Ang Misteryo sa mga Ganghaan

DAGHANG tawo ang maikag sa misteryo—usa ka estoryang mga tanghaga, nga may mga ilhanan nga mabasa sa nagkadaiyang paagi, ug may makasorpresang kataposan, tingali ang pagkaplag ug bahandi. Kon ikaw maikag, tingali makaangay ka sa ‘Ang Misteryo sa mga Ganghaan.’

Kining misteryoha nagsugod sa pagtungha didto sa Megiddo, usa ka angayang dapit nga maoy migahom sa mga agianan sa patigayon ug sa militar sa karaang Tungang Sidlakan. Nakutkotan sa mga arkeyologo ang mga bilin sa usa ka dako kaayong pangdepensang ganghaan, nga pinasukad sa ebidensiya ilang gituohan nga nagsukad sa panahon ni Haring Solomon. Unsa ba ang hitsura niadto? Nagsugod ang mga ilhanan.

Tan-awa sa tuo ang modelo sa karaang Megiddo, ug ilabina ang dapit sa ganghaan nga gipasiugda. Ang karaang tigbiyahe o moasdang nga kasundalohan nga motungas sa dalan padulong sa kinutaang siyudad makaabot una sa usa ka atubang nga ganghaan. Sa sulod niana mao ang usa ka plasa, o sawang. Sulod niana ang mga moatake madayag samtang sila moabante ug moliko sa wala aron makaabot sa pangunang pangdepensang ganghaan, nga mao ang sentro sa atong misteryo.

Ang kinutaang mga torre mao ang atubang sa mga kilid sa ganghaan. Ang tibuok nga estruktura sa ganghaan gitukod, dili sa bato sa kapatagan o tisa, kondili sa ashlar (maayong pagkatabas nga mga bloke sa bato) nga tipikal sa panahon ni Solomon. Apan may linaing estilo sa sulod sa ganghaan. Sa mga kilid sa hataas nga agianan mao ang dagko kaayong pilasters, o mga batong haligi, nga napormang unom ka mga lawaklawak nga mahimong maestasyon niana ang mga magbalantay. (Itandi ang Ezekiel 40:6, 10, 20, 21, 28, 29.) Sa normal nga mga panahon, ang usa ka karwahe o grupo sa mga negosyante sayon makaagi, apan kana lahi nga butang alang sa mga moatake nga makalusot sa bagang pangunang mga pultahan. Ang gipanday nga mga haligi magpugos sa mga moatake nga moagi sa pig-ot nga agianan, nga makaagi sa nag-atubangay mga linya sa armadong mga lalaki, ang kinamaayohan sa kasundalohan sa Megiddo, diha sa mga lawaklawak sa tuo ug sa wala.

Karon ang misteryo mobalhin paamihanan sa Dagat sa Galilea ngadto sa bukid sa karaang Hazor, diin nangutkot si Propesor John Garstang niadtong 1928. Ang Israeli nga arkeologo si Yigael Yadin midangop sa maong dako kaayong bukid niadtong 1955. Diha sa iyang hunahuna ang usa ka Biblikanhong pamulong nga mabasa: “Kini mao ang asoy bahin niadtong gitawag alang sa pinugos nga pagbuhat nga gipahamtang ni Haring Solomon sa pagtukod sa balay ni Jehova ug . . . sa paril sa Jerusalem ug sa Hazor ug sa Megiddo ug sa Gezer.” (1 Hari 9:15) Daw makataronganon nga sundon sa mga inhenyero ni Solomon ang usa ka pangunang plano alang sa susamang mga kuta sa ubang mga siyudad nga ilang gitukod pag-usab. Ang mao bang mga ganghaang iya sa panahon ni Solomon naglungtad sa Hazor?

Samtang ang mga trabahante ni Yadin nagpadayon sa ilang mga pangutkot, nakakita silag usa ka casemate wall, usa ka dobleng paril nga may mga lawak sa tunga. Unya ang usa ka dakong estruktura nga konektado sa mga paril misugod sa pagpatim-aw. Si Yadin nag-ingon: “Amo dayong naamgohan nga among nadiskobrehan ang ganghaan . . . Dugang pa, nadayag sa wala madugay nga ang plano sa ganghaan—nga gilangkoban sa unom ka lawaklawak ug duha ka torre—ingon man ang mga sukod niana kaamgid niadtong iya sa ganghaang nadiskobrehan [daghang katuigan] nga unauna sa Megiddo . . . Midako ang kaukyab sa among kampo . . . Gisubay namo ang plano sa ganghaan sa Megiddo diha sa yuta, nga gitiman-an kana sa mga bugsok sa pagpaila sa mga eskina ug mga bungbong, ug dayon gisugo ang among mga trabahante sa pagkutkot sumala sa timaan, nga misaad: ‘dinhi makakita kamog paril,’ o ‘didto makakita kamog usa ka lawak.’ Sa dihang napamatud-ang husto ang among ‘mga tagna,’ midako kaayo ang among dungog . . . Sa gibasa namo [kanila] ang biblikanhong bersikulo mahitungod sa mga kalihokan ni Solomon sa Hazor, Megiddo ug Gezer, ang among dungog mitidlom, apan ang iya sa Bibliya misulbong abot sa langit!”—Hazor: The Rediscovery of a Great Citadel of the Bible.

Mipatim-aw nga ang misteryo sa mga ganghaan nasulbad sa tukma sumala sa gidahom nga gipasukad sa mga ilhanan sa Bibliya. Apan, komosta ang Gezer, sa habagatan? Si Yadin nasayod nga ang Irlandes nga arkeyologo si R.A.S. Macalister, nga nangutkot didto tali sa 1902 ug 1909, walay napalgan nga iya ni Solomon. Mahimo kahang ang importanteng mga ilhanan nasayloan diha sa gitawag pa ni Yadin nga “Ang Misteryo sa Gezer”?

Siya miasoy: “Ang mga diskobre sa Hazor ug sa bantog nga teksto sa 1 Hari mitultol kanako sa bag-ong pagsusi sa taho ni Macalister sa paglaom nga makakitag usa ka ganghaan. Ang usa makahanduraw gayod sa akong katingala ug walay-kinutbanang kalipay sa dihang . . . akong nakit-an ang usa ka plano . . . nga nag-ulohang ‘Plano sa Maccabeanhong Kastilyo sa Gezer.’” Gipetsahan ni Macalister ang mga bilin nianang maong “kastilyo” balik sa pag-alsa sa Hudiyonhong mga Maccabeo (ikaduhang siglo W.K.P.). Apan gihunahuna ni Yadin nga iyang makita sa maong karaang dibuho ang ‘usa ka lawak sa bungbong, usa ka balay sa magbalantay sa gawas, ug labi pang hinungdanon ang butang nga daw katunga sa usa ka ganghaan sa siyudad, nga pareho gayod sa hikaplagan sa Megiddo ug sa Hazor.’ Si Yadin mipatik ug usa ka artikulo bahin sa maong mga ilhanan. Sa ulahi, si Dr. William G. Dever nangutkot sa Gezer. Ang resulta? Si Dever maukyabong misulat: “Gitukod gayod pag-usab ni Solomon ang Gezer!” O sumala sa pagpahayag niini ni Yadin: “Tinuod, ang tem ni Dever wala lamang makakaplag sa laing katunga sa ganghaan, apan ang mga lut-od sa yuta ug mga sudlanang binuhat sa yutang-kolonon nagpasundayag nga ang kahugpongan sa tinukod gitukod sa panahon ni Solomon.”

Busa nasulbad ang misteryo. Si Yadin nagpahayag diha sa The Biblical Archaeologist (Tomo XXXIII, 1970, 3): “Sa tabang sa pila ka biblikanhong teksto sa mga Hari, ang mga kuta sa panahon ni Solomon, nga kaamgid sa plano sa tulo ka siyudad, nakaplagan ug napetsahan.” “Sa pagkamatuod, mopatim-aw nga walay panig-ingnan sa kasaysayan sa arkeyolohiya diin ang usa ka kasulatan nakatabang kaayo sa pag-ila ug pagpetsa sa mga estruktura sa ubay-ubay sa labing hinungdanong mga bukid . . . kay sa sa 1 Hari 9:15.”

[Mga hulagway sa panid 25]

Gipasukad sa 1 Hari 9:15, nakaplagan sa mga arkeyologo sa Hazor ang usa ka ganghaan nga samag gidak-on ug porma sa iya sa Megiddo

[Mga hulagway sa panid 26]

Usa ka talan-awon gikan sa itaas sa ganghaan sa Gezer. Ang dibuho nagapakita kon unsay unang nakutkotan (solido) ug kon unsay nakaplagan mga 60 ka tuig sa ulahi (tinumbokan)

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Picture Credit Line sa panid 24]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.