Si Maimonides—Ang Tawong Nagbag-o sa Hudaismo

“GIKAN ni Moises ngadto kang Moises walay usang sama kang Moises.” Giila sa daghang Hudiyo kining tanghagaong panultihon ingong usa ka pagpahayag ug pagdayeg sa ika-12ng-siglo nga Hudiyong pilosopo, tigkodigo, ug komentarista sa Talmud ug sa Kasulatan, si Moses Ben Maimon​—nailhan usab nga Maimonides ug Rambam.a Karong adlawa daghan ang wala makaila kang Maimonides, apan ang iyang mga sinulat dulot ug epekto sa panghunahuna sa Hudiyo, Muslim, ug sa iglesya sa iyang adlaw. Sa estrikto ug literal nga paagi, gitukib niya pag-usab ang Hudaismo. Kinsa ba si Maimonides, ug nganong gisabot sa daghang Hudiyo nga siya “ang ikaduhang Moises”?

Kinsa si Maimonides?

Si Maimonides natawo sa Córdoba, Espanya, niadtong 1135. Ang iyang amahan, si Maimon, kinsa mitagana sa kinadak-an sa iyang sayong relihiyosong pagbansay, maoy iladong eskolar gikan sa usa ka madungganong rabinikal nga pamilya. Sa dihang ang mga Almohad nagpukan sa Córdoba niadtong 1148, ang mga Hudiyo miatubang sa pagpili nga makombertir sa Islam o mokalagiw. Kadto ang sinugdanan sa taas nga yugto sa paglaaglaag sa pamilyang Maimonides. Sa 1160 sila mipuyo sa Fez, Morocco, diin nakadawat siya ug pagbansay ingong doktor. Sa 1165 kinahanglang mokalagiw ang iyang pamilya ngadto sa Palestina.

Bisan pa niana, dili lig-on ang kahimtang sa Israel. Ang gamayng komunidad sa mga Hudiyo nag-atubang ug kapeligrohan gikan sa samang mga Krusadero sa Kakristiyanohan ug sa mga puwersang Muslim. Human sa wala dangtig unom ka bulan sa “Balaang Yuta,” si Maimonides ug ang pamilya midangop sa Fustat, ang Karaang Siyudad sa Cairo, Ehipto. Didto bug-os nga nailhan ang mga abilidad ni Maimonides. Sa 1177 siya nahimong pangulo sa Hudiyohanong komunidad, ug sa 1185 siya natudlong doktor alang sa korte sa bantogang Muslim nga pangulo nga si Saladin. Si Maimonides naghupot niining duha ka katungdanan hangtod sa iyang kamatayon niadtong 1204. Ang iyang kahanas sa pagpanambal ilado kaayo nga giingon nga gikan ka layo sama sa Inglaterra, gisulayan ni Haring Richard nga Leyonon-ug-Kasingkasing ang pagkuha kang Maimonides ingong personal niyang doktor.

Unsay Iyang Gisulat?

Si Maimonides usa ka magsusulat nga daghag sinulat. Samtang nagakalagiw gikan sa paglutos sa Muslim, nga nagtagotago ug nagkinabuhing layas, siya naghugpong sa kadaghanan sa iyang unang dakong basahon, ang Commentary on the Mishnah.b Nga sinulat sa Arabiko, kini nagpatin-aw sa daghan sa mga ideya ug mga termino sa Mishnah, usahay mitipas ngadto sa mga pagpatin-aw sa pilosopiya ni Maimonides bahin sa Hudaismo. Sa seksiyong nagsaysay sa sinulat-pamatbat nga Sanhedrin, si Maimonides mibalay ug 13 ka pangunang mga prinsipyo sa Hudiyohanong pagtuo. Ang Hudaismo wala gayod makahubit ug usa ka pormal nga kredo, o deklarasyon sa mga tinuohan. Karon, ang 13 ka Prinsipyo sa Pagtuo ni Maimonides nahimong usa ka hularan sa sunodsunod nga mga kahan-ayan sa Hudiyohanong kredo.​—Tan-awa ang kahon, panid 23.

Gitinguha ni Maimonides ang pagbatbat sa makataronganong han-ay sa tanang butang, pisikal man o espirituwal. Gisalikway niya ang pagkamotuo-dayon, nga nangayog mga katin-awan alang sa tanang butang nga binase sa giisip niyang makataronganong mga pruyba ug lohika. Kining kinaiyanhong hilig misangpot sa pagsulat sa iyang obra maestra​—ang Mishneh Torah.c

Sa adlaw ni Maimonides ang mga Hudiyo nag-isip sa “Torah,” o “Kasugoan,” ingong gipadapat dili lamang nganha sa sinulat nga mga pulong nga gisulat ni Moises kondili nganha sa tanang rabinikal nga paghubad sa maong Kasugoan latas sa kasiglohan. Kining mga ideyaha nasulat diha sa Talmud ug sa libolibong rabinikal nga mga desisyon ug mga sinulat bahin sa Talmud. Naila ni Maimonides nga tungod sa pagkadaghan ug pagkalamukat nianang tanang impormasyon ang kasagarang Hudiyo dili makaarang sa paghimog mga desisyon nga nag-apektar sa iyang matag-adlawng kinabuhi. Ang kadaghanan dili makahimog tibuok-kinabuhing pagtuon sa tanang rabinikal nga katitikan, nga ang kinadak-an niana gisulat sa lisod nga Aramaiko. Ang solusyon ni Maimonides mao ang paghashas sa maong impormasyon, nga gipasiugda ang praktikal nga mga desisyon, ug giorganisar kana ngadto sa usa ka hapsayng sistema sa 14 ka basahon, nga gibahin sumala sa ulohan. Gisulat niya kana sa labing tin-aw, larinong Hebreohanon.

Ang Mishneh Torah maoy praktikal kaayong giya nga nahadlok ang pila ka Hudiyong mga pangulo nga ang Talmud bug-os nga mapulihan niini. Ugaling, bisan kadtong supak miila sa tumang kahanas sa maong basahon. Kining labihan ka organisadong kodigo maoy rebolusyonaryong kahimoan, nga nagbag-o sa usa ka sistema sa Hudaismo nga dili makalangkit o makapaayon ang ordinaryong tawo.

Unya, gisugdan pagsulat ni Maimonides ang laing dakong basahon​—The Guide for the Perplexed. Tungod sa paghubad sa Gregong mga klasiko ngadto sa Arabiko, mas daghang Hudiyo nasinati kang Aristotle ug ubang mga pilosopo. Nalibog ang pipila, kay nalisdan nga ipahiuyon ang literal nga kahulogan sa mga termino sa Bibliya uban sa pilosopiya. Sa The Guide for the Perplexed, si Maimonides, kinsa midayeg pag-ayo kang Aristotle, naningkamot nga isaysay ang diwa sa Bibliya ug sa Hudaismo sa paaging nahiuyon sa pilosopikanhong panghunahuna ug lohika.​—Itandi ang 1 Corinto 2:1-5, 11-16.

Dugang pa sa maong dagkong mga basahon ug sa ubang relihiyosong mga sinulat, si Maimonides misulat sa awtoritatibong paagi sa mga natad sa medisina ug astronomiya. Ang laing kinaiya sa daghan niyang sinulat kinahanglang dili kalimtan. Mikomento ang Encyclopaedia Judaica: “Ang mga sulat ni Maimonides nagtimaan sa usa ka halandumong yugto sa pagpanulat. Siya ang unang Hudiyo nga tigsulat kansang mga sulat sagad gitipigan. . . . Ang iyang mga sulat nakatandog sa hunahuna ug kasingkasing sa iyang mga gisulatan, ug iyang gilainlain ang iyang estilo aron mobagay kanila.”

Unsay Iyang Gitudlo?

Sa iyang 13 ka Prinsipyo sa Pagtuo, si Maimonides mihatag ug usa ka tin-awng laraw sa tinuohan, nga pipila niini gipasukad sa Kasulatan. Bisan pa niana, ang mga prinsipyo siyete ug nuybe misupak sa diwa sa binase sa Kasulatan nga pagtuo kang Jesus ingong ang Mesiyas.d Sa pagtagad sa apostatang mga pagtulon-an sa Kakristiyanohan, sama sa Trinidad, ug sa dayag nga pagkasalingkapaw nga gihulagway sa pagbanaw-sa-dugo sa mga Krusada, dili katingad-an nga si Maimonides wala magtugkad sa isyu sa pagka-Mesiyas ni Jesus.​—Mateo 7:21-23; 2 Pedro 2:1, 2.

Si Maimonides misulat: “Aduna pa bay labawng kapandolanan kay sa [Kristiyanidad]? Ang tanang propeta naghisgot nga ang Mesiyas mao ang manunubos sa Israel ug manluluwas niini . . . [Sa kasukwahi, ang Kristiyanidad] nagpahinabo nga gipamatay ang mga Hudiyo pinaagi sa espada, nga natibulaag ug nahimong mapaubsanon ang mga nahibilin kanila, nga nabag-o ang Torah, ug ang kinabag-an sa kalibotan nakasala ug nag-alagad sa usa ka diyosdiyos nga lahi sa Ginoo.”​—Mishneh Torah, “Ang mga Balaod sa mga Hari ug ang Ilang mga Gubat,” kapitulo 11.

Ugaling lang, bisan pa sa tanang pagtahod nga gipakita kaniya, daghang Hudiyo mopalabi nga dili magtagad kang Maimonides bahin sa pila ka isyu nga iyang gihisgotan nga prangka kaayo. Tungod sa nagausbawng impluwensiya sa misteryosong Hudaismo (Kabbalah), ang astrolohiya nagkapopular taliwala sa mga Hudiyo. Si Maimonides misulat: “Si bisan kinsa nga nalangkit sa astrolohiya ug nagplano sa iyang buluhaton o usa ka biyahe nga gibase sa panahong gitakda niadtong nagsusi sa mga langit pagalatoson . . . Kining tanang butang maoy kabakakan ug panglimbong . . . Si bisan kinsa nga motuo niining mga butanga . . . maoy kuwanggol ug kulang sa maayong panimuot.”​—Mishneh Torah, “Mga Balaod sa Idolatriya,” kapitulo 11; itandi ang Levitico 19:26; Deuteronomio 18:9-13.

Si Maimonides mahaitong misaway usab sa laing batasan: “[Ang mga rabbi] nangayog tinong mga kantidad sa salapi alang sa ilang kaugalingon gikan sa mga indibiduwal ug mga komunidad ug nagpahunahuna sa mga tawo, nga bug-os binuang, nga kini maoy katungdanan ug angay . . . Kining tanan sayop. Walay usa ka buok pulong, diha kaha sa Torah o sa mga panultihon sa [Talmudikong] mga makinaadmanon, nga mosuportar sa maong tinuohan.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) Kasukwahi niining mga rabbi, si Maimonides naghago gayod sa pagbuhi sa iyang kaugalingon ingong usa ka doktor, nga wala gayod magdawat ug bayad alang sa relihiyosong mga serbisyo.​—Itandi ang 2 Corinto 2:17; 1 Tesalonica 2:9.

Sa Unsang Paagi Naapektahan ang Hudaismo ug Ubang mga Tinuohan?

Si Propesor Yeshaiahu Leibowitz sa Hebrew University, sa Jerusalem, miingon: “Si Maimonides mao ang labing makapaimpluwensiyang tawo sa kasaysayan sa Hudaismo, gikan sa panahon sa mga Patriarka ug sa mga Propeta hangtod sa pagkakaron.” Ang Encyclopaedia Judaica mikomento: “Ang impluwensiya ni Maimonides sa umaabot nga kaugmaran sa Hudaismo dili makalkulo. . . . Si C. Tchernowitz . . . miingon pa gani nga kon dili pa tungod kang Maimonides ang Hudaismo nabungkag na unta ngadto sa lainlaing mga sekta ug mga tinuohan . . . Ang paghiusa sa lainlaing mga kiling sa hunahuna mao ang iyang dakong kahimoan.”

Pinaagi sa pag-organisar pag-usab sa panghunahunang Hudiyohanon aron mohaom sa iyang kaugalingong mga ideya sa kahan-ayan ug lohika, si Maimonides nagbag-o sa Hudaismo. Ang mga eskolar ug ang mga masa samang nag-isip nga praktikal ug madanihon kining bag-ong kahubitan. Bisan ang iyang mga magsusupak sa kadugayan midawat sa kadaghanan sa pamaagi ni Maimonides. Bisan pag ang katuyoan sa iyang mga sinulat mao ang pagpahigawas sa mga Hudiyo sa panginahanglan nga magdepende sa dili-matapos nga mga komentaryo, ang tag-as nga mga komentaryo sa wala madugay nahisulat bahin sa iyang mga buhat.

Ang Encyclopaedia Judaica mikomento: “Si Maimonides mao . . . ang labing importanteng Hudiyong pilosopo sa Edad Media, ug ang iyang Guide of the Perplexed mao ang labing hinungdanong basahon sa pilosopiya nga nagama sa usa ka Hudiyo.” Bisan tuod sinulat sa Arabiko, ang The Guide for the Perplexed nahubad ngadto sa Hebreohanon panahon sa pagkinabuhi ni Maimonides ug wala madugay human niadto ngadto sa Latin, nga naandam alang sa pagtuon sa tibuok Uropa. Ingong sangpotanan, ang kang Maimonides nga talagsaong panagtapo sa pilosopiya ni Aristotle uban sa panghunahunang Hudaismo daling nakalusot ngadto sa pangunang panghunahuna sa Kakristiyanohan. Ang mga eskolar sa Kakristiyanohan niadtong yugtoa, sama kang Albertus Magnus ug Thomas Aquinas, sagad mopunting sa mga hunahuna ni Maimonides. Ang mga eskolar sa Islam naimpluwensiyahan usab. Ang pinilosopong paagi ni Maimonides nag-impluwensiya sa ulahing Hudiyong mga pilosopo, sama kang Baruch Spinoza, sa pagbulag sa bug-os sa ortodoksong Hudaismo.

Si Maimonides tingali isipong usa ka tawong Renaissance o tawong utokan nga nagkinabuhi sa wala pa ang Renaissance. Ang iyang pag-insistir nga ang pagtuo mahimong uyon sa katarongan maoy balido gihapong prinsipyo. Kining prinsipyoha miagak kaniya sa maisogong pagpahayag batok sa relihiyosong patuotuo. Bisan pa, ang daotang panig-ingnan sa Kakristiyanohan ug ang pilosopikanhong impluwensiya ni Aristotle sagad nakapugong kaniya sa pagkab-ot ug mga konklusyong bug-os nga uyon sa kamatuoran sa Bibliya. Bisan pag dili tanan mouyon sa komentong gisulat sa lubnganan ni Maimonides​—“Gikan kang Moises ngadto kang Moises, walay usang sama kang Moises”​—pagadawaton nga iyang gibag-o ang paagi ug gambalay sa Hudaismo.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 23]

13 KA PRINSIPYO SA TINUOHAN NI MAIMONIDESe

1. Ang Diyos mao ang Maglalalang ug Magmamando sa tanang butang. Siya lamang ang nagbuhat, nagabuhat, ug magabuhat sa tanang butang.

2. Ang Diyos usa lamang. Walay panaghiusa nga sa bisan unsang paagi nahisama sa Iyaha.

3. Ang Diyos walay lawas. Ang pisikal nga mga ideya dili mapadapat Kaniya.

4. Ang Diyos mao ang una ug ang kataposan.

5. Tukma ang pag-ampo ngadto sa Diyos lamang. Ang usa dili mahimong moampo ngadto kang bisan kinsa o sa bisan unsa.

6. Ang tanang pulong sa mga propeta maoy tinuod.

7. Ang propesiya ni Moises bug-os nga matuod. Siya ang panguna sa tanang propeta, sa mga nahiuna ug misunod kaniya.

8. Ang tibuok Torah nga anaa nato karon mao ang nahatag kang Moises.

9. Ang Torah dili pagausbon, ug ang Diyos dili na mohatag ug lain.

10. Ang Diyos nahibalo sa tanang buhat ug panghunahuna sa tawo.

11. Ang Diyos magaganti niadtong nagasunod sa Iyang mga sugo, ug naga silot niadtong nagalapas Kaniya.

12. Ang Mesiyas moabot.

13. Ang mga patay pagabanhawon.

[Footnote]

[Picture Credit Line sa panid 21]

Hudiyohanong Dibisyon / The New York Public Library / Astor, Lenox, ug Tilden Foundations