Si William Tyndale—Usa ka Tawo nga May Panan-aw

Si William Tyndale natawo sa Inglaterra “sa mga utlanan sa Wales,” malagmit sa Gloucestershire, bisan tuod ang tukma nga dapit ug petsa dili matino. Niadtong Oktubre 1994, gisaulog sa Inglaterra ang ika-500 nga anibersaryo sa pagkatawo sa lalaki nga “naghatag kanato sa atong Iningles nga Bibliya.” Tungod niini nga buhat si Tyndale gipatay. Ngano?

SI William Tyndale nanghawod sa pagtuon sa Grego ug Latin. Niadtong Hulyo 1515, sa nag-edad pa lamang ug 21 anyos, iyang nadawat ang titulong Master of Arts sa Oxford University. Pagka-1521 ordinado na siyang pari sa Romano Katoliko. Niadtong panahona ang Katolisismo sa Alemanya nagkagubot tungod sa kalihokan ni Martin Luther. Apan ang Inglaterra nagpabiling Katolikong nasod hangtod nga si Haring Henry VIII sa kataposan mibulag sa Roma niadtong 1534.

Bisan tuod Iningles ang kasagarang sinultihan sa panahon ni Tyndale, ang gigamit sa tanang edukasyon maoy Latin. Mao usab kini ang gigamit nga pinulongan sa simbahan ug sa Bibliya. Niadtong 1546 ang Konsilyo sa Trent nagpahayag pag-usab nga ang ikalimang-siglong Latin Vulgate ni Jerome mao ra gayod ang gamiton. Hinunoa, ang mga edukado lamang ang makabasa niini. Nganong ang mga tawo sa Inglaterra gihikawan sa Iningles nga Bibliya ug sa kagawasan sa pagbasa niini? “Gihubad usab ni Jerom[e] ang bibliya ngadto sa iyang lumad nga pinulongan: nganong dili usab nato kana buhaton?” nangatarongan si Tyndale.

Usa ka Lakang sa Pagtuo

Human sa iyang panahon sa Oxford ug malagmit sa dugang nga mga pagtuon sa Cambridge, si Tyndale nagtudlo sa batan-ong mga anak lalaki ni John Walsh sulod sa duha ka tuig sa Gloucestershire. Midako niining panahona ang iyang pangandoy sa paghubad sa Bibliya ngadto sa Ingles, ug sa walay duhaduha nakahigayon sa pag-ugmad sa iyang mga kahanas sa paghubad pinaagi sa tabang sa bag-ong teksto sa Bibliya ni Erasmus nga may nagtapad nga lindog sa Grego ug Latin. Niadtong 1523, gibiyaan ni Tyndale ang pamilyang Walsh ug mibiyahe ngadto sa London. Ang iyang tuyo mao ang pagpangayog permiso alang sa iyang hubad gikan kang Cuthbert Tunstall, obispo sa London.

Ang pagtugot ni Tunstall gikinahanglan tungod sa balaod sa konsilyo sa Oxford sa 1408, nga nailhang mga Konstitusyon sa Oxford, nga naglakip sa pagdili sa paghubad o pagbasa sa Bibliya sa lokal nga pinulongan, gawas kon tugotan sa obispo. Tungod sa pagpangahas sa pagsupak niini nga pagdili, daghang nagpanawng mga magwawali nga nailhang mga Lollard gisunog ingong mga erehes. Kining mga Lollard nagbasa ug nag-apod-apod sa Bibliya ni John Wycliffe, usa ka hubad nga Iningles gikan sa Vulgate. Gibati ni Tyndale nga miabot na ang panahon sa paghubad sa Kristohanong mga sinulat gikan sa Grego ngadto sa usa ka bag-o, kasaligang bersiyon alang sa iyang iglesya ug alang sa katawhan sa Inglaterra.

Si Obispo Tunstall maoy tawo sa kahibalo nga dakog nahimo sa pagdasig kang Erasmus. Aron pamatud-an ang iyang kaugalingong mga kahanas, gihubad ni Tyndale ang usa sa mga balak ni Isocrates, usa ka lisod sabton nga Gregong teksto aron maaprobahan ni Tunstall. Naglaom gayod si Tyndale nga makighigala si Tunstall ug mopaluyo ug modawat sa iyang tanyag sa paghubad sa Kasulatan. Unsay himoon sa obispo?

Pagsalikway​—Ngano?

Bisan tuod si Tyndale dunay pormal nga sulat sa pagpailaila sa iyang kaugalingon, si Tunstall mibalibad sa pagpakigkita kaniya. Busa si Tyndale napugos sa pagsulat sa pagpangayog higayon nga mainterbiyu. Kon si Tunstall ba sa ulahi nagpaubos aron makigkita kang Tyndale maoy wala masayri, apan ang iyang mensahe mao, ‘Walay lugar ang akong balay.’ Nganong tinuyo nga giayran ni Tunstall si Tyndale?

Ang kalihokan sa repormasyon ni Luther sa kontinente sa Uropa nakapahinabog dakong kabalaka sa Katolikong Iglesya, nga may mga epekto sa Inglaterra. Niadtong 1521, si Haring Henry VIII nagluwat ug usa ka kusganong sulat nga naglaban sa papa batok kang Luther. Agig utang-kabubut-on gihatagan sa papa si Henry ug titulong “Tigpanalipod sa Pagtuo.”a Si Kardinal Wolsey ni Henry aktibo usab, nga naglaglag sa ilegal nga pagpasulod gikan sa gawas sa mga basahon ni Luther. Ingong obispong Katoliko nga maunongon sa papa, sa hari, ug sa iyang kardinal, si Tunstall mibati nga may obligasyon sa pagsanta sa bisan unsang kaisipan nga may simpatiya sa rebeldeng si Luther. Si Tyndale maoy usa ka pangunang gikatahapan. Ngano?

Sa panahon sa iyang pagpuyo uban sa pamilyang Walsh, si Tyndale maisogong nakasulti batok sa kawalay-alamag ug pagkapig-ot ug pangisip sa lokal nga klero. Taliwala kanila mao si John Stokesley nga nakaila kang Tyndale sa Oxford. Siya sa ulahi ang mipuli kang Cuthbert Tunstall ingong obispo sa London.

Ang pagbatok kang Tyndale dayag usab diha sa komprontasyon uban sa taas-ug-ranggo nga klerigo kinsa miingon: “Mas maayo pang wala kitay balaod sa Diyos kay sa mawad-an sa balaod sa papa.” Sa halandomong mga pulong, ang tubag ni Tyndale mao: ‘Supak ako sa Papa ug sa tanan niyang mga balaod. Kon tugotan ako sa Diyos nga mabuhi pa sa daghang tuig, pahinaboon ko nga ang usa ka batang lalaking nagdaro labaw pang makahibalo sa Kasulatan kay kanimo.’

Kinahanglang moatubang si Tyndale sa administrador sa diyosesis sa Worcester tungod sa bakak nga mga sumbong nga erehiya. “Iya akong gibaharan, ug gibiaybiay,” nahinumdom sa ulahi si Tyndale, nga midugang nga siya gitratar sama sa “usa ka iro.” Apan walay ebidensiya aron hukman nga sad-an si Tyndale sa erehiya. Ang mga magsusulat sa kasaysayan nagtuo nga kining tanang mga butanga tagong gipaabot ngadto kang Tunstall aron impluwensiyahan ang iyang desisyon.

Human sa usa ka tuig sa pag-estar sa London, si Tyndale mihinapos: “Walay lugar sa palasyo sa akong ginoo sa London diin akong mahubad ang bag-ong Tugon, apan usab . . . walay lugar nga mahimo kana sa tibuok Inglaterra.” Husto siya. Diha sa kahimtang nga may pagpiit gumikan sa gihimo ni Luther, kinsay tig-imprinta sa Inglaterra ang mangahas sa paggama ug Bibliya nga Iningles? Busa niadtong 1524, gitabok ni Tyndale ang English Channel, nga wala na gayod mobalik.

Ngadto sa Uropa ug Bag-ong mga Suliran

Dala ang iyang bililhong mga libro, si William Tyndale nakakitag dangpanan sa Alemanya. Nagdala siya ug £10 nga gihatag sa maayong kabubut-on sa iyang higala nga si Humphrey Monmouth, usa ka impluwensiyadong negosyante sa London. Kining gasaha halos igo na niadtong panahona nga makapaimprinta si Tyndale sa Gregong Kasulatan nga iyang giplanong hubaron. Si Monmouth sa ulahi gidakop tungod sa pagtabang kang Tyndale ug tungod sa sumbong nga misimpatiya kang Luther. Gisukitsukit ug gibalhog sa Torre sa London, si Monmouth gibuhian lamang human nangayog pasaylo kang Kardinal Wolsey.

Dili tin-aw kon diin si Tyndale miadto sa Alemanya. Ang pipila ka ebidensiya nagpunting sa Hamburg, diin siya tingali nakagugol ug usa ka tuig. Nakigkita ba siya kang Luther? Dili kini tino, bisan tuod ang sumbong batok kang Monmouth nag-ingon nga siya nakigkita. Usa ka butang ang tino: Si Tyndale puliki sa paghubad sa Gregong Kasulatan. Asa niya ipaimprinta ang iyang manuskrito? Iyang gisalig ang buluhaton kang Peter Quentell sa Cologne.

Maayo ang dagan sa tanan hangtod ang magsusupak nga si John Dobneck, nga nailhang Cochlaeus, nahibalo kon unsay nagakahitabo. Dihadiha gitaho ni Cochlaeus ang iyang mga nadiskobrehan ngadto sa usa ka suod nga higala ni Henry VIII kinsa nakadawat ug pagdili kang Quentell sa pag-imprinta sa hubad ni Tyndale.

Si Tyndale ug iyang luyoluyo, si William Roye, mikalagiw alang sa ilang mga kinabuhi, nga dala ang mga panid sa Ebanghelyo ni Mateo nga naimprinta na. Nanakayan sila sa suba sa Rhine ngadto sa Worms, diin ilang gitapos ang ilang trabaho. Sa ulahi, 6,000 ka kopya sa unang edisyon sa New Testament ni Tyndale ang nagama.b

Kalamposan​—Bisan pa sa Pagsupak

Ang paghubad ug pag-imprinta maoy usa ka suliran. Ang pagpadala sa mga Bibliya ngadto sa Britanya maoy laing suliran. Ang mga ahente sa Iglesya ug sekular nga mga awtoridad determinado sa pagpugong sa pagpadala sa mga karga tabok sa English Channel, apan ang mahigalaong mga negosyante dunay tubag. Gitago sa mga paldo sa panapton ug ubang igbabaligya, ang mga tomo gipayuhot sa kabaybayonan sa Inglaterra ug hangtod ngadto sa Scotland. Si Tyndale nadasig, apan ang iyang bugno nagsugod pa lamang.

Sa Pebrero 11, 1526, si Kardinal Wolsey, giubanan sa 36 ka obispo ug ubang kadagkoan sa simbahan, nagtigom duol sa St. Paul’s Cathedral sa London “aron sa pagtan-aw sa daghang bukag nga puno sa mga libro nga gidaoban.” Lakip niini mao ang pipila ka kopya sa bililhong hubad ni Tyndale. Niining unang edisyon, karon duha na lamang ka kopya ang naglungtad. Ang usa lamang ka kompleto (kulang lamang sa panid sa titulo) anaa sa Britanikong Librarya. Sa katingalahan, ang uban, nga kulang ug 71 ka panid, nadiskobrehan sa Librarya sa St. Paul’s Cathedral. Kon sa unsang paagi kini nakaabot didto, walay nasayod.

Wala mahadlok, si Tyndale nagpadayon sa paggama ug bag-ong mga edisyon sa iyang hubad, nga sistematikong gikompiskar ug gisunog sa mga klerigong Ingles. Dayon si Tunstall nagbag-o ug mga taktika. Nakigsabot siya sa usa ka negosyante nga ginganlag Augustine Packington sa pagpalit sa bisan unsang basahon nga gisulat ni Tyndale, lakip sa New Testament, aron sunogon kini. Gihikay kini uban kang Tyndale, diin si Packington ang nakigsabot. Ang Chronicle sa Halle nag-ingon: “Nakuha sa obispo ang mga libro, si Packington sa utang kabubut-on, ug si Tyndale sa salapi. Human niadto sa dihang midaghan ang naimprintang Bag-ong mga Tugon, kusog nga nangabot ang daghang Bibliya sa Inglaterra.”

Nganong ang klero supak kaayo sa hubad ni Tyndale? Samtang ang Latin Vulgate kiling sa pagtabon sa balaang teksto, ang paghubad ni Tyndale gikan sa orihinal nga Grego sa unang higayon nagpaabot sa mensahe sa Bibliya sa tin-aw nga pinulongan ngadto sa katawhang Ingles. Pananglitan, ang Gregong pulong a·gaʹpe gihubad ni Tyndale ingong “gugma” imbes “manggihatagon” diha sa 1 Corinto kapitulo 13. Iyang gigamit ang “kongregasyon” imbes “iglesya” aron ipasiugda ang mga magsisimba, dili ang mga tinukod nga simbahan. Hinunoa, ang kataposang dili madawat sa klero, miabot sa dihang giilisdan ni Tyndale ang “saserdote” ug “ansiano” ug migamit sa “paghinulsol” imbes “pagpenetensiya,” busa gihukasan ang klero sa ilang gipangabaga sa saserdotehanong mga gahom. Si David Daniell nag-ingon niining bahina: “Walay purgatoryo; walay hinunghong nga pagpangompisal ug penetensiya. Duha ka haligi sa bahandi ug gahom sa Iglesya nahugno.” (William Tyndale​—A Biography) Mao kadto ang hagit nga nahatag sa hubad ni Tyndale, ug ang modernong pagtuon sa mga eskolar bug-os nagduso sa pagkatukma sa iyang pagpilig mga pulong.

Antwerp, Pagbudhi, ug Kamatayon

Tali sa 1526 ug 1528, si Tyndale mibalhin sa Antwerp, diin siya mibati nga luwas taliwala sa Ingles nga mga negosyante. Didto iyang gisulat ang The Parable of the Wicked Mammon, The Obedience of a Christian Man, ug ang The Practice of Prelates. Gipadayon ni Tyndale ang iyang buluhatong paghubad ug siya ang unang migamit sa ngalan sa Diyos, Jehova, sa Ingles nga hubad sa Hebreohanong Kasulatan. Ang ngalan mabasa kapin sa 20 ka beses.

Samtang nagpuyo si Tyndale uban sa iyang higala ug tigpaluyo nga si Thomas Poyntz sa Antwerp, luwas siya batok sa daotang mga laraw ni Wolsey ug sa iyang mga espiya. Siya nabantog tungod sa iyang pag-atiman sa masakiton ug mga kabos. Ngadtongadto, malimbongong nakuha sa Ingles nga si Henry Phillips ang pagsalig ni Tyndale. Ingong resulta, niadtong 1535, si Tyndale gibudhian ug gidala sa Vilvorde Castle, l0 kilometros sa amihanan sa Brussels. Didto gibilanggo siya sulod sa 16 ka bulan.

Dili matino kon kinsay nagsuhol kang Phillips, apan ang gidudahan mao si Obispo Stokesley, nga niadtong tungora puliki sa pagsunog sa “mga erehes” sa London. Sa dihang siya nagpinal niadtong 1539, si Stokesley “nalipay nga sa iyang tibuok kinabuhi siya nakasunog ug kalim-an ka erehes,” matod ni W. J. Heaton diha sa The Bible of the Reformation. Lakip sa maong gidaghanon mao si William Tyndale, nga gituok una pa gisunog ang iyang lawas sa Oktubre 1536 atubangan sa katilingban.

Tulo ka iladong mga doktor sa teolohiya gikan sa Katolikong Louvain University, diin si Phillips nagtungha kanhi, maoy usa sa gitudlo sa paghusay kang Tyndale. Tulo ka klero gikan sa Louvain ug tulo ka obispo uban sa ubang mga kadagkoan presente usab sa pagtan-aw kang Tyndale nga hukman tungod sa herehiya ug sa pagtangtang sa iyang pagkapari. Ang tanan nalipay sa iyang kamatayon sa gibanabanang edad nga 42.

“Si Tyndale,” matod sa biyograpiko nga si Robert Demaus kapin sa usa ka tuig nga milabay, “maoy sa tanang panahon ilado sa iyang walay kahadlok nga pagkamatinud-anon.” Alang kang John Frith, nga iyang isigkamamumuo nga gisunog sa London ni Stokesley, si Tyndale nagsulat: “Wala gayod akoy giusab nga usa ka letra sa pulong sa Diyos nga supak sa akong tanlag, ni akong buhaton kana karon, bisan pag ang tanan nga anaa sa yuta, kalingawan man, dungog, o manggad, ihatag kanako.”

Busa ingon niana nga gihalad ni William Tyndale ang iyang kinabuhi alang sa pribilehiyo sa paghatag sa katawhan sa Inglaterra ug usa ka Bibliya nga dali nilang masabtan. Pagkadako sa bili nga iyang gibayad​—apan pagkabililhon nga gasa!

[Footnote]

[Kahon sa panid 29]

UNANG MGA HUBAD

ANG hangyo ni Tyndale aron hubaron ang Bibliya ngadto sa pinulongan sa ordinaryong tawo dili kay dili makataronganon o walay sumbanan. Ang hubad ngadto sa Anglo-Saxon gihimo niadtong ikanapulong siglo. Ang naimprinta nga mga Bibliya nga gihubad gikan sa Latin walay pugong nga giapod-apod sa Uropa sa ulahing bahin sa ika-15ng siglo: Aleman (1466), Italyano (1471), Pranses (1474), Czech (1475), Olandes (1477), ug Catalan (1478). Sa 1522, gipatik ni Martin Luther ang iyang New Testament sa Aleman. Ang gipangutana lamang ni Tyndale maoy kon nganong ang Inglaterra wala tugoti sa pagbuhat sa ingon.

[Picture Credit Lines sa panid 26]

Bibliya diha sa likod: © Ang Hunta sa Librarya sa Britanya; Si William Tyndale: Pinaagi sa malulutong permiso sa Prinsipal, mga Kauban ug mga Eskolar sa Kolehiyo sa Hertford, Oxford