Kon sa Unsang Paagi Nabatonan Nato ang Bibliya-Bahin 2
Miutbo ang kalayo samtang dugang ug dugang pang sugnod ang gitapok diha sa nagdilaab nga daob. Apan dili kini ordinaryong kalayo. Ang hilabihan ka dakong daob gisugnoran ug mga Bibliya samtang ang mga pari ug mga obispo nagtan-aw. Apan, pinaagi sa pagpalit ug mga Bibliya aron sunogon kana, ang obispo sa London sa wala tuyoa nagtabang sa maghuhubad, si William Tyndale, sa paggasto sa dugang nga mga edisyon!
Unsay mitultol sa maong determinasyon sa duha ka kiliran sa pakigbugno? Sa miaging isyu, atong gihisgotan ang kasaysayan sa pagpatik sa Bibliya hangtod sa ulahing bahin sa Edad Media. Karon hisgotan nato ang banagbanag sa usa ka bag-ong panahon dihang ang mensahe ug awtoridad sa Pulong sa Diyos may dakong epekto sa katilingban.
Usa ka Mag-uuna Mitungha
Si John Wycliffe, usa ka tinahod nga eskolar sa Oxford, nagsangyaw ug kusganong nagsulat batok sa dili-biblikanhong mga binuhatan sa Katolikong Iglesya, nga nagpasikad sa iyang awtoridad sa ‘balaod sa Diyos,’ buot ipasabot ang Bibliya. Iyang gipadala ang iyang mga estudyante, ang mga Lollard, sa tanang banika sa Inglaterra aron isangyaw ang mensahe sa Bibliya sa Ingles ngadto kang bisan kinsa nga mamati. Una siya mamatay niadtong 1384, iyang gisugdan ang hubad sa Bibliya gikan sa Latin ngadto sa Ingles sa iyang adlaw.
Ang simbahan nakakaplag ug daghang katarongan sa pagpanghimaraot kang Wycliffe. Una, iyang gisaway ang klero tungod sa ilang mga paghingapin ug imoral nga panggawi. Dugang pa, daghan sa mga magdadayeg ni Wycliffe naggamit sa iyang mga pagtulon-an sa sayop nga paagi aron pakamatarongon ang ilang armadong mga rebelyon. Ang klero nagbasol kang Wycliffe, bisan human sa iyang kamatayon, bisan tuod wala gayod siya magpaluyo ug mapintas nga mga pag-alsa.
Sa usa ka sulat ngadto kang Papa Juan XXIII niadtong 1412, si Arsobispo Arundel naghisgot sa “maong talamayon ug samokang tawo nga si John Wycliffe, nga nahinumdoman ingong dulumtanang tawo, kanang anak sa karaang bitin, ang mag-uuna ug anak sa antikristo.” Sa pagtapos sa iyang pagsaway, si Arundel misulat: “Aron pun-on ang sukdanan sa iyang daotang tinguha, iyang gilaraw ang pagpahigayon sa usa ka bag-ong hubad sa kasulatan ngadto sa lumad nga pinulongan.” Sa pagkatinuod, ang nakapalagot pag-ayo sa mga lider sa simbahan mao nga buot hatagan ni Wycliffe ang mga tawo ug Bibliya sa ilang kaugalingong pinulongan.
Bisan pa niana, pipila ka prominenteng mga tawo ang nakabasa sa Kasulatan diha sa inadlawng mga pinulongan. Ang usa mao si Anne sa Bohemia, nga naminyo kang Haring Richard II sa Inglaterra niadtong 1382. Nabatonan niya ang Ingles nga mga hubad ni Wycliffe sa mga Ebanghelyo, nga gitun-an niya kanunay. Sa dihang nahimo siyang rayna, ang iyang maayong tinamdan nakatabang sa pagpauswag sa kawsa sa Bibliya—ug dili lamang sa Inglaterra. Si Anne nagdasig sa mga estudyante sa Unibersidad sa Prague sa Bohemia sa pag-adto sa Oxford. Didto madasigon nilang gitun-an ang mga hubad ni Wycliffe ug nagdala sa pipila niana balik sa Prague. Ang pagkapopular sa mga pagtulon-an ni Wycliffe sa Unibersidad sa Prague sa ulahi nagsilbing suportar alang kang Jan Hus, nga nagtuon ug ngadtongadto nagtudlo didto. Si Hus misulat ug daling-mabasa nga Czech nga bersiyon gikan sa daang Slavonic nga hubad. Ang iyang mga paningkamot nagpasiugda ug komon nga paggamit sa Bibliya sa Bohemia ug sa silingang kayutaan.
Nanimalos ang Simbahan
Ang klero napungot usab kang Wycliffe ug Hus gumikan sa pagtudlo nga ang “wala-samboging teksto,” ang orihinal nga inspiradong Kasulatan nga walay gidugang, may labaw nga awtoridad kay sa “mugbong mga katin-awan,” ang daghan kaayong tradisyonal nga mga katin-awan diha sa mga panaplin sa inuyonan-sa-simbahan nga mga Bibliya. Buot niining maong mga magwawali nga mabatonan sa ordinaryong tawo ang wala-sambogi nga mensahe sa Pulong sa Diyos.
Sayop nga gisaaran ug proteksiyon, si Hus gilansisan aron moatubang sa Katolikong Konseho sa Constance, Alemanya, niadtong 1414 aron sa pagpanalipod sa iyang mga panglantaw. Ang konseho gilangkoban sa 2,933 ka pari, mga obispo, ug mga kardinal. Si Hus miuyon sa pagbakwi kon ang iyang mga pagtulon-an mapamatud-ang sayop sa Kasulatan. Alang sa konseho, dili kana mao ang isyu. Ang paghagit niya sa ilang awtoridad maoy igong katarongan nga sunogon nila siya sa estaka niadtong 1415, samtang nag-ampo siyag kusog.
Ang mao gihapong konseho mihimo usab ug kataposang lihok sa pagkondenar ug pag-insulto kang John Wycliffe pinaagi sa pagbaod nga ang iyang mga bukog kinahanglang kaloton sa Inglaterra ug sunogon. Ngil-ad kaayo kining maong balaod nga wala kini tumana hangtod sa 1428, tungod sa pagbaod sa papa. Apan, ingon sa kanunayng nahitabo, ang maong pintas nga pagsupak wala mag-iban sa kasibot sa ubang mga nahigugma sa kamatuoran. Hinunoa, kini nagpauswag sa ilang determinasyon sa pagpatik sa Pulong sa Diyos.
Ang Epekto sa Pag-imprenta
Pagka-1450, mga 35 ka tuig lamang human sa kamatayon ni Hus, si Johannes Gutenberg nagsugod sa pag-imprenta ginamit ang movable type sa Alemanya. Ang iyang unang talagsaong pinatik mao ang edisyon sa Latin Vulgate, nga nakompleto sa mga 1455. Pagka-1495 ang tanan o bahin sa Bibliya gipatik sa Aleman, Italyano, Pranses, Czech, Olandes, Hebreohanon, Catalan, Grego, Kinatsila, Slavonic, Portuges, ug Serbiano—sa maong pagkasunodsunod.
Ang Olandes nga eskolar nga si Desiderius Erasmus nagpatik sa unang kompletong pinatik nga edisyon sa Gregong teksto niadtong 1516. Nagtinguha si Erasmus nga ang Kasulatan “hubaron ngadto sa mga pinulongan sa tanang katawhan.” Ugaling, nagpanuko siya sa pagpameligro sa iyang pagkapopular kaayo pinaagi sa paghubad niana mismo. Bisan pa niana, ang uban nga misunod maoy mas maisogon. Talagsaon niining mga tawhana mao si William Tyndale.
Si William Tyndale ug ang Ingles nga Bibliya
Si Tyndale nagtungha sa Oxford ug sa mga 1521 midangat sa balay ni Sir John Walsh ingong pribadong magtutudlo sa iyang mga anak. Kasagaran sa tingkaon palibot sa abundang lamesa ni Walsh ang batan-ong si Tyndale makigdebate sa lokal nga klero. Madayganong nagsupak si Tyndale sa ilang mga hunahuna pinaagi sa pag-abli sa Bibliya ug pagpakita kanila sa kasulatan. Ngadtongadto, ang mga Walsh nakombinsir sa gisulti ni Tyndale, ug ang mga klerigo panagsa na lang imbitahon ug wala na kaayo abiabiha nga mainiton. Siyempre, kini nagpayugot ug samot sa mga klero kang Tyndale ug sa iyang mga gituohan.
Kas-a panahon sa panaglalis, usa sa relihiyosong mga kaaway ni Tyndale kusganong namulong: “Mas maayo pang wala kitay balaod sa Diyos kay sa mawad-an sa balaod sa Papa.” Handurawa ra kon unsa ka dako ang pagtuo ni Tyndale sa mitubag siya: “Supak ako sa Papa ug sa tanan niyang mga balaod. Kon tugotan ako sa Diyos nga mabuhi pa sa daghang tuig, pahinaboon ko nga ang usa ka batang lalaking nagdaro labaw pang makahibalo sa Kasulatan kay kanimo.” Ang determinasyon ni Tyndale nahimong tino. Sa ulahi siya misulat: “Akong nasabtan pinaagi sa kasinatian kon unsa ka imposibleng patuohon ang mga layko sa bisan unsang kamatuoran, gawas lang kon ang kasulatan yanong mabatonan diha sa ilang lumad nga pinulongan, aron ilang masabtan ang diwa, pagkasunodsunod sa mga hitabo, ug kahulogan sa teksto.”
Sa maong panahon, wala pay Bibliya nga gipatik sa Ingles. Busa pagka-1523, si Tyndale miadto sa London aron sa pagpangayog suportar kang Obispo Tunstall alang sa usa ka proyekto sa paghubad. Gisalikway, siya mibiya sa Inglaterra aron sa pagpadayon sa iyang tuyo, nga wala na gayod mobalik pa. Sa Cologne, Alemanya, ang iyang unang imprentahan gironda, ug si Tyndale mikalagiw sa pagluwas sa iyang kinabuhi dala ang pipila ka bililhong wala-pa-matahi nga mga panid. Hinunoa, sa Worms, Alemanya, labing menos 3,000 ka kopya sa iyang Ingles nga “Bag-ong Tugon” ang nakompleto. Kini gipadala ngadto sa Inglaterra ug gisugdan sa pag-apod-apod didto sayo sa 1526. Ang pipila niini mao ang mga Bibliya nga gipalit ug gisunog ni Obispo Tunstall, nga sa wala tuyoa nagtabang kang Tyndale sa pagpadayon sa iyang buluhaton!
Ang Panukiduki Nagpahinabog Mas Tin-awng Pagsabot
Dayag nga si Tyndale nalingaw sa iyang trabaho. Sumala sa pagpahayag niana sa The Cambridge History of the Bible, “Ang Kasulatan naglipay kaniya, ug dihay kadinalian ug kalagsik sa iyang linihokan nga nagpaila sa iyang kalipay.” Tumong ni Tyndale nga mabatonan sa ordinaryong tawo ang Kasulatan sa mga pinulongang eksakto ug yano kutob sa mahimo. Ang iyang mga pagtuon nagpadayag kaniya sa kahulogan sa mga pulong sa Bibliya nga giliminan sa doktrina sa simbahan sulod sa kasiglohan. Wala mahadlok sa hulga sa kamatayon ni sa mabangis nga mga sinulat sa iyang gamhanang kaaway nga si Sir Thomas More, si Tyndale naglakip sa iyang mga nadiskobrehan diha sa iyang hubad.
Naghubad gikan sa orihinal nga Grego sa teksto ni Erasmus inay sa Latin, si Tyndale mipili sa pulong nga “gugma” inay sa “kaluoy” sa pagpahayag nga mas bug-os sa kahulogan sa Gregong pulong nga a·gaʹpe. Gigamit usab niya ang “kongregasyon” puli sa “iglesya,” “paghinulsol” inay sa “pagsakit sa kaugalingon,” ug “mga ansiyano” inay sa “mga pari.” (1 Corinto 13:1-3; Colosas 4:15, 16; Lucas 13:3, 5; 1 Timoteo 5:17, Tyndale) Kining maong mga pagpasibo nakadaot sa awtoridad sa simbahan ug sa tradisyonal nga relihiyosong mga binuhatan, sama sa pagkumpisal ngadto sa mga pari.
Gipabilin usab ni Tyndale ang pulong “pagkabanhaw,” nga gisalikway ang purgatoryo ug kinabuhi human sa kamatayon ingong dili-kasulatanhon. Mahitungod sa mga patay, siya misulat kang More: “Sa pagbutang kanila sa langit, impiyerno, ug purgatoryo, [imong] gidaot ang mga pangatarongan nga si Kristo ug Pablo nagpamatuod sa pagkabanhaw.” Bahin niini, si Tyndale naghisgot sa Mateo 22:30-32 ug 1 Corinto 15:12-19. Husto ang iyang pagtuo nga ang mga patay magpabiling walay-hunahuna hangtod sa umaabot nga pagkabanhaw. (Salmo 146:4; Ecclesiastes 9:5; Juan 11:11, 24, 25) Kini nagkahulogan nga ang tibuok kahikayan sa pag-ampo ngadto kang Maria ug sa “mga santos” walay kapuslanan tungod kay sa ilang walay-hunahuna nga kahimtang sila dili makadungog ni makatabang.
Gihubad ni Tyndale ang Hebreohanong Kasulatan
Niadtong 1530, si Tyndale nagpatik ug edisyon sa Pentateuch, ang unang limang basahon sa Hebreohanong Kasulatan. Sa ingon nahimo siyang unang tawo nga naghubad sa Bibliya gikan sa Hebreohanon direkta ngadto sa Ingles. Si Tyndale mao usab ang unang Ingles nga maghuhubad nga migamit sa ngalang Jehova. Ang eskolar sa London nga si David Daniell misulat: “Nakapadani gayod sa mga magbabasa ni Tyndale nga ang ngalan sa Diyos gipadayag pag-usab.”
Sa iyang paningkamot nga makab-ot ang katin-aw, si Tyndale migamit ug lainlaing Ingles nga mga pulong sa paghubad sa usa ka Hebreohanong pulong. Bisan pa niana, gisunod niya pag-ayo ang gramatikong kahan-ayan sa Hebreohanon. Tungod niini natipigan ang laktod nga puwersa sa Hebreohanon. Siya mismo miingon: “Ang mga kinaiya sa Hebreohanong pinulongan maoy usa ka libo ka pilo nga susama sa Ingles kay sa Latin. Ang paagi sa pagsulti parehas kaayo; mao nga sa daghang kahimtang kinahanglan lang nimong hubaron kana sa Ingles, pulong por pulong.”
Kining sa lintunganay literal nga paagi nagdugang ug Hebreohanong mga pulong sa hubad ni Tyndale. Ang pipila niana daw talagsaon kaayo sa unang pagbasa. Bisan pa niana, ngadtongadto nahimong pamilyar kaayo ang Bibliya nga kadaghanan niining maong mga pulong sa pagkakaron maoy bahin sa Ingles nga pinulongan. Ang mga pananglitan naglakip sa “usa ka tawong inuyonan sa iyang kasingkasing” (sama diha sa 1 Samuel 13:14), “paskuwa,” ug “pinasanginlan.” Labaw pa niana, ang mga magbabasa sa Ingles nga Bibliya sa ingon nasinati sa Hebreohanong hunahuna, nga naghatag kanilag mas maayong pagsabot sa inspiradong Kasulatan.
Ang Bibliya ug si Tyndale Gidili
Ang posibilidad nga mabasa ang Pulong sa Diyos sa kaugalingong pinulongan sa usa maoy kulbahinam. Ang Ingles nga katawhan misanong pinaagi sa pagpalit sa tanan nga mahimong ikapayuhot ngadto sa nasod, nga gitagoan sa mga bantal sa panapton o ubang mga manggad. Kasamtangan, ang klero nagpalandong sa dili-kalikayang pagkahanaw sa ilang posisyon kon ang Bibliya mahimong isipon nga mao ang kataposang awtoridad. Busa, ang kahimtang nahimong labi pang nagkahulogan ug kinabuhig kamatayon alang sa maghuhubad ug sa iyang mga tigpaluyo.
Kanunayng gigukod sa Simbahan ug Estado, si Tyndale padayong nagpatik nga tinagotago sa Antwerp, Belgium. Sa gihapon, naggugol siya ug duha ka adlaw sa usa ka semana sa iyang gitawag ug iyang lingawlingaw—pag-alagad sa ubang Ingles nga mga kagiw, sa mga kabos, ug sa mga masakiton. Gigasto niya ang kadaghanan niyang salapi niining paagiha. Sa wala pa niya mahubad ang ulahing katunga sa Hebreohanong Kasulatan, si Tyndale giluiban tungod sa salapi sa usa ka Ingles nga nagpakaaron-ingnong usa ka higala. Gipatay sa Vilvoorde, Belgium, niadtong 1536, ang iyang kataposang mainitong mga pulong maoy, “Ginoo! bukha ang mga mata sa Hari sa Inglaterra.”
Pagka-1538, si Haring Henry VIII gumikan sa iyang kaugalingong mga katarongan nagmando nga ang mga Bibliya ibutang sa tanang simbahan sa Inglaterra. Bisan tuod wala pasidunggi si Tyndale, ang hubad nga gipili sa pagkatinuod maoy iyaha. Niining paagiha ang hubad ni Tyndale nailado pag-ayo ug gimahal nga kana “nagtino sa pasikaranang matang sa kadaghanang nagsunod nga mga hubad” sa Ingles. (The Cambridge History of the Bible) Mga 90 porsiyento sa hubad ni Tyndale ang gikopya sa King James Version sa 1611.
Ang pagkadaling mabatonan sa Bibliya nagkahulogan ug dakong kausaban sa Inglaterra. Ang mga panaghisgot nga gisentro sa Bibliya nga gihimo diha sa mga simbahan nahimong madasigon kaayo nga kini usahay nakabalda sa mga serbisyo sa simbahan! “Ang mga tigulang nagtuon sa pagbasa aron direkta silang makabasa sa Pulong sa Diyos, ug ang mga bata miduyog sa ilang mga katigulangan aron sa pagpamati.” (A Concise History of the English Bible) Niining maong yugto may dako usab nga pag-uswag sa pag-apod-apod sa Bibliya sa ubang Uropanhong mga nasod ug mga pinulongan. Apan ang kalihokan sa Bibliya sa Inglaterra nakabaton ug tibuok-yutang impluwensiya. Sa unsang paagi kini nahitabo? Ug sa unsang paagi ang dugang kaplag ug panukiduki nag-apektar sa mga Bibliya nga atong gigamit karong adlawa? Taposon namo ang among asoy sa sunod nga artikulo niining maong serye.
[Hulagway sa panid 26]
Ang “Bag-ong Tugon” sa 1526 ni Tyndale—ang bugtong nahibaloang kompleto nga kopya nga wala masunog
[Credit Line]
© The British Library Board
[Chart/Hulagway sa panid 26, 27]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
YAWING MGA PETSA SAPAGPASA SA BIBLIYA
KOMONG PANAHON
Gisugdan ang Bibliya ni Wycliffe (b. 1384)
1400
Hus gipatay 1415
Gutenberg—unang gipatik nga Bibliya c. 1455
1500
Unang Gipatik nga mga Bibliya sa Lumad nga mga Pinulongan
Gregong Teksto ni Erasmus 1516
“Bag-ong Tugon” ni Tyndale 1526
Gipatay si Tyndale 1536
Henry VIII nagmando nga ang mga Bibliya ibutang sa mga simbahan 1538
1600
King James Version 1611
[Hulagway]
WYCLIFFE
HUS
TYNDALE
HENRY VIII