. (Exodo 34:12-14; 2 Hari 23:4, 5) Ang hapit dos piye nga gitas-on (0.6 m) nga luntoranan, nga tingali gihimo alang sa mga halad o mga pagtagay, nakit-an duol sa Megiddo ug pinetsahan balik pa sa ulahing bahin sa ika-10ng siglo W.K.P.​—Itandi sa 2 Cronicas 34:4.

Mga Garing Gikan sa Samaria​—kinulit gikan sa Samaria nga pinetsahan balik pa sa ika-9 ngadto sa ika-8 nga siglo W.K.P. Sila nagpahinumdom sa usa sa “balay sa garing” nga gitukod ni Ahab sa Samaria o sa mga dayandayan sa “mga lingkoranan nga garing” nga nagpaila sa maluhong paagi sa kinabuhi nga gisaway ni manalagnang Amos. (1 Hari 22:39; Amos 3:15; 6:4) Sanglit garing man ang giespesyalisar sa mga artesano sa Phonecia, ang uban niining maong gagmayng mga obra nagpakita sa paganong kulto ni Baal, nga tingali gipailaila sa taga Phonecia nga asawa ni Ahab, si Jezebel.

Ang porma ug kolor sa kadaghanan sa gipasundayag nga mga butang matahom. Apan ang uban kanila, sama sa estatuwa sa diyosa sa pertilidad, nag-ilustrar sa dulumtanang relihiyosong mga batasan sa yuta. Ang uban nagpakita kon sa unsang paagi ang langyawng mga impluwensiya nakaumol sa kinaiyahan niini. Ang pasundayag nga “Mga Bahandi sa Balaang Yuta” ug ubang sama kanila nakadugang sa pagsabot bahin sa mga tawo, sa politika, relihiyon, ug arte sa yuta sa Bibliya.

[Mga Letrato sa panid 24, 25]

Ang Komentaryo ni Habacuc

[Tinubdan]

Shrine of the Book, Museo sa Israel, Jerusalem

“Balay sa Diyos” nga tipak sa sudlanang kolonon

[Tinubdan]

Museo sa Israel, Jerusalem

Sinulat bahin kang Poncio Pilato

[Tinubdan]

Museo sa Israel, Jerusalem

Sinulat diha sa “Budyonganan”

[Tinubdan]

Museo sa Israel, Jerusalem

Sinulat bahin sa paglubong ni Uzzias

[Tinubdan]

Museo sa Israel, Jerusalem

Luntoranan sa kulto nga may mga musikero

[Tinubdan]

Museo sa Israel, Jerusalem