Ang Unang Simbahan ba Nagtudlo nga ang Diyos Usa ka Trinidad?

Bahin 4—Kanus-a ug sa Unsang Paagi ang Doktrina sa Trinidad Naugmad?

Ang unang tulo ka mga artikulo niining serye nagpakita nga ang doktrina sa Trinidad wala itudlo ni Jesus ug sa iyang mga sumusunod ni sa sayong mga Amahan sa Simbahan. (Ang Bantayanang Torre sa Nobyembre 1, 1991; Pebrero 1, 1992; ug Abril 1, 1992) Kining kataposang artikulo mohisgot kon sa unsang paagi ang pagtulon-an sa Trinidad naugmad ug kon unsang bahin ang gidula sa Konsilyo sa Nicaea niadtong 325 K.P.

SA TUIG 325 K.P., ang Romanong emperador nga si Konstantino nagtawag ug konsilyo sa mga obispo sa siyudad sa Nicaea sa Asia Minor. Ang iyang tuyo mao ang pagsulbad sa walay undang relihiyosong panaglalis mahitungod sa relasyon sa Anak sa Diyos ngadto sa Labing Gamhanang Diyos. Labot sa mga gisangpotan nianang konsilyo, ang Encyclopædia Britannica nag-ingon:

“Si Konstantino mismo ang nangulo, aktibong naggiya sa mga panaghisgot, ug sa personal misugyot . . . sa mahukmanong pormula nga nagpahayag sa relasyon ni Kristo ngadto sa Diyos diha sa kredo nga gipagula sa konsilyo, ‘ang usa ka substansiya [ho·mo·ouʹsi·os] uban sa Amahan.’ . . . Kay nataha pag-ayo sa emperador, ang mga obispo, gawas lamang sa duha, mingpirma sa kredo, nga daghan kanila batok kaayo sa ilang buot.”¹

Kining paganong magmamando ba mihilabot tungod sa iyang Biblikanhong mga pagtuo? Wala. Ang A Short History of Christian Doctrine nag-ingon: “Si Konstantino wala gayoy salabotan bisag unsa mahitungod sa mga pangutana nga gisukna diha sa Gregong teolohiya.”² Ang iyang tinuod nasabtan mao nga ang relihiyosong panaglalis naghulga sa panaghiusa sa iyang empiryo, ug gusto niyang sulbaron sila.

Kini ba Nagtukod sa Doktrina sa Trinidad?

Ang Konsilyo ba sa Nicaea nagtukod, o naglig-on, sa Trinidad ingong doktrina sa Kakristiyanohan? Daghan ang naghunahuna nga mao kanay kaso. Apan ang mga kamatuoran nagpakita nga wala.

Ang kredo nga gipahayag pinaagi nianang konsilyoha sa pagkatinuod mipatuo ug mga butang mahitungod sa Anak sa Diyos nga mahimong motugot sa lainlaing mga klerigo sa paglantaw kaniya ingong kasama sa Diyos nga Amahan diha sa tinong paagi. Apan, makapatin-aw sa salabotan kon unsa ang wala isulti sa Kredong Nicene. Ingon sa unang pagpahayag, ang entirong kredo nag-ingon:

“Kami nagtuo sa usa ka Diyos, ang Amahan nga labing gamhanan, magbubuhat sa tanang butang makita ug dili makita;

“Ug sa usa ka Ginoo nga si Jesu-Kristo, ang Anak sa Diyos, gianak gikan sa Amahan, ang bugtong-inanak, nga mao, gikan sa substansiya sa Amahan, Diyos gikan sa Diyos, kahayag gikan sa kahayag, matuod nga Diyos gikan sa matuod nga Diyos, gianak dili binuhat, nga usa ka substansiya kauban sa Amahan, nga pinaagi Kaniya ang tanang butang nanaglungtad, mga butang sa langit ug mga butang sa yuta, Kinsa tungod kanato nga mga tawo ug tungod sa atong kaluwasan mikanaog ug nagsul-ob sa tawhanong unod, nahimong tawo, nag-antos ug nabuhi pag-usab sa ikatulong adlaw, mikayab sa mga langit, ug mobalik sa paghukom sa mga buhi ug sa mga minatay;

“Ug sa Balaang Espiritu.”³

Kining kredoha ba nag-ingon nga ang Amahan, Anak, ug balaang espiritu maoy tulo ka mga persona diha sa usa ka Diyos? Nagsulti ba kini nga ang tulo maoy magkasama sa kawalay-kataposan, gahom, posisyon, ug kaalam? Wala, kini wala magsulti. Walay bisan unsang usa-sa-tulo nga pormula. Ang unang Kredong Nicene wala magtukod o maglig-on sa Trinidad.

Kanang kredoha, sa labing dako, nagpakasama sa Anak uban sa Amahan diha sa “usa ka substansiya.” Apan wala gayod kanay gisulti nga sama niana mahitungod sa balaang espiritu. Ang iya lang gayod gisulti mao nga “kami nagtuo . . . sa Balaang Espiritu.” Kana maoy dili doktrina sa Trinidad sa Kakristiyanohan.

Bisan ang yawing pamulong “nga usa ka substansiya” (ho·mo·ouʹsi·os) dili buot sabton nga ang konsilyo nagtuo diha sa panagkasama sa Amahan ug Anak sa ihap. Ang New Catholic Encyclopedia nag-ingon:

“Kon kaha ang Konsilyo nagplano sa paglig-on sa pagkamao sa ihap sa substansiya sa Amahan ug Anak maoy kaduhaduhaan.”⁴

Kon ang konsilyo pa nagpasabot nga ang Anak ug ang Amahan maoy usa sa ihap, sa gihapon dili kana usa ka Trinidad. Kana mahimo lamang duha-sa-usa ka Diyos, dili tulo-sa-usa ingong gikinahanglan sa doktrina sa Trinidad.

“Panlantaw sa Minoriya”

Sa Nicaea, ang mga obispo ba sa linangkob nagtuo nga ang Anak maoy kasama sa Diyos? Wala, may nag-indigay nga mga panlantaw. Pananglitan, ang usa gihawasan ni Arius, nga nagtudlo nga ang Anak may mahubit nga sinugdanan sa panahon ug busa maoy dili kasama sa Diyos kondili maoy ubos sa tanang bahin. Si Athanasius, sa laing bahin, nagtuo nga ang Anak maoy kasama sa Diyos sa usa ka tinong paagi. Ug may uban pang laing mga panlantaw.

Mahitungod sa desisyon sa konsilyo sa pagdawat sa Anak nga sama sa substansiya (consubstantial) ingong Diyos, si Martin Marty nag-ingon: “Ang Nicaea sa pagkatinuod naghawas sa panlantaw sa minoriya; ang paghusay walay kalinaw ug maoy dili madawat sa daghan nga dili Arianhon sa panlantaw.”⁵ Sa susama ang librong A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church nagbatbat nga “usa ka dayag nga paghugpong sa doktrinal nga posisyon nga kasukwahi sa Arianismo nga gidawat sa minoriya lamang, bisan tuod kining minoriya nagmalamposon sa ilang tuyo.”⁶ Ug ang A Short History of Christian Doctrine nag-ingon:

“Kon unsay morag ilabinang dili madawat sa daghang mga obispo ug mga teologo sa Sidlakan mao ang ideya nga gisulod ngadto sa kredo ni Konstantino mismo, ang ho·mo·ouʹsi·os [“nga usa ka substansiya”], nga sa mingsunod nga bingkil tali sa ortodokso ug herehiya nahimong tumong sa panaglalis.”⁷

Pagkatapos sa konsilyo, ang panaglantugi nagpadayon sulod sa mga dekada. Sila nga dapig sa ideya sa pagkasama sa Anak uban sa Labing Gamhanang Diyos nahimo nganing dili popular sa makadiyot. Pananglitan, si Martin Marty nagsulti bahin kang Athanasius: “Ang iyang popularidad misulbong ug nahugno ug siya subsob nga gihinginlan [sa mga katuigan pagkatapos sa konsilyo] nga siya ngadtongadto nahimong usa ka biyahero.”⁸ Si Athanasius migugol ug mga katuigan sa pagkahininginlan tungod kay ang politikanhon ug simbahang mga opisyales misupak sa iyang mga panlantaw nga nagpakasama sa Anak uban sa Diyos.

Busa ang pagpatuo nga ang Konsilyo sa Nicaea niadtong 325 K.P. nagtukod o naglig-on sa doktrina sa Trinidad dili tinuod. Kon unsay sa ulahi nahimong pagtulon-an sa Trinidad wala maglungtad niadtong panahona. Ang ideya nga ang Amahan, Anak, ug balaang espiritu maoy kada usa tinuod nga Diyos ug magkasama sa kawalay-kataposan, gahom, posisyon, ug kaalam, apan usa lamang ka Diyos​—usa ka tulo-sa-usa nga Diyos—​wala maugmad pinaagi nianang konsilyoha ni pinaagi sa sayong mga Amahan sa Simbahan. Maingon sa gipahayag sa The Church of the First Three Centuries:

“Ang modernong popular nga doktrina sa trinidad . . . walay pagpaluyo gikan sa mga pamulong ni Justin [Martyr]: ug kining paniira mahimong ipaabot ngadto sa tanang una-Nicene nga mga Amahan; sa ato pa, sa tanang Kristohanong mga magsusulat sulod sa tulo ka siglo pagkatapos sa pagkatawo ni Kristo. Tinuod, sila nagsulti bahin sa Amahan, Anak, ug sa matagnaon o balaang Espiritu, apan dili ingong katupong, dili ingong usa ka pagsabot sa ihap, dili ingong Tulo sa Usa, sa bisan unsang pagsabot nga karon ginaangkon sa mga Trinitaryan. Ang kinabalit-aran mao ang kamatuoran. Ang doktrina sa Trinidad, sama sa pagpatin-aw niining mga Amahan, dakog kalainan gikan sa modernong doktrina. Kini among gipahayag ingong usa ka kamatuoran ingong madawat nga kalig-onan sama sa bisan unsang kamatuoran diha sa kasaysayan sa tawhanong mga opinyon.”

“Kami naghagit kang bisan kinsa sa pagpatungha ug nag-inusara takos nga magsusulat, sulod sa unang tulo ka mga siglo, nga nagtuo niini [Trinidad] nga doktrina diha sa modernong kahulogan.”⁹

Hinuon, ang Nicaea, sa tinuod nagrepresentar sa usa ka lisoanang punto. Kana nagbukas sa pultahan sa opisyal nga pagdawat sa Anak ingong katupong sa Amahan, ug kana nagpasayon sa dalan alang sa ulahing Trinidad nga ideya. Ang librong Second Century Orthodoxy, ni J. A. Buckley, nagbatbat:

“Hangtod sa kataposan sa ikaduhang siglo sa labing menos, ang unibersohanong Simbahan nagpabiling nahiusa diha sa usa ka paninugdang pagsabot; silang tanan nagdawat sa pagkalabaw sa Amahan. Silang tanan nag-isip nga ang Diyos nga Labing Gamhanang Amahan ingong nag-inusarang supremo, walay pagkausab, dili mabatbat ug walay sinugdanan. . . .

“Sa pagkamatay niadtong ikaduhang-siglong mga magsusulat ug mga pangulo, ang Simbahan nakakaplag sa iyang kaugalingon . . . nga nagpalayo ug hinay apan sa walay hunong ngadto nianang puntoha . . . diin sa Konsilyo sa Nicaea nakab-ot ang tayuktok niining tanang ginagmay nga pagkutkut sa unang pagtuo. Didto, ang usa ka gamay mabalhinon nga minoriya, sa malansison nagpugos sa madinawatong mayoriya sa pagdawat sa iyang erehes nga pagtuo, ug pinaagi sa politikanhong mga awtoridad sa luyo niana, nagpugos, naghulhog ug naghulga kanila kinsa nagtinguha sa pagmentinar sa kalunsay sa ilang pagtuo nga walay buling.”¹⁰

Ang Konsilyo sa Konstantinople

Sa pagka 381 K.P., ang Konsilyo sa Konstantinople naglig-on sa Nicene nga Kredo. Ug kana midugang sa laing butang. Kana nagtawag sa balaang espiritu ug “Ginoo” ug “maghahatag-kinabuhi.” Ang gipalapad nga kredo sa 381 K.P. (nga sa dakong sukod mao ang ginagamit diha sa mga simbahan karong adlawa ug nga gitawag “ang Nicene nga Kredo”) nagpakita nga ang Kakristiyanohan anaa sa ngilit sa pagmugna sa bug-os-naugmad nga pagtulon-an sa Trinitaryan. Bisan pa, dili ngani kining konsilyoha ang nakakompleto nianang doktrinaha. Ang New Catholic Encyclopedia miangkon:

“Makaiikag nga 60 ka tuig pagkatapos sa Nicaea I ang Konsilyo sa Konstantinople I [381 K.P.] naglikay sa homoousios diha sa iyang paghubit sa pagkadiyosnon sa Balaang Espiritu.”¹¹

“Ang mga iskolar nalibog sa dayag nga kahuyang sa pagpahayag sa bahin niining kredo; ang iyang kapakyasan, pananglitan, sa paggamit sa pulong homoousios bahin sa Balaang Espiritu ingong kasama sa substansiya uban sa Amahan ug Anak.”¹²

Kanang samang ensiklopedia miangkon: “Ang homoousios dili makita diha sa Kasulatan.”¹³ Wala, ang Bibliya wala mogamit niana nga pulong alang sa balaang espiritu o alang sa Anak ingong kasama sa substansiya uban sa Diyos. Kana usa ka di-biblikanhong pamulong nga nakatabang sa pagtultol ngadto sa di-biblikanhon, sa pagkatinuod, batok-biblikanhon, nga doktrina sa Trinidad.

Bisan human sa Konstantinople, kadto maoy mga siglo ayha pa ang pagtulon-an sa Trinidad gidawat sa tibuok Kakristiyanohan. Ang New Catholic Encyclopedia nag-ingon: “Sa Kasadpan . . . usa ka tiningob nga kahilom morag midaog kon bahin sa Konstantinople I ug sa iyang kredo.”¹⁴ Kining tinubdan nagpakita nga ang kredo sa konsilyo maoy wala mailhi sa makaylapon diha sa Kasadpan hangtod sa ikapito o ikawalo nga siglo.

Ang mga iskolar usab nagdawat nga ang Kredong Athanasianhon, sa subsob kutloon ingong usa ka sukdanang kahubitan ug pagpaluyo sa Trinidad, wala sulata ni Athanasius apan sa usa ka wala hiilhi nga awtor sa mas ulahi pa. Ang The New Encyclopædia Britannica mikomento:

“Ang kredo wala hiilhi sa Sidlakang Simbahan hangtod sa ika-12ng siglo. Sukad sa ika-17ng siglo, ang mga iskolar nagkauyon sa linangkob nga ang Kredo nga Athanasianhon wala isulat ni Athanasius (namatay niadtong 373) apan malagmit namugna sa habagatang Pransiya sa panahon sa ika-5ng siglo. . . . Ang impluwensiya sa Kredo morag didto ilabina sa habagatang Pransiya ug sa Espanya sa ika-6 ug ika-7ng mga siglo. Kadto gigamit diha sa liturhiya sa simbahan sa Alemanya sa ika-9 nga siglo ug mao-maong paagi sa ulahi sa Roma.”¹⁵

Kon sa Unsang Paagi Kini Naugmad

Ang Trinidad nga doktrina nagsugod sa iyang inanay nga kaugmaran latas sa yugtong mga siglo. Ang trinitaryanhong mga ideya sa Gregong mga pilosopo sama ni Plato, nga nagkinabuhi mga pipila ka siglo una ni Kristo, sa inanay mingyuhot ngadto sa mga pagtulon-an sa simbahan. Sama sa giingon sa The Church of the First Three Centuries:

“Kami nagtuo nga ang doktrina sa Trinidad may inanay ug ulahi nga kaugmaran; nga may sinugdanan diha sa usa ka bug-os langyaw nga tinubdan gikan nianang iyaha sa Hudiyonhon ug Kristohanong Kasulatan; nga kini mitubo, ug gisumpay sa Kristiyanidad, pinaagi sa mga kamot sa Naimpluwensiyahan ni Plato nga mga Amahan; nga sa panahon ni Justin, ug dugay human niana, ang lahi nga kinaiyahan ug pagkaubos sa Anak sa tibuok yuta gitudlo; ug nga ang unang hanap nga laraw lamang sa Trinidad ang nadayag niadto.”¹⁶

Una pa kang Plato, mga tinagutlo, o mga trinidad, maoy sagad sa Babilonya ug Ehipto. Ug ang mga tinguha sa mga pangulo sa simbahan sa pagdani sa mga dili magtutuo diha sa Romanong kalibotan miagak ngadto sa inanay nga pagsagol sa pila niadtong mga ideyaha ngadto sa Kristiyanidad. Kini ngadto-ngadto mitultol sa pagdawat sa pagtuo nga ang Anak ug ang balaang espiritu maoy katupong sa Amahan.a

Bisan ngani ang pulong “Trinidad” sa hinayhinay lamang gidawat. Sa kaulahiang katunga sa ikaduhang siglo nga si Theophilus, obispo sa Antioquia sa Syria, misulat sa Grego ug nagpaila sa pulong tri·asʹ, nagkahulogan “tinagutlo,” o “trinidad.” Unya ang Latin nga magsusulat nga si Tertullian sa Cartago, Amihanang Aprika, nagpailaila nganha sa iyang mga sinulat sa pulong trinitas, nga nagkahulogan “trinidad.”b Apan ang pulong tri·asʹ dili makita diha sa dinasig Kristohanong Gregong Kasulatan, ug ang pulong trinitas dili makita diha sa Latin nga hubad sa Bibliya gitawag nga Vulgate. Ang bisan hain niana nga ekspresyon maoy dili Biblikanhon. Apan ang pulong “Trinidad,” nga gipasikad sa paganong mga ideya, mingyuhot ngadto sa literatura sa mga simbahan ug pagkatapos sa ikaupat nga siglo nahimong bahin sa ilang pagtulon-an.

Busa, dili nga ang mga iskolar nagsusi pag-ayo sa Bibliya aron makita kon ang maong doktrina gitudlo dinha niana. Inay, ang politika sa sekular ug sa simbahan ang sa dakong bahin nagpiho sa doktrina. Diha sa librong The Christian Tradition, ang awtor nga si Jaroslav Pelikan nagdala sa pagtagad sa “dili-teolohikanhong mga pasikaranan diha sa lantugi, nga daghan kanila morag andam sa makadaghan sa pagpiho sa iyang sangpotanan, aron lamang supakon sa laing mga kusog nga may samang kahinungdanon. Ang doktrina subsob morag mao ang biktima—​o ang produkto​—sa mga politika sa simbahan ug sa mga panagbangi sa personalidad.”¹⁷ Ang propesor sa Yale nga si E. Washburn Hopkins nagpahayag niining paagiha: “Ang kataposan ortodoksong kahubitan sa trinidad maoy sa dakong bahin usa ka butang sa politika sa simbahan.”¹⁸

Pagkadili-makataronganon sa Trinidad nga doktrina kon itandi sa yano nga pagtulon-an sa Bibliya nga ang Diyos maoy supremo ug walay kasama! Sama sa gisulti sa Diyos, “sa kang kinsa man ninyo ipanig-ingon ako ug magahimo kanako nga sama ug itanding ako aron nga kami magakasama?”​—Isaias 46:5.

Kon Unsay Iyang Gihawasan

Unsa ang gihawasan sa inanay nga kaugmaran sa Trinidad nga ideya? Kana bahin sa pagkahulog gikan sa matuod nga Kristiyanidad nga gitagna ni Jesus. (Mateo 13:24-43) Si apostol Pablo usab nanagna sa umaabot nga apostasiya:

“Ang panahon tinong moabot sa dihang, kay dili na matagbaw sa maayong pagtulon-an, ang mga tawo magmaikagon alang sa kinabag-ohang mga butang ug magpaalirong sa ilang kaugalingon ug daghang mga magtutudlo sumala sa ilang kaugalingong mga pangibog; ug unya, inay kay maminaw sa kamatuoran, sila moliso ngadto sa mga tinumotumo.”​—2 Timoteo 4:3, 4, Katolikong Jerusalem Bible.

Usa niadtong mga tinumotumo mao ang pagtulon-an sa Trinidad. Pila ka laing mga tinumotumo nga langyaw sa Kristiyanidad ang inanay usab nga naugmad: ang kinaiyanhong imortalidad sa tawhanong kalag, purgatoryo, Limbo, ug walay kataposang pagsakit sa impiyerno.

Busa, unsa ang Trinidad nga doktrina? Sa pagkamatuod kana usa ka paganong doktrina nga nagtakoban ingong usa ka Kristohanon. Kana gipasiugda ni Satanas sa paglimbong sa katawhan, aron himoon ang Diyos nga makalibog ug misteryoso alang kanila. Kini misangpot usab sa ilang pagkahimong labing andam sa pagdawat sa ubang bakak relihiyosong mga ideya ug sayop nga mga buhat.

“Pinaagi sa Ilang mga Bunga”

Sa Mateo 7:15-19, si Jesus nag-ingon nga mailhan nimo ang bakak nga relihiyon gikan sa matuod nga relihiyon niining paagiha:

“Pagbantay kamo sa mga mini nga propeta nga moanha kaninyo nga managsapot sa pagkakarnero, apan diha sa sulod nila sila mga lobo nga manunukob. Pinaagi sa ilang mga bunga mamailhan ninyo sila. Ang mga tawo dili gayod mamupo ug parras gikan sa kasampinitan o sa igos gikan sa kadyapaan, sila ba? Sa susama matag maayong kahoy mamunga ug maayo, apan ang matag dunot nga kahoy mamungag dili maayo . . . Ang matag kahoy nga dili mamunga ug maayo pagaputlon ug ilabay ngadto sa kalayo.”

Tagda ang usa ka pananglitan. Si Jesus nag-ingon sa Juan 13:35: “Pinaagi niini ang tanan makaila kaninyo nga kamo ang akong mga tinun-an, kon kamo may paghigugma taliwala sa inyong kaugalingon.” Usab, sa 1 Juan 4:20 ug 21, ang dinasig nga Pulong sa Diyos nagpahayag:

“Kon ang bisan kinsa mosulti: ‘Ako nahigugma sa Diyos,’ ug unya nagdumot sa iyang igsoon, siya bakakon. Tungod kay siya nga wala maghigugma sa iyang igsoon, nga iyang nakita, dili makahigugma sa Diyos, nga dili niya makita. Ug kining sugo nga nabatonan gikan kaniya, nga ang usa nga naghigugma sa Diyos kinahanglang magahigugma sa iyang igsoon usab.”

Ipadapat ang paninugdang prinsipyo nga ang matuod nga mga Kristohanon kinahanglan maghigugmaay taliwala sa ilang kaugalingon sa nahitabo sa duha ka mga gubat sa kalibotan niining sigloha, maingon usab sa ubang mga away. Ang mga katawhan sa susamang mga relihiyon sa Kakristiyanohan nagsangka sa mga natad-awayan ug nagpatyanay sa usag usa tungod sa nasyonalistikong mga kalainan. Ang kada kiliran nangangkon nga Kristiyano, ug kada kiliran gipaluyohan sa iyang klerigo, nga nangangkon nga ang Diyos anaa sa ilang kiliran. Kanang pagpinatyanay sa “Kristiyano” sa “Kristiyano” maoy dunot nga bunga. Kana naglapas sa Kristohanong gugma, usa ka pagsalikway sa mga balaod sa Diyos.​—Tan-awa usab ang 1 Juan 3:10-12.

Usa ka Adlaw sa Pagsudya

Mao nga, ang pagkahulog gikan sa Kristiyanidad mitultol dili lamang ngadto sa di-diyosnong mga pagtuo, sama sa Trinidad nga doktrina, apan usab sa di-diyosnong mga buhat. Bisan pa, adunay adlaw sa pagsudya nga moabot, tungod kay si Jesus miingon: “Ang kada kahoy nga dili mamungag maayo pagaputlon ug ilabay ngadto sa kalayo.” Mao nga ang Pulong sa Diyos nag-aghat:

“Gula gikan kaniya [bakak nga relihiyon], katawhan ko, kon dili ninyo gusto nga maapil kaniya sa iyang mga sala, ug kon dili ninyo gusto nga makadawat ug bahin sa iyang mga hampak. Tungod kay ang iyang mga sala nagtipun-og sangko sa langit, ug ang Diyos naghinumdom sa iyang mga buhat sa inhustisya.”​—Pinadayag 18:4, 5.

Sa dili madugay ang Diyos ‘mobutang niini nganha sa mga kasingkasing’ sa politikanhong mga awtoridad aron sa pagliso batok sa bakak nga relihiyon. Sila “magakuniskunis kaniya ug . . . magakaon sa iyang mga unod nga bahin ug sa bug-os magasunog kaniya sa kalayo.” (Pinadayag 17:16, 17) Pagalaglagon sa walay kataposan ang bakak nga relihiyon uban sa iyang paganong mga pilosopiya mahitungod sa Diyos. Sa pagkamatuod, ang Diyos magaingon ngadto sa mga nagbatasan sa bakak nga relihiyon sama sa giingon ni Jesus sa iyang adlaw: “Ang inyong balay mabiniyaan kaninyo.”​—Mateo 23:38.

Ang matuod nga relihiyon maluwas sa panahon sa mga paghukom sa Diyos, aron nga, sa kataposan ang tanang dungog ug himaya igahatag ngadto sa Usa nga gitawag ni Jesus “ang bugtong tinuod nga Diyos.” Siya ang Usa nga giila sa salmista nga nagpahayag: “Ikaw, kansang ngalan mao si Jehova, ikaw lamang ang Labing Hataas ibabaw sa tibuok yuta.”​—Juan 17:3; Salmo 83:18.

Mga Reperensiya:

1. Encyclopædia Britannica, 1971, Tomo 6, panid 386.

2. A Short History of Christian Doctrine, ni Bernhard Lohse, 1963, panid 51.

3. Ibid., mga panid 52-3.

4. New Catholic Encyclopedia, 1967, Tomo VII, panid 115.

5. A Short History of Christianity, ni Martin E. Marty, 1959, panid 91.

6. A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, ni Philip Schaff ug Henry Wace, 1892, Tomo IV, panid xvii.

7. A Short History of Christian Doctrine, panid 53.

8. A Short History of Christianity, panid 91.

9. The Church of the First Three Centuries, ni Alvan Lamson, 1869, mga panid 75-6, 341.

10. Second Century Orthodoxy, ni J. A. Buckley, 1978, mga panid 114-15.

11. New Catholic Encyclopedia, 1967, Tomo VII, panid 115.

12. Ibid., Tomo IV, panid 436.

13. Ibid., panid 251.

14. Ibid., panid 436.

15. The New Encyclopædia Britannica, 1985, Ika-15ng Edisyon, Micropædia, Tomo 1, panid 665.

16. The Church of the First Three Centuries, panid  52.

17. The Christian Tradition, ni Jaroslav Pelikan, 1971, panid 173.

18. Origin and Evolution of Religion, ni E. Washburn Hopkins, 1923, panid 339.

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 22]

Ang Diyos mopahinabo sa politikal nga mga awtoridad sa pagbalitok sa bakak nga relihiyon

[Hulagway sa panid 24]

Ang tinuod nga relihiyon maluwas sa panahon sa mga paghukom sa Diyos