Kahayag Nagtapos sa Usa ka Panahon sa Kangitngit
ANG kalibotan ni Jesu-Kristo ug sa iyang mga apostoles lahi kaayo gikan sa mga panahon sa Hebreohanong Kasulatan. Ang mga magbabasa sa Bibliya nga wala mahibalo niini tingali maghunahuna nga wala mausab ang sosyal ug relihiyosong kahimtang gikan sa propetang si Malakias ngadto sa magsusulat sa Ebanghelyo nga si Mateo, nga wala kaayoy klarong katin-awan kon unsay nahitabo sa 400 ka tuig sa tunga kanila.
Ang Malakias, ang kataposang basahon sa Hebreohanong Kasulatan diha sa kadaghanang presenteng-adlaw nga mga Bibliya, natapos uban sa pagpuyo-pag-usab sa nahibilin sa Israel sa ilang yutang natawhan human nga gipagawas sa pagkaulipon sa Babilonya. (Jeremias 23:3) Ang debotadong mga Hudiyo gidasig sa paghulat sa adlaw sa paghukom sa Diyos aron paphaan ug daotan ang kalibotan ug sugdan ang Mesiyanikong Panahon. (Malakias 4:1, 2) Kasamtangan, nagmando ang Persia. Ang Persianhong kasundalohan nga nadestino sa Juda naghupot sa kalinaw ug nagpatuman sa harianong mga balaod pinaagig puwersa militar.—Itandi ang Esdras 4:23.
Apan, dili sa tanang panahon nga malig-on ang kayutaan sa Bibliya sa tibuok nagsunod nga upat ka siglo. Misugod pagsulod ang kangitngit ug kalibog sa espirituwal. Ang Duol nga Sidlakan gitay-og sa kapintasan, terorismo, paglupig, radikal nga panghunahuna sa relihiyon, mapangagpasong pilosopiya, ug kalibog sa kultura.
Ang Mateo, ang unang basahon sa Kristohanong Gregong Kasulatan, gisulat sa lahi nga panahon. Gipatuman sa Romanong kasundalohan ang Pax Romana, o Romanhong Pakigdait. Ang mga tawong diyosnon maikagong naghulat sa pag-abot sa Mesiyas nga motapos sa pag-antos, panglupig, ug kakabos, ug aron sa paglamdag sa kinabuhi, kauswagan, ug kalinaw. (Itandi ang Lucas 1:67-79; 24:21; 2 Timoteo 1:10.) Atong tan-awon ug maayo ang malig-ong mga puwersa nga nagbag-o sa Hudiyohanong katilingban sa mga siglo sa wala pa matawo si Jesu-Kristo.
Hudiyohanong Kinabuhi sa Persianhong mga Panahon
Human sa proklamasyon ni Ciro nga nagpagawas sa mga Hudiyo gikan sa pagkaulipon sa Babilonya, sa 537 W.K.P. usa ka grupo sa mga Hudiyo ug kaubang mga dili-Hudiyo ang mibiya sa Babilonya. Kining masanongon-sa-espirituwal nga nahibilin mibalik sa usa ka teritoryo sa nalaglag nga mga siyudad ug naawaaw nga yuta. Giilog sa mga tribong Edomihanon, Phoeniciano, Samariano, Arabiano, ug sa uban ang dako nga teritoryo niadto sa Israel. Ang nahibilin sa Juda ug Benjamin nahimong lalawigan sa Juda sa Persianhong teritoryo nga gitawag ug Abar Nahara (Unahan sa Suba).—Esdras 1:1-4; 2:64, 65.
Ubos sa pagmando sa Persia, ang Juda misugod sa pagsinati sa “usa ka yugto sa pagpadako ug pagdaghan sa populasyon,” nag-ingon ang The Cambridge History of Judaism. Kini dugang nag-ingon labot sa Jerusalem: “Ang mga mamumuo ug mga peregrino nagdalag mga gasa, ang Templo ug ang siyudad nadato, ug ang ilang bahandi nakadani sa langyawng mga negosyante ug mga artesano.” Bisan tuod ang mga Persiano matinugoton kaayo sa lokal nga kagamhanan ug relihiyon, dagko kaayo ang buluhisan ug mahimong bayran lamang sa bililhong mga metal.—Itandi ang Nehemias 5:1-5, 15; 9:36, 37; 13:15, 16, 20.
Ang kataposang mga tuig sa Persianhong Empiryo maoy magubot kaayong mga panahon, nga gitiman-an sa mga pag-alsa sa mga gobernador. Daghang Hudiyo ang nalangkit sa pag-alsa diha sa Baybayon sa Mediteranyo ug gipalagpot sa halayo ngadto sa amihanan, sa Hyrcania sa Dagat Caspiano. Ugaling, ang kadaghanan sa Juda daw wala dutli sa pagsilot sa Persia.
Ang Gresyanhong Panahon
Si Alejandrong Bantogan mitungha samag leopardo diha sa Tungang Sidlakan sa 332 W.K.P., apan ang pagkahilig sa Gregong mga baligya nag-una na kaniya. (Daniel 7:6) Nakaamgo nga ang Gregong kultura may politikanhong bili, dihadiha gisugdan dayon niya sa paghimo nga Helleniko ang iyang nagdakong empiryo. Ang Grego nahimong internasyonal nga pinulongan. Ang mubong panahon nga pagmando ni Alejandro nagpadako sa gugma sa malalangon nga pangatarongan, kaikag sa mga dula, ug sa interes sa maanindot nga mga butang. Sa inanay, bisan ang Hudiyohanong tradisyon nadaog sa Hellenismo.
Human sa kamatayon ni Alejandro sa 323 W.K.P., ang iyang mga sumusunod sa Syria ug Ehipto maoy una nga midula sa mga papel nga gitawag ni propetang Daniel nga “ang hari sa amihanan” ug “ang hari sa habagatan.” (Daniel 11:1-19) Sa panahon sa pagmando sa Ehiptohanong “hari sa habagatan,” si Ptolemy II Philadelphus (285-246 W.K.P.), ang Hebreohanong Kasulatan gisugdan sa paghubad ngadto sa Koine, ang komon nga Grego. Kining bersiyona sa ulahi gitawag nga Septuagint. Daghang bersikulo niining bersiyona gikutlo sa Kristohanong Gregong Kasulatan. Ang pinulongang Grego nakita nga maayo kaayo sa pagpatin-aw sa lainlaing mga landong sa kahulogan ngadto sa naglibog ug nangitngitan-sa-espirituwal nga kalibotan.
Human nga si Antiochus IV Epiphanes nahimong hari sa Syria ug magmamando sa Palestina (175-164 W.K.P.), ang Judaismo halos nawagtang tungod sa gipasiugda-sa-gobyernong paglutos. Gipugos ang mga Hudiyo, ubos sa hulga sa kamatayon, sa pagsalikway kang Jehova nga Diyos ug sa paghalad ngadto lamang sa Gregong mga diyos. Sa Disyembre 168 W.K.P., usa ka paganong halaran ang gitukod ibabaw sa dakong halaran ni Jehova sa templo sa Jerusalem, ug ang mga paghalad gitanyag diha niana ngadto kang Zeus sa Olympia. Ang nakurat apan maisogong mga tawo sa kabaryohan nagpundok ubos sa pagpanguna ni Judas Maccabaeus ug mainit nga nakiggubat hangtod nga ilang nailog ang Jerusalem. Ang templo gipahinungod pag-usab ngadto sa Diyos, ug sa adlaw sa ikatulong tuig human sa pagpasipala niini, gipasig-uli ang inadlaw nga mga paghalad.
Sa pagdagan sa nahibilin sa Gregong panahon, kadtong sakop sa komunidad sa Judea agresibo kaayong nanlimbasog sa pagpadako sa ilang teritoryo ngadto sa karaang mga utlanan niini. Ang ilang bag-ong nabatonang gahom sa militar gigamit sa dili diyosnong paagi sa pagpugos sa ilang paganong mga silingan sa pagkombertir pinaagig espada. Bisan pa, ang Gregong teoriya sa politika nagpadayon sa pagmando sa mga siyudad ug mga lungsod.
Sulod niining panahona, ang mga naninguha sa pagkahataas nga saserdote kasagaran daotan. Ang mga laraw, mga pagpatay, ug mga away-away sa politika naghugaw sa ilang katungdanan. Sa misamot ang espiritu sa pagkadili-diyosnon sa mga Hudiyo, mas misamot nga napopular ang Gregong mga dula. Pagkamakapakurat ang pagkakitag batan-ong mga saserdote nga nagpasagad sa ilang mga katungdanan aron makigbahin sa mga dula! Ang mga atletang Hudiyo nagpailalom pa sa masakit nga operasyon sa pagpabalik sa “pagkadili-tuli” aron dili maulawan sa dihang nakigsangka sila nga hubo uban sa mga Hentil.—Itandi ang 1 Corinto 7:18.
Relihiyosong mga Kausaban
Sa sayong katuigan tapos sa pagkaulipon sa Babilonya, ang matinumanong mga Hudiyo midumili sa pagsagol sa paganong mga ideya ug mga pilosopiya uban sa matuod nga relihiyon nga gipadayag diha sa Hebreohanong Kasulatan. Ang basahon ni Ester, nga gisulat human sa kapin sa 60 ka tuig sa suod nga pakig-uban sa Persia, walay lama sa Zoroastrianismo. Dugang pa, walay impluwensiya bahin niining Persianhong relihiyon ang makita diha sa mga basahon sa Bibliya nga Esdras, Nehemias, o Malakias, diin ang tanan gisulat sa sayong bahin sa Persianhong panahon (537-443 W.K.P.).
Ugaling, ang mga eskolar nagtuo nga sa ulahing bahin sa Persianhong panahon, daghang Hudiyo ang misugod sa pagsagop sa pipila ka hunahuna sa mga magsisimba ni Ahura Mazda, ang pangunang diyos sa Persia. Kini makita diha sa popular nga mga patuotuo ug mga pagtuo sa mga Essene. Ang kasagarang Hebreohanong mga pulong sa ihalas nga mga iro, ubang mga mananap sa disyerto, ug mga langgam nga aktibo sa gabii nalangkit sa mga hunahuna sa mga Hudiyo uban sa daotang mga espiritu ug mga mangtas sa kagabhion sa Babilonyanhon ug Persianhong mga sugilanon.
Ang mga Hudiyo misugod sa paglantaw sa paganong mga hunahuna sa lahi nga kahayag. Ang mga ideya sa langit, impiyerno, kalag, sa Pulong (Logos), ug sa kaalam tanan nakabaton ug bag-ong mga kahulogan. Ug kon, ingon sa gitudlo niadto, halayo kaayo ang Diyos nga siya dili na makakomunikar sa mga tawo, siya nagkinahanglan ug mga tigpataliwala. Ang mga Grego nagtawag niining mga espiritu nga tigpataliwala ug delaguwardiya nga mga demonyo. Sanglit misagop sa ideya nga ang mga demonyo mahimong maayo o daotan, ang mga Hudiyo nahimong dali nga biktima sa pagkontrolar sa demonyo.
Ang positibong kausaban naglangkit sa lokal nga pagsimba. Kalit nanungha ang mga sinagoga ingong mga dapit diin ang mga kongregasyon sa mga Hudiyo sa kasilinganan nagtigom alang sa relihiyosong edukasyon ug mga serbisyo. Wala hisayri kon kanus-a gayod, diin, ug sa unsang paagi ang Hudiyohanong mga sinagoga nagsugod. Sanglit nagtagana kini sa mga panginahanglan sa mga Hudiyo sa halayong mga dapit alang sa pagsimba sa dihang sila dili makaadto sa mga templo, gituohan sa kadaghanan nga ang mga sinagoga natukod sa mga panahon sa pagkadistiyero o human sa pagkaulipon sa Babilonya. Busa, kini nahimong maayong mga dapit nga tigomanan ni Jesus ug sa iyang mga tinun-an aron ‘ipahayag ang mga kahamili sa Diyos, ang usa nga nagtawag sa katawhan gikan sa kangitngit ngadto sa iyang katingalahang kahayag.’—1 Pedro 2:9.
Judaismo Misagop sa Nagkalainlaing Panglantaw
Sa ikaduhang siglo W.K.P., ang nagkalainlaing panglantaw misugod sa pagtungha. Dili kini lahi nga relihiyosong mga organisasyon. Hinunoa, kini maoy gagmayng mga asosasyon sa Hudiyohanong mga klero, mga pilosopo, ug mga politikal nga aktibista nga naningkamot sa pag-impluwensiya sa mga tawo ug sa pagkontrolar sa nasod, ang tanan ubos sa gahom sa Judaismo.
Ang mga Saduceo nga nag-apil-apil sa politika maoy pulos adunahang mga tawong hamili sa katilingban, nailhan sa ilang maayong diplomasiya sukad pa sa pag-alsa sa mga Hasmonaeano sa tungang-ikaduhang siglo W.K.P. Ang kadaghanan kanila maoy mga saserdote, apan ang pipila kanila maoy mga negosyante ug mga tag-iyag yuta. Sa panahong natawo si Jesus, ang kadaghanan sa mga Saduceo mas mipabor sa Romanong pagmando sa Palestina tungod kay sila naghunahuna nga kini mas malig-on ug lagmit magpabiling malig-on. (Itandi ang Juan 11:47, 48.) Ang usa ka minoridad (mga Herodiano) nagtuo nga ang pagmando sa pamilya ni Herodes mas mohaom sa opinyon sa nasod. Bisan pa niana, dili buot sa mga Saduceo nga ang nasod mahiadto sa mga kamot sa Hudiyohanong mga panatiko o nga may lain gawas sa mga saserdote ang magdumala sa templo. Ang pagtulon-an sa mga Saduceo maoy konserbatibo, nga sa dakong bahin nagpasukad sa ilang interpretasyon sa mga sinulat ni Moises, ug nagpabanaag sa ilang pagsupak sa gamhanang sekta sa mga Pariseo. (Buhat 23:6-8) Gilantaw sa mga Saduceo ang mga tagna sa Hebreohanong Kasulatan ingong mga pangagpas. Gituohan nila nga ang mga basahon sa Bibliya bahin sa kasaysayan, balak, ug panultihon maoy dili dinasig ug dili hinungdanon.
Ang mga Pariseo nagsugod sa Gresyanhong panahon ingong kusganong reaksiyon sa batok-Hudiyohanong Hellenismo. Sa mga adlaw ni Jesus, hinunoa, sila estrikto kaayo, nagapos-sa-tradisyon, legalistiko, mapahitas-on, nagpakamatarong-sa-kaugalingon nga mga tigpangabig ug mga magtutudlo nga nagtinguha sa pagkontrolar sa nasod pinaagi sa pagtudlo sa sinagoga. Sila sa dakong bahin naggikan sa tungatungang hut-ong sa katilingban ug nagtamay sa komon nga mga tawo. Gilantaw ni Jesus ang kadaghanan sa mga Pariseo ingong maikagon sa kaugalingon, walay kaluoy nga mga mahigugmaon sa salapi nga nagpasundayag sa pagkasalingkapaw. (Mateo, kapitulo 23) Gidawat nila ang tibuok Hebreohanong Kasulatan sumala sa ilang kaugalingong mga pagpatin-aw apan naghatag ug sama o labawng gibug-aton sa ilang binabang mga tradisyon. Sila miingon nga ang ilang mga tradisyon maoy “koral palibot sa Kasugoan.” Apan, imbes mahimong koral, ang ilang mga tradisyon nagpakawang sa Pulong sa Diyos ug nagpalibog sa publiko.—Mateo 23:2-4; Marcos 7:1, 9-13.
Ang mga Essene maoy mga mistiko nga nagpuyo sa pipila ka hilit nga mga komunidad. Giisip nila ang ilang kaugalingon nga mao ang tinuod nga nahibilin sa Israel, nga nagpaabot sa pagkaputli sa pagdawat sa gisaad nga Mesiyas. Ang mga Essene nagkinabuhi sa mahinuktokong kinabuhi sa diyosnong pagkamapig-oton, ug daghan sa ilang mga pagtulon-an nagpabanaag ug Persianhon ug Gregong mga ideya.
Daghang matang sa gipukaw-sa-relihiyon, makinasod kaayong mga Zealot mabunoong naglantaw ingong mga kaaway ang tanan nga manghilabot sa pagkaindependente sa Hudiyohanong nasod. Gipakasama sila sa mga Hasmonaeano ug nadani kaayo sa mithianon, mapangarisgohon nga mga batan-ong lalaki. Giisip ingong mamumunong bandido o mga manggugubat sa oposisyon, gigamit nila ang mga taktika sa gerilya nga naghimo sa mga dalan sa nasod ug publikong mga plasa nga peligroso ug nakadugang sa tensiyon sa maong adlaw.
Sa Ehipto, ang Gregong pilosopiya milambo taliwala sa mga Hudiyo sa Alexandria. Gikan didto kini mikanat ngadto sa Palestina ug ngadto sa kaylap nga nagkatag nga mga Hudiyo sa Diaspora. Giinterpretar sa tigpangagpas nga mga Hudiyo nga nagsulat sa Apocrypa ug Pseudepigrapha ang mga sinulat ni Moises ingong lisod sabton, dili makaiikag nga mga sugilanon.
Sa miabot ang panahong Romano, ang Hellenisasyon permanenteng nagbag-o sa Palestina sa paaging sosyal, politikal, ug pilosopikal. Ang Biblikanhong relihiyon sa mga Hudiyo gipulihan sa Judaismo, nga usa ka panagsagol sa mga ideya sa Babilonya, Persia, ug Gresya nga gilambigit diha sa pipila ka kamatuoran sa Kasulatan. Hinuon, tanantanan, ang Saduceo, Pariseo, ug mga Essene naglangkob ug ubos sa 7 porsiento sa nasod. Natunga niining nagkabanging mga puwersa mao ang mga masa sa katawhang Hudiyo, nga “pinanitan ug binalibag samag mga karnero nga walay pastol.”—Mateo 9:36.
Diha nianang mangitngit nga kalibotan milakat si Jesu-Kristo. Makapahupay ang iyang masaligong pagdapit: “Umari kanako, kamong tanan nga nagabudlay ug nabug-atan, ug ako magapalagsik kaninyo.” (Mateo 11:28) Pagkamakaiikag ang pagkadungog kaniya nga nag-ingon: “Ako ang kahayag sa kalibotan”! (Juan 8:12) Ug pagkamaanindot gayod ang iyang makapalipay sa kasingkasing nga saad: “Siya nga nagasunod kanako dili gayod magalakaw diha sa kangitngit, apan makapanag-iya sa kahayag sa kinabuhi.”—Juan 8:12.
[Hulagway sa panid 26]
Gipakita ni Jesus nga ang Hudiyohanong mga lider sa relihiyon anaa sa esprituwal nga kangitngit
[Hulagway sa panid 28]
Sensilyo nga may dagway ni Antiochus IV (Epiphanes)
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.