Usa ka Tig-imprinta nga Nagbilig Iyang Marka

NAKASULAY ka na ba sa pagpangita sa usa ka teksto sa Bibliya apan dili makahinumdom kon asa kini makita? Apan, pinaagi lamang sa paghinumdom sa usa ka pulong, makit-an nimo kini pinaagi sa paggamit sa concordance sa Bibliya. O tingali nakatambong ka sa usa ka Kristohanong panagkatigom diin gatosan, o gani linibo, sa mga tumatambong ang nakaukab na sa ilang mga Bibliya sa pagbasa sa teksto mga segundo lamang human kini gisitar.

Sa bisan hain niini nga kahimtang, utangan ka sa usa ka tawo nga tingali wala ka makaila. Iyang gipasayon ang imong pagtuon sa Bibliya, ug nakatabang usab siya sa pagtino nga atong mabatonan karon ang tukmang mga Bibliya. Gani iyang naimpluwensiyahan ang paagi sa pagkomposo sa daghang Bibliya.

Ang tawo mao si Robert Estienne.a Usa siya ka tig-imprinta, anak sa usa ka tig-imprinta, sa Paris, Pransiya, duol sa pagsugod sa ika-16 nga siglo. Panahon kadto sa Renaissance ug sa Repormasyon. Ang prensa sa pag-imprinta nahimong galamiton niining duha. Si Henri Estienne, ang amahan ni Robert, maoy usa ka iladong tig-imprinta, nga nakagama sa pipila ka kinamaayohang mga edisyon sa libro nga gipatik panahon sa Renaissance. Ang iyang mga obra naglakip sa akademiko ug Biblikanhong mga sinulat alang sa University of Paris ug sa tunghaan niini sa teolohiya​—ang Sorbonne.

Apan ipunting nato ang atong pagtagad sa anak, si Robert Estienne. Diyutay ra ang nahibaloan bahin sa iyang pormal nga edukasyon. Apan, sukad pa sa pagkabata, iyang nahanas ang Latin ug sa wala madugay nakakat-on usab sa Grego ug Hebreohanon. Gikan sa iyang amahan, si Robert nakakat-on sa arte sa pag-imprinta. Sa dihang mipuli siya sa prensa ni Henri niadtong 1526, si Robert Estienne nailhan na ingong usa ka eskolar nga may taas ug sukdanan sa pinulongan. Bisan tuod siya nagpatik ug hinashasang mga edisyon sa literaturang Latin ug ubang binatid nga mga sinulat, ang iyang una ug dili malalis nga gugma mao ang Bibliya. Naghinamhinam nga mahimo diha sa Latin nga Bibliya ang nahimo na alang sa klasikal nga literaturang Latin, gisugdan ni Estienne ang pagpasig-uli pag-usab kutob sa mahimo sa orihinal nga ikalimang-siglong teksto sa Latin Vulgate nga Bibliya ni Jerome.

Usa ka Hinashasang Vulgate

Si Jerome nakahubad gikan sa orihinal nga Hebreohanon ug Gregong Bibliya, apan sa adlaw ni Estienne, ang Vulgate naglungtad na sa usa ka libo ka tuig. Daghang sayop ug mga sambog ang nakasulod ingong sangpotanan sa mga kaliwatan nga pagkopya sa Vulgate. Dugang pa, sa panahon sa Edad Medya, ang dinasig-sa-Diyos nga mga pulong sa Bibliya gisapawan ug magubot nga mga sugilambong sa edad medya, mga teksto nga gihatagag laing kahulogan, ug gisal-otan ug dili-tinuod nga mga teksto. Nasambog kini pag-ayo diha sa teksto sa Bibliya nga gisugdan kinig dawat ingong dinasig nga mga sinulat.

Aron makuha ang tanang dili orihinal, gigamit ni Estienne ang mga pamaagi sa pag-analisar sa teksto nga gigamit sa pagtuon sa klasikal nga literatura. Nangita siyag labing karaan ug labing maayong mga manuskrito nga mabatonan. Sa mga librarya sa Paris ug sa sikbit nga mga dapit sama sa Évreux ug Soissons, nakadiskobre siya ug daghang karaang mga manuskrito, ang usa daw pinetsahan sukad pa sa ikaunom nga siglo. Maampingong gitandi ni Estienne ang lainlaing mga tekstong Latin bersikulo por bersikulo, gipili lamang ang mga teksto nga dayag nga kasaligan. Ang miresultang obra, Bibliya ni Estienne, unang gipatik niadtong 1528 ug maoy usa ka hinungdanong lakang sa paghashas sa pagkatukma sa teksto sa Bibliya. Ang hinashasang mga edisyon ni Estienne misunod. Gisulayan sa uban nga una kaniya ang pagtul-id sa Vulgate, apan ang iyang edisyon mao ang una nga nakahatag ug epektibong mga galamiton sa pagtul-id. Diha sa mga panaplin, gipaila ni Estienne kon diin iyang gikuha ang kaduhaduhaang mga teksto o kon diin posible ang labaw sa usa ka partikular nga bersiyon o pamulong. Gitala usab niya ang tinubdang manuskrito ingong awtoridad alang niining mga pagtul-id.

Si Estienne nagpailaila ug daghan pang ubang mga bahin nga bag-o sa ika-16 nga siglo. Iyang gilain ang Apokripal nga mga basahon ug ang Pulong sa Diyos. Iyang gibutang ang basahon sa Mga Buhat human sa mga Ebanghelyo ug una sa mga sulat ni Pablo. Sa ibabaw sa matag panid, gibutangan niya ug pila ka yawing mga pulong aron masayon sa mga magbabasa nga makita ang espisipikong mga pulong. Mao kini ang unang pananglitan sa kasagarang gitawag karon ug running head. Inay mogamit ug lutaw kaayong tipo nga Gothic, o itom nga letra, nga naimbento sa Alemanya, si Estienne maoy usa sa unang nag-imprinta sa tibuok Bibliya sa dili-kaayo-lutaw ug sayon-basahong romanong tipo nga mao nay kasagarang gigamit karon. Nagtagana usab siya ug daghang cross-references ug philological nga mga nota aron sa pagtabang sa pagpatin-aw sa pipila ka teksto.

Daghang harianog dugo ug mga obispo ang miapresyar sa Bibliya ni Estienne, tungod kay mas maayo kadto kay sa bisan unsang napatik nga edisyon sa Vulgate. Alang sa kanindot, pagkaobra, ug kasayon, ang iyang edisyon nahimong sukdanan ug sa wala madugay gisundog sa tibuok Uropa.

Ang Tig-imprinta sa Hari

“Nakita mo ba ang usa ka tawo nga batid sa iyang trabaho? Siya magtindog sa atubangan sa mga hari,” matud sa Proverbio 22:29. Ang mamugnaong kahanas sa pag-obra ug katakos sa pinulongan ni Estienne namatikdan sa hari sa Pransiya, si Francis I. Si Estienne nahimong tig-imprinta sa hari sa Latin, Hebreohanon, ug Grego. Sa ingon, si Estienne nakagama sa giisip hangtod karon ingong pipila ka obra maestra sa Pranses nga tipograpiya. Niadtong 1539 gisugdan niyag gama ang una ug kinamaayohang kompletong Hebreohanong Bibliya nga giimprinta sa Pransiya. Niadtong 1540 iyang gipailaila ang mga ilustrasyon diha sa iyang Latin nga Bibliya. Apan inay sa naandang hinandurawng mga paghulagway sa mga hitabo sa Bibliya nga kasagaran sa Edad Medya, si Estienne nagtaganag matulon-anong mga dibuho nga gipasukad sa ebidensiya sa arkeolohiya o mga sukod ug mga kahubitan nga makaplagan sa Bibliya mismo. Kining mga kahoyng timbre detalyadong naghulagway sa mga ulohang sama sa arka sa pakigtugon, mga sapot sa hataas nga saserdote, sa tabernakulo, ug templo ni Solomon.

Gigamit ang espesyal nga tipo sa Grego nga iyang gipidido alang sa pag-imprinta sa koleksiyon sa manuskrito sa hari, si Estienne mipadayon sa paggama sa unang pang-eskolar nga edisyon sa Kristohanong Gregong Kasulatan. Bisan tuod ang unang duha ka edisyon sa Gregong teksto ni Estienne wala makalabaw kay sa obra ni Desiderius Erasmus, sa ikatulong edisyon sa tuig 1550, gidugang ni Estienne ang mga pagtandi ug mga reperensiya gikan sa mga 15 ka manuskrito, lakip na sa ikalimang-siglo K.P. nga Codex Bezae ug sa Septuagint nga Bibliya. Kining edisyon ni Estienne kaylap kaayong gidawat nga sa ulahi kini nahimong basehanan alang sa gitawag nga Textus Receptus, o Gidawat nga Teksto, diin ang daghang ulahing mga hubad gibase, lakip na ang King James Version sa tuig 1611.

Ang Sorbonne Batok sa Repormasyon

Tungod sa pagkaylap sa mga ideya ni Luther ug sa ubang mga Repormador sa tibuok Uropa, naningkamot ang Katolikong Simbahan nga magamhan ang panghunahuna sa mga tawo pinaagi sa pagkontrolar kon unsay ilang basahon. Niadtong Hunyo 15, 1520, si Papa Leo X nagpagula ug sulat nga nagbaod nga walay librong imprintahon, ibaligya, o basahon nga naundan ug “mga erehiya” sa bisan diing Katolikong yuta ug nagsugo nga ipatuman sa sekular nga mga kagamhanan ang sulat diha sa ilang mga ginsakpan. Sa Inglaterra, gihatag ni Haring Henry VIII ang trabaho sa pagtuki ngadto sa Katolikong obispo nga si Cuthbert Tunstall. Ugaling, sa kadaghanan sa Uropa, ang dili malalis nga awtoridad may kalabotan sa doktrina, ikaduha sa papa, mao ang pakultad sa mga teologo sa University of Paris​—ang Sorbonne.

Ang Sorbonne mao ang tingog sa Katolikong ortodoksiya. Sa daghang siglo gilantaw kini ingong balwarte sa Katolikong pagtuo. Ang mga tigtuki sa Sorbonne supak sa tanang kritikal nga mga edisyon ug mga hubad sa Vulgate sa ordinaryong pinulongan, gilantaw kini nga dili lamang “walay kapuslanan sa simbahan apan makadaot pa.” Dili kini ikatingala sa panahon sa dihang ang mga Repormador nagpahayag ug mga pagduhaduha sa mga doktrina, mga seremonyas, ug mga tradisyon sa simbahan nga wala ipasukad sa awtoridad sa Kasulatan. Ugaling, giisip sa daghang teologo sa Sorbonne ang gipakabalaang mga doktrina sa simbahan ingong labing hinungdanon kay sa usa ka tukma nga pagbasa sa Bibliya mismo. Usa ka teologo nag-ingon: “Sa dihang nabatonan ang mga doktrina, ang Kasulatan maoy susama sa damba nga pagakuhaon human matukod ang bungbong.” Ang kadaghanan sa membro sa pakultad walay hibangkaagan sa Hebreohanon ug sa Grego, bisan pa ilang gitamay ang mga pagtuon ni Estienne ug sa ubang mga eskolar sa Renaissance nga nagtuki sa orihinal nga mga kahulogan sa mga pulong nga gigamit sa Bibliya. Usa ka propesor sa Sorbonne nangahas pa gani sa pag-ingon nga “ang pagpakaylap sa kahibalo bahin sa Grego ug Hebreohanon sa usa ka paagi magdasig sa paglaglag sa tanang relihiyon.”

Ang Sorbonne Miatake

Bisan tuod ang unang mga edisyon sa Vulgate ni Estienne nakapasar sa tigtuki sa pakultad, kini may mga suliran. Balik niadtong ika-13ng siglo, ang Vulgate gipakahamili ingong ang opisyal nga Bibliya sa unibersidad, ug alang sa daghang katawhan ang teksto niini maoy dili masayop. Gisaway pa gani sa pakultad ang tinahod nga eskolar nga si Erasmus tungod sa iyang obra diha sa Vulgate. Ang kamatuoran nga usa ka lokal ordinaryong tawo nga tig-imprinta ang nangahas sa pagtul-id sa opisyal nga teksto nakapatugaw sa pipila.

Tingali labaw sa tanan, ang panaplin nga mga nota ni Estienne mao ang nakapabalaka sa mga teologo. Ang mga nota nagpaduhaduha sa pagkatinuod sa teksto sa Vulgate. Ang tinguha ni Estienne sa pagpatin-aw sa pila ka mga teksto miresulta sa iyang pagkasinumbong ingong nanglapas sa kalibotan sa teolohiya. Iyang gipanghimakak ang sumbong, nga nangangkon nga ang iyang mga nota maoy mugbong mga sumaryo lamang o butang sa literatura. Pananglitan, ang iyang nota sa Genesis 37:35 nagpatin-aw nga ang pulong “impiyerno” [Latin, infernum] dili mahimong pagasabton nga usa ka dapit diin ang daotan pagasilotan. Ang pakultad nagsumbong nga iyang gipanghimakak ang pagkadili-mamatay sa kalag ug ang gahom sa pagpataliwala sa mga “santos.”

Hinunoa, si Estienne nakabaton ug pabor ug proteksiyon sa hari. Si Francis I nagpakitag dakong interes sa mga pagtuon sa Renaissance, ilabina ang obra sa iyang harianong tig-imprinta. Gikataho, si Francis I miduaw pa gani kang Estienne ug kas-a mapailobong naghulat samtang si Estienne naghimog pipila ka kataposang mga pagtul-id sa usa ka teksto. Tungod sa pagpaluyo sa hari, nasagubang ni Estienne ang Sorbonne.

Gidili sa mga Teologo ang Iyang mga Bibliya

Hinunoa, niadtong 1545, ang mga panghitabo miagak sa mga pakultad sa Sorbonne sa pagsentro sa ilang dakong kasuko kang Estienne. Sanglit nakakita sa kaayohan sa paghimog hiusang lihok batok sa mga Repormador, ang Katolikong mga unibersidad sa Cologne (Alemanya), Louvain (Belgium), ug Paris mas sayo pa niana nagkonsabo sa pagpanukiduki sa dili-ortodoksong mga pagtulon-an. Sa dihang gisulatan sa mga teologo sa Louvain University ang Sorbonne nga nagpahayag sa ilang katingala nga ang mga Bibliya ni Estienne dili makita diha sa listahan sa gidiling mga libro sa Paris, ang Sorbonne bakak nga mitubag nga ila gayod kanang idili kon ila kanang makita. Ang mga kaaway ni Estienne sa sulod sa pakultad karon masaligon nga ang nag-usa nga awtoridad sa mga pakultad sa Louvain ug Paris igo na sa pagkombinsir kang Francis I sa mga sayop sa iyang tig-imprinta.

Kasamtangan, tungod kay napasidan-an sa mga plano sa iyang mga kaaway, giunahan ug duaw ni Estienne ang hari. Misugyot si Estienne nga kon ang mga teologo makahimog listahan sa bisan unsang sayop nga ilang nakit-an, andam siya sa pagpatik niini uban sa mga pagtul-id sa mga teologo ug sa paglakip niini diha sa matag Bibliya nga ibaligya. Kini nga solusyon gipaboran sa hari. Iyang gihangyo si Pierre du Chastel, nga iyang harianong magbabasa, sa pag-atiman niining butanga. Sa Oktubre 1546 gisulatan sa pakultad si Du Chastel nga nagprotesta nga ang mga Bibliya ni Estienne maoy “pagkaon alang niadtong nagsalikway sa atong Pagtuo ug nagpaluyo sa naglungtad nga . . . mga erehiya” ug punog kasaypanan nga kini takos nga “wagtangon ug panason sa bug-os.” Wala makombinsir, ang hari karon personal nga nagsugo sa pakultad sa pagpatungha sa mga pagsaway aron nga kini mapatik uban sa mga Bibliya ni Estienne. Misaad sila nga ila kining himoon, apan sa pagkatinuod gihimo nila ang kutob sa ilang maarangan sa paglikay sa pagpatunghag detalyadong listahan sa giingong mga sayop.

Si Francis I namatay sa Marso 1547, ug uban kaniya nawala ang labing gamhanang kaabin ni Estienne batok sa gahom sa Sorbonne. Sa dihang si Henry II milingkod sa trono, iyang gibalik ang sugo sa iyang amahan sa pagpatungha sa pakultad ug listahan sa ilang giingong mga sayop. Apan, kay nakaobserbar kon giunsa paggamit sa mga prinsipeng Aleman ang Repormasyon alang sa politikal nga mga tumong, si Henry II wala kaayoy interes sa giingong mga bentaha o mga disbentaha sa mga Bibliya sa harianong tig-imprinta kay sa pagpabilin sa Pransiya nga Katoliko ug nahiusa ubos sa bag-ong hari niini. Niadtong Disyembre 10, 1547, ang Pribadong Konsilyo sa hari nakahukom sa pagdili sa pagbaligya sa mga Bibliya ni Estienne hangtod makapatungha ang mga teologo sa ilang listahan sa mga pagsaway.

Gisumbong Ingong Usa ka Erehes

Karon ang pakultad nangitag mga paagi aron ang kaso ni Estienne ikatugyan ngadto sa espesyal nga korte nga bag-o lang gitukod aron mohusay sa mga kaso sa erehiya. Nasayod pag-ayo si Estienne sa kapeligrohan nga iyang nasudlan. Sulod sa duha ka tuig sa pagkaporma niini, ang korte nailhan ingong chambre ardente, o “lawak sunoganan.” Duolan sa 60 ka biktima ang gipadala aron patyon sa estaka, lakip sa pipila ka tig-imprinta ug mga tigbaligyag libro nga gisunog nga buhi diha sa Place Maubert, pipila lamang ka minutong lakwon gikan sa balay ni Estienne. Ang balay ni Estienne balikbalik nga girekisa alang sa pila ka lugas nga ebidensiya batok kaniya. Kapin sa 80 ka saksi ang gipangutana. Ang mga impormer gisaaran nga hatagan ug ikaupat ka bahin sa kabtangan ni Estienne kon siya mapamatud-ang sad-an sa erehiya. Apan, ang ila lamang ebidensiya mao nga si Estienne dayag nga nagpatik sa iyang mga Bibliya.

Sa makausa pa ang hari nagmando nga isumiter sa pakultad ang ilang pagsaway ngadto sa iyang Pribadong Konsilyo. Wala magpadaog, ang pakultad mitubag nga ‘dili batasan sa mga teologo ang pagsulat sa ilang mga katarongan sa ilang pagsaway sa usa ka butang ingong erehiya apan motubag pinaagi lamang sa binaba nga pulong, nga kinahanglang imong tuohan, kay kondili mahimong walay kataposan ang pagsulat.’ Si Henry midungo. Ang kataposang pagdili gipahamtang. Halos ang tanang obra ni Estienne sa Bibliya nga napatik gidili. Bisan tuod nakalikay siya sa mga kalayo sa Place Maubert, mihukom siya sa pagbiya sa Pransiya atubangan sa bug-os nga pagdili sa iyang mga Bibliya ug sa posibleng dugang pagpanghasi.

Ang Milalin nga Tig-imprinta

Niadtong Nobyembre 1550, si Estienne mibalhin ngadto sa Geneva, Switzerland. Gihimo sa pakultad nga ilegal ang magpatik ug bisan unsang Bibliya sa Pransiya gawas sa Vulgate. Sa dihang libre na sa pagpatik kon unsay iyang gusto, si Estienne nagpatik pag-usab sa iyang Gregong “Bag-ong Testamento” niadtong 1551, uban sa duha ka Latin nga mga bersiyon (ang Vulgate ug ang kang Erasmus) sa tapad nga mga lindog. Kini iyang gisundan, niadtong 1552, uban sa Pranses nga hubad sa Gregong Kasulatan sa tapad nga lindog sa tekstong Latin ni Erasmus. Niining duha ka edisyon, gipailaila ni Estienne ang iyang sistema sa pagbahin sa mga teksto sa Bibliya ngadto sa numeradong mga bersikulo​—ang samang sistema nga maoy gigamit karon sa kadaghanan. Bisan tuod ang uban misulay kanhi ug lainlaing paagi sa pagbahin sa bersikulo, ang kang Estienne mao ang dinawat nga porma. Ang iyang Pranses nga Bibliya niadtong 1553 mao ang unang kompletong Bibliya nga may mga dibisyon sa bersikulo.

Ang duha ka bersiyon sa Latin nga Bibliya ni Estienne sa 1557 talagsaon usab sa iyang paggamit sa personal nga ngalan sa Diyos, Jehova, sa tibuok Hebreohanong Kasulatan. Sa panaplin sa ikaduhang salmo, iyang giingon nga ang paghulip ug ʼAdho·naiʹ alang sa Hebreohanong Tetragrammaton (יהוה) bug-os gipasukad sa Hudiyonhong patuotuo ug kinahanglang isalikway. Niini nga edisyon, si Estienne migamit ug mga italiko aron ipaila ang Latin nga mga pulong nga gidugang aron masabtan ang diwa sa Hebreohanon. Kining maong teknik gigamit sa ulahi sa ubang mga Bibliya, usa ka kabilin nga sagad nakapahibulong sa mga magbabasa karon nga naanad sa modernong paggamit sa italiko sa paghatag ug pagpasiugda.

Determinado nga ipaambit ang iyang kahibalo ngadto sa uban, gigugol ni Estienne ang iyang kinabuhi sa pagpatik sa Balaang Kasulatan. Kadtong karon nagpabili sa Pulong sa Diyos mapasalamaton sa iyang mga paningkamot ug alang sa paghago sa uban nga naningkamot gayod sa pagbukas sa mga pulong sa Bibliya ingon sa orihinal nga pagkasulat niini. Ang proseso nga ilang gisugdan nagpadayon samtang kita dugang makabaton ug tukmang kahibalo sa karaang mga pinulongan ug sa pagdiskobre ug mas karaan ug mas tukmang mga manuskrito sa Pulong sa Diyos. Sa hapit na siyang mamatay (1559), gitrabaho ni Estienne ang usa ka bag-ong hubad sa Gregong Kasulatan. Siya gipangutana: “Kinsay mopalit niana? Kinsay mobasa niana?” Masaligon siyang mitubag: ‘Ang tanang edukadong tawo nga adunay diyosnong debosyon.’

[Footnote]

[Hulagway sa panid 10]

Ang mga paningkamot ni Robert Estienne nakatabang sa mga kaliwatan sa mga estudyante sa Bibliya

[Credit Line]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Hulagway sa panid 12]

Ang matulon-anong mga ilustrasyon ni Estienne gisundog sa daghang kaliwatan

[Credit Line]

Bibliothèque Nationale, Paris